Отто фон Бисмарк битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Государственный деятель
| имя                = Отто фон Бисмарк     
| оригинал имени     = Otto von Bismarck
| изображение            = Otto Fürst von Bismarck.JPG
| описание изображения            = 
| ширина             = 
| должность          = [[рейхсканцлер]], [[Германия  империяһы]]
| предшественник     = ''вазифа булдырылған''<br>ул үҙе [[Төньяҡ Германия берләшмәһе]] [[канцлер]]ы 
| порядок            = 1
| флаг               = Flag of Germany (1867–1919).svg
| флаг2              = Greater imperial coat of arms of Germany.svg
| период правления   = [[21 март]] [[1871 йыл]] — [[20 март]] [[1890 йыл]]
| преемник           = [[Каприви Лео фон|Лео фон Каприви]]
| монарх             = [[Вильгельм I (германия императоры)|Вильгельм I]] <br>[[Фридрих III (германский император)|Фридрих III]] <br>[[Вильгельм II (германский император)|Вильгельм II]]
| должность_2        = [[Төньяҡ Германия берләшмәһе]] [[канцлер]]ы 
| предшественник_2   = ''вазифа булдырылған''
| преемник_2         = ''вазифа юҡҡа сығарылған''<br>ул үҙе, [[Германия  империяһы]] [[рейхсканцлер]]ы һымаҡ
| флаг_2             = Flag of Germany (1867–1919).svg
| флаг2_2            = Coat of arms of the North German Confederation.svg
| период правления_2 = [[1 июль]] [[1867 йыл]] — [[18 ғинуар]] [[1871  йыл]]
| монарх_2           = [[Вильгельм I (германский император)|Вильгельм I]]
|титул_3 = [[Пруссия]] [[министр-президент]]ы
|титул_4 = [[Пруссия]] [[министр-президент]]ы
|порядок_3 = 11
|порядок_4 = 9
| период правления_4 = [[22 сентябрь]] [[1862 йыл]] — [[1 ғинуар]] [[1873 йыл]]
| период правления_3 = [[9 ноябрь]] [[1873 йыл]] — [[20 март]] [[1890 йыл]]
|флаг_3 = Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg
|флаг2_3 = Greater Arms of Prussia.png
|флаг_4 = Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg
|флаг2_4 = Greater Arms of Prussia.png
|предшественник_3 = [[Роон, Альбрехт фон|Альбрехт фон Роон]]
|преемник_3 = [[Каприви Лео фон|Лео фон Каприви]]
|монарх_3 = [[Вильгельм I (император Германии)|Вильгельм I]]<br>[[Фридрих III (император Германии)|Фридрих III]]<br>[[Вильгельм II (германский император)|Вильгельм II]]
|предшественник_4 = [[:en:Prince Adolf zu Hohenlohe-Ingelfingen|Адольф цу Гогенлоэ-Ингельфинген]]
|преемник_4 = [[Роон, Альбрехт фон|Альбрехт фон Роон]]
|монарх_4 = [[Вильгельм I (император Германии)|Вильгельм I]]
|титул_5 = [[Пруссия (королевство)|Пруссияның]] [[Список министров иностранных дел Германии|Сит ил эштәре министры]] 
|порядок_5 = 23
| период правления_5 = [[23 ноябрь]] [[1862 йыл]] — [[20 март]] [[1890 йыл]]
|флаг_5 = Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg
|предшественник_5 = [[:ru:Бернсторф, Альбрехт|Альбрехт фон Бернсторф]]
|преемник_5 = [[:ru:Каприви, Лео фон|Лео фон Каприви]]
|монарх_5 = [[Вильгельм I (император Германии)|Вильгельм I]]<br>[[Фридрих III (император Германии)|Фридрих III]]<br>[[Вильгельм II (германский император)|Вильгельм II]]
|гражданство = [[Файл:Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|22px]] [[Пруссия (королевство)|Пруссия]] → [[Файл:Flag of Germany (1867–1919).svg|22px]] [[Германская империя|Германия]]
| дата рождения      = 1.04.1815
| место рождения     = Шёнхаузен, [[Саксония]], {{ТУ|Пруссия|Германияла}}
| дата смерти = 30.07.1898
| место смерти = Фридрихсру, Шлезвиг-Гольштейн, {{ВБУ|Германия империяһы|Германияла}}
| герб = Coat of Arms of Otto von Bismarck.svg
| род = [[Бисмарктар]]
| супруга = Иоганна фон Путткамер
| похоронен = Мавзолей Бисмарка
| награды =
{{{!}}
{{!}}{{Кавалер ордена Чёрного орла}}{{!!}}{{Орден «Pour le Mérite» (Пруссия)}}
{{!}}-
{{!}}{{Железный крест 1-го класса}}{{!!}}{{Железный крест 2-го класса}}{{!!}}{{Кавалер Большого креста ордена Вюртембергской короны}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Людвига Гессенского I-го класса}}{{!!}}{{Орден Серафимов}}{{!!}}{{Орден Золотого руна}}
{{!}}-
{{!}}{{Верховный орден Христа}}{{!!}}{{Кавалер Высшего ордена Святого Благовещения}}{{!!}}{{Орден Андрея Первозванного}}
{{!}}}
| автограф =Autograph-OttoBismarck.png
}}

'''Отто Эдуард Леопольд фон Бисмарк-Шёнхаузен''' (''нем.'' Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen}}, 1871 йылдан кенәз; [[1 апрель]] [[1815 йыл]], [[Шёнхаузен (Эльба)|Шёнхаузен]] — [[30 июль]] [[1898 йыл]], Фридрихсру) — [[Германия|Германия империяһының]] беренсе канцлеры, 1871 йылда Германияны Кесе Германия менән берләштереүҙе планлаштырған һәм тимер канцлер ҡушаматын алған эшмәкәр. Отставкаға сыҡҡанда, нәҫел буйынса күсә торған «Лауэнбург герцогы» титулын һәм генерал-полковник чинындағы Пруссия генерал-фельдмаршалы дәрәжәһен ала.

Пруссия рейхсканцлеры һәм министр-рәйес булған осоронда Рейхта алып барылған сәйәсәткә әҙ иғтибар бүлә һәм отставкаға сыҡҡансы шулай ҡала. Эске сәйәсәттә ҡеүәт баллансы (йәки Европа тигеҙлеге өсөн) принцибына таяна.

Ул етәкслек иткән дәүерҙәге эске сәйәсәтте ике өлөшкә бүлергә мөмкин. Тәүҙә ул уртасыл ҡарашлы либералдар менән килешеү төҙөй. Ошо осорҙа күп һанлы эске реформалар үткәрелә. Шуларҙың береһе- гражданлыҡ никахын индереү. Был юл менән Бисмарк сиркәүҙең тәьҫирен әҙәйтергә теләй. 1870 йылдан башлап, ул либералдарҙан айырыла. Был осорҙа ул [[протекционизм]] сәйәсәте менән мауыға һәм дәүләт иҡтисадына ҡыҫылырға теләй. 1880 йылда социалистарға ҡаршы закон керетелә. Ул саҡтағы Германияның йәш императоры — кайзер Вильгельм II менән килешмәүҙәре арҡаһында отставкаға китә.

== Биографияһы ==

=== Сығышы ===
Отто фон Бисмарк 1815 йылдың 1 апрелендә Бранденбург провинцияһында (хәҙерге [[Саксония-Анһальт]] ере) әҙ ерле дворян ғаиләһендә тыуған. Бисмарктар нәҫеле һәр саҡ дәүләттә хәрби етәкселәр булып торған. Улар юнкерҙар — йәғни баҫып алыусы рыцарҙар нәҫеле, Эльбанан көнсығыштағы ерҙәрендә ауылдарын төҙөгәндәр. Бисмарктар ерҙәренең күплеге, аристократ һәм бай булыуҙары менән маҡтана алмаған, тик аҡһөйәк булыуҙары менән ғорурлана алған.

=== Йәшлек йылдары ===
Отто [[1822]] йылдан [[1827 йыл]]ғаса [[Пламан]] мәктәбендә уҡый һәм физик яҡтан үҫешә. Тик ул бының менән генә ҡәнәғәт булмай, ошо турала ата-әсәһенә яҙа. Ун ике йәшенән Пламанды ҡалдыра, әммә Берлиндан китмәй. [[Фридрихштрассе]]лағы Бөйөк Фридрих исемендәге гимназияға бара. Ә ун биш йәше тулғас, «Һоро монастыр»ҙағы гимназияға күсә һәм үҙен тик яҡшы яҡтан ғына күрһәтә.
Гимназияны тамамлауға әсәһе уны [[Гёттинген]]дағы Георг Август исемендәге университетҡа алып бара. Был университет [[Һанновер]] короллегендә була. Йәш Бисмарк хоҡуҡты һәм дипломатия эшен өйрәнер тип өмөтләнәләр. Тик ул да башҡа «алтын» немец йәштәренән әллә ни айырылмай. 27 тапҡыр дуэлдә була. Шуларҙың береһендә сикәһе яралана һәм ғүмерлеккә йөй ҡала.
Уға унивеситетты тамамларға тура килмәй. Кеҫәһе йоҡа булғанлыҡтан, университет етәкселеге уны ҡулға алыу менән янай һәм Бисмарк ҡаланы ташлап китергә мәжбүр була. Артабан ул Берлин университеттарының береһенә урынлаша һәм философиянан диссертация яҡлай.
Уҡыуын тамамлағас та, Бисмарк эш табырға ашыҡмай. Пруссияның ул ваҡыттағы сит ил эштәре министры уға Германияның берәй ҡалаһында административ эшкә барырға кәңәш итә.

=== Хеҙмәте ===
[[Файл:Bismarck1836.jpg|thumb|left|Бисмарк, [[1836 йыл]]]]
Һөҙөмтәлә Бисмарк [[Ахен]]ға эшкә китә. Был провинция Пруссияға яңы ғына ҡушылған була. Шуға күрә был курорт ҡалаһы [[Франция|Францияның]] көслө тәьҫире аҫтында ҡала. Буш ваҡыты күп булған Отто Англия руханийы Лорейн-Смиттың ҡыҙы Изабеллаға ғашиҡ була һәм уға саҡ өйләнмәй ҡала.

Ахенда етәкселәре менән уртаҡ тел таба алмағас, Бисмарк хәрби хеҙмәткәр булып эшкә төшә — 1838 йылдың яҙында ул [[егерь|егерҙәрҙең]] гвардия [[батальон]]ына яҙыла. Әммә әсәһенең сирләүе арҡаһында, хеҙмәт итеү срогы ҡыҫҡартыла. Әсәһенең вафаты Бисмарктың үҙ күңеленә хуш килгән эште табырға тырышыуын туҡтата. Помераниялағы поместьеһына идара итеүҙе үҙ өҫтөнә алырға тура килә.

[[Померания|Померанияға]] урынлашҡас, Отто фон Бисмарк поместьеларының табышын арттырыу юлдарын эҙләй башлай, күршеләре менән дуҫлашып ала. Ппоместьела йәшәү уның тормошон юлға һала. Ул үҙен алдан күрә белеүсән һәм тәжрибәле ер хужаһы булараҡ таныта. Ләкин студент сағындағы холҡо юҡ-юҡ та үҙен һиҙҙерә, шуға ла шул тирәлә йәшәгән юнкерҙар уға «ҡоторған» ҡушаматын бирә.

Бисмарк Берлинда уҡыуын тамамлаған һеңлеһе Мальвина менән дуҫлаша. Ағай менән һеңле араһында рухи берлек булыуы тойола.

Бисмарк бер ҡасан да алланға ышаныуынан туҡтамай һәм үҙен [[Лютер, Мартин|Мартин Лютер]]ҙың эшен дауам итеүсе тип иҫәпләй. Һәр иртәне ул [[Библия]]нан өҙөктәр уҡыу менән башлар була. [[Иоһанна фон Путткамер]]ҙы йәрәшеүгә өлгәшә.

=== Сәйәси карьераһы ===
Бисмаркҡа Пруссия короллегенең яңынан ойошторолған Берләшкән ландтагына депутат сифатында сәйәсәткә инеү мөмкинлеге килеп тыуа. Ул был мөмкинлекте ҡулынан ысҡындырырға теләмәй һәм, туйын бер аҙға кисектереп, 1847 йылдың 19 майында, депутат булараҡ, үҙ урынын ала. Был либералдарҙың һәм короллек яҡлы консерватив көстәрҙең киҫкен рәүештә ҡапма-ҡаршы торған осоро була: либералдар [[Фридрих Вильгельм IV|Фридрих Вильгельм Дүртенсенән]] конституцияны һәм граждандар азатлыҡтарын раҫлауын талап итә, ләкин король бындай хөрриәтте бүләк итергә ашыҡмай; уға Берлиндан Көнсығыш Пруссияға тиклем тимер юл төҙөлөшөнә аҡса талап ителә. Тап ошо маҡсатта ул 1847 йылдың апрелендә һигеҙ провинциаль ландтагтан торған Берләшкән [[ландтаг]]ты саҡыра ла инде.
[[Файл:Бисмарк с супругой.jpg|thumb|250 px|Бисмарк ҡатыны менән]]
Ландтагтағы тәүге телмәренән үк Бисмарк ыҙғыш сығарыусы булараҡ таныла. Ул үҙенең телмәрендә депутат-либералдың 1813 йылдағы азатлыҡ өсөн һуғыштың конституцион характеры тураһындағы раҫлауын кире ҡағырға тырыша. Һөҙөмтәлә, матбуғат тырышлығы менән, Померанияның «ҡоторған юнкеры» Берлин ландтагының «ҡоторған» депутатына әйләнә. Тағы ла бер айҙан һуң Отто, либералдарҙың күмиры һәм рупоры булған Георг фон Финкены бер туҡтауһыҙ тәнҡитләүе арҡаһында, «Финкене эҙәрлекләүсе» ҡушаматына эйә була. Илдә әкренләп революция кәйефтәре уяна башлай; бигерәк тә аҙыҡ-түлеккә хаҡтарҙың артыуына ҡәнәғәт булмаған түбәнге ҡатламда һәм эшселәр араһында. Отто фон Бисмарк һәм Иоһанна фон Путткамер ошондай шарттарҙа өйләнешә.

[[1848 йыл]]да Франция, [[Италия]], [[Австрия]] кеүек илдәр революциялар тулҡынына күмелә. Пруссияла революция патриотик кәйефтәге либералдар баҫымы аҫтында тоҡана, улар Германияны берләштереүҙе һәм Конституция булдырыуҙы талап итә. Король талаптарҙы ҡабул итергә мәжбүр була. Тәүҙә Бисмарк революциянан ҡурҡа, хатта Берлинға армия менән инергә йыйына, ләкин артабан бер аҙ һүрелә, ташламалар яһаған монархҡа ышанысын юғалта һәм күңел төшөнкөлөгөнә бирелә.

[[Файл:Бисмарк-реалист.jpg|thumb|left|Бисмарк: «Стена — таш. Минең маңлайым тимерҙән түгел. Ни сәбәпле мин уға башымды бәрергә тейеш?»<ref>''Richard Carstensen.'' Bismarck anekdotisches.Muenchen:Bechtle Verlag. 1981. ISBN 3-7628-0406-0.</ref>]]
Төҙәлмәҫлек [[Консерватизм|консерватор]] репутацияһы арҡаһында Бисмарк яңы [[Пруссияның милли йыйылышы]]на инә алмай (дөйөм тауыш биреүҙә халыҡтың ир-егеттәре генә ҡатнаша). Отто юнкерҙарҙың традицион хоҡуҡтарының сикләнеүенән ҡурҡа, тиҙҙән был йәһәттән дә тыныслана. Ул үҙенең поместьеһына ҡайта һәм яңы консерватив «Кройццайтунг» гәзитен сығара башлай. Тап ошо осорҙа Отто фон Бисмарк ингән консерватив кәйефле сәйәсмәндәр блогының эшмәкәрлеге көсәйә.

Бындай кәйефтарҙың көсәйеүенә [[Германияла 1848—1849 йылдарҙағы революция|1848 йылдағы контрреволюцион түңкәрелеш]], шулай уҡ королдең, парламент ултырышын туҡтатып, Берлинға ғәскәр индереүе сәбәпсе була. Бисмарк был түңкәрелеште әҙерләүгә ифрат ҙур өлөш индереүгә ҡарамаҫтан, король уны «бар булмышы менән реакционер» тип атап, министр посына тәҡдим итеүҙән баш тарта. Король реакционерҙарға ирек биреү тураһында уйлап та ҡарамай: түңкәрелештән һуң ул Конституцияны баҫтырып сығара: унда монархия принцибы
ике палаталы [[парламент]]ты булдырыу менән яраштырыла. Монарх шулай уҡ абсолют [[тыйыу]] хоҡуғын һәм ғәҙәттән тыш указдар ярҙамында идара итеү хоҡуғын үҙендә ҡалдыра. Был Конституция либералдарҙың өмөттәрен аҡламай, әммә Бисмаркҡа ул барыбер үтә прогрессив булып тойола.

Әммә Бисмарк буйһонорға мәжбүр була һәм парламенттың түбәнге палатаһына депутатлыҡҡа кандидат булып күрһәтерлергә ҡарар итә. Һайлауҙарҙың ике турын да бик ҡыйынлыҡ менән үтә ул. 1849 йылдың 26 февралендә ул депутат урынын ала. Әммә Бисмарктың Германияны берләштереүгә һәм [[Франкфурт милли йыйылышы|Франкфурт парламентына]] кире мөнәсәбәте уның репутацияһын төшөрөүгә килтерә. Король парламентты таратҡандан һуң, ғәмәлдә, Бисмарк ҡайтанан депутат булып һайланыуға мөмкинлеген юғалта. Ләкин был юлы уға юл асыла, сөнки король һайлау системаһын үҙгәртә, һөҙөмтәлә Бисмарктан һайлау алды көрәшен алып барыу талап ителмәй. 7 августа Отто фон Бисмарк яңынан үҙенең депутат урынына ултыра.

Бер аҙ ваҡыт үткәс, Австрия һәм Пруссия араһында етди конфликт тыуа, уның хатта тулы масштаблы һуғышҡа әйләнеү хәүефе лә була. Был ике дәүләттең һәр береһе үҙен герман донъяһының алдында барыусы, тип иҫәпләй һәм ваҡ немец кенәзлектәрен үҙ йоғонтоһо аҫтына алырға тырыша. Был юлы [[Эрфурт]] низағ «алмаһы» булып сыға, һәм Пруссияға, "Ольмюц килешеүе"н төҙөп, ташлама яһарға тура килә. Бисмарк был килешеүҙе әүҙем хуплай, сөнки Пруссия был һуғышта еңә алмаҫ ине, ти ул. Бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, король Бисмаркты Франкфурт [[Бундестаг (Германия союзы)|бундестагына]] Пруссия вәкиле итеп ебәрә. Тиҙҙән Бисмарк Австрияның бик танылған сәйәси эшмәкәре Клеменс фон Меттерних менән таныша.

[[Ҡырым һуғышы]] дәүерендә Бисмарк Австрияның Рәсәй менән һуғышҡа герман армияһын мобилизацияларға тырышыуына ҡаршы төшә. Ул асыҡтан-асыҡ Германия берлеге өсөн сығыш яһай, Австрияның өҫтөнлөккә эйә булыуына ҡаршы сыға. Һөҙөмтәлә Бисмарк (әле күптән түгел генә бер-береһенә ҡаршы һуғышыуҙарына ҡарамаҫтан) Рәсәй һәм Франция менән союз булдырыу яҡлы була. Иң тәүге сиратта Франция менән бәйләнеш урынлаштырыу талап ителә, шуға Бисмарк 1857 йылдың 4 апрелендә Парижға юл тота, унда император [[Наполеон III]] менән осраша. Ләкин королдең ауырыуы һәм Пруссияның тышҡы сәйәсәте ҡапыл үҙгәреүе сәбәпле, Бисмарк пландары ғәмәлгә ашмай ҡала һәм уны Рәсәйгә илсе итеп ебәрәләр.

=== Санкт-Петербургта (1859—1862) ===
Рәсәй тарихнамәһендәге өҫтөнлөклө фекергә ярашлы, Бисмарктың Рәсәйҙә дипломат булараҡ формалашыуына уның урыҫ вице-канцлеры [[Горчаков, Александр Михайлович]] менән аралашыуы ҙур йоғонто яһай. Шул саҡта уҡ Бисмаркта был поста эшләү өсөн талап ителгән дипломатик сифаттары: тәбиғи аҡыл һәм сәйәси һиҙгерлек була.

Горчаков Бисмаркҡа бөйөк киләсәк фаразлай. Рәсәйҙә Бисмарк урыҫ телен өйрәнә. Айыуға һунарҙа ҡатнашып, ике айыуҙы атып ала, ләкин аҙаҡ һунарға йөрөүҙән баш тарта.

1861 йылдың ғинуарында король [[Фридрих Вильгельм IV]] вафат була, уның урынын элекке [[регент]] [[Вильгельм I (герман императоры)|Вильгельм I]] ала, шунан һуң Бисмаркты [[Париж]]ға илсе итеп ебәрәләр. Шул ваҡытта ул урыҫ илсеһе [[Орлов Николай Алексеевич]]тың ҡатыны 22 йәшлек княгиня [[Трубецкая Екатерина Николаевна]] менән мауыға<ref>''Orloff, Nikolai.'' Bismarck und Katharina Orloff, ein Idyll in der hohen Politik.— Beck, 1936.</ref>.

=== Германияны берләштереү ===

==== Тимер һәм ҡан менән ====
Бисмарк Германияны берләштереү сәйәсәтен эҙмә-эҙлекле үткәрә. «Тимер һәм ҡан менән» (Blut und Eisen) һүҙбәйләнеше Пруссияның премьер-министры Отто фон Бисмарктың 1862 йылдың 30 сентябрендә парламенттың бюджет комитеты алдынан һөйләгән телмәрендә яңғырай.

Бисмарктың был телмәре хөкүмәт һәм парламент араһындағы бүленеште еңеүгә йүнәлтелә. Парламент план буйынса армияла реформа үткәреүгә аҡса бүлеүҙән баш тарта, әммә либераль күпселек армияны үҙгәртеп ҡороу һәм көсәйтеү идеяһынан баш тартмай<ref name="MGFA 324">Grundkurs deutsche Militärgeschichte. Die Zeit bis 1914. Im Auftrag des Militärgeschichtlichen Forschungsamtes, hrsg. von Karl-Volker Neugebauer. Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 2006, ISBN 978-3-486-57853-9, [http://books.google.de/books?id=VD-1aUVpihcC&pg=PA324 S. 324 books.google]</ref>. Улар армияла ике йыл хеҙмәт итеүҙе һаҡлап ҡалыуҙы гарантиялауҙы, һәм либераль кәйефтәр көслө булған [[ландвер]]ҙы таратмауҙы талап итә. Бер-береһен аңлауға өлгәшеү һәм Пруссия парламенты яғынан хуплау алыу маҡсатында, Пруссия премьер-министры Отто фон Бисмарк 1862 йылдың 30 сентябрендә телмәр менән сығыш яһай, унда шундай һүҙҙәр ҙә яңғырай:
{{Цитата|Германия Пруссияның либерализмына ғына түгел, ә уның власына ҡарап тора; Бавария, Вюртемберг, Баден либерализмға тыныс ҡараһын да ти. Шуға күрә һеҙгә бер кем дә Пруссия ролен тапшырмаясаҡ; Пруссия үҙ көстәрен бергә йыйырға һәм быға тиклем бер нисә тапҡыр ҡулынан ысҡындырылған уңайлы мәлгә тиклем уны һаҡларға тейеш. Пруссияның Вена килешеүҙәренә ярашлы барлыҡҡа килгән сиктәре дәүләттең тейешенсә йәшәүенә булышлыҡ итмәй; хәҙерге замандың мөһим мәсьәләләре күпселектең телмәрҙәре һәм ҡарарҙары менән түгел (был 1848 һәм 1849 йылдарҙағы хата), ә тимер һәм ҡан менән хәл ителә<ref>Цитировано по: ''Хилльгрубер А.'' [http://militera.lib.ru/bio/hillgruber/03.html Выдающиеся политики: Отто фон Бисмарк, Меттерних]. — Ростов-на-Дону: Феникс, 1998. Оригинал: Hillgruber, A. Otto von Bismarck: Gründer d. europ. Grossmacht Dt. Reich. — Zürich, Frankfurt [Main]: Musterschmidt, 1978.</ref>}}.

Бында Бисмарк [[1813 йыл]] үҙ теләге менән һуғышҡа киткән Макс фон Шенкендорфтың шиғыр юлдарына таяна.

Шулай итеп, Бисмарк әүҙем тышҡы сәйәсәткә аяҡ баҫа<ref>''Eberhard Kolb.'' Bismarck. Verlag C. H. Beck 2009; ISBN 978-3-406-56276-1; [http://books.google.de/books?id=w5ape3HmL3cC&pg=PA56 S. 56f. books.google]</ref>. Парламенттың либераль күпселеге «герман мәсьәләһен» көс ҡулланмайса хәл итеп булмаясағын аңлаһа ла, Бисмарктың телмәре, бигерәк тә (либераль) матбуғат тарафынан, туранан-тура көс ҡулланыуға саҡырыу һәм тышҡы сәйәсәт афераһы булараҡ ҡабул ителә<ref name="MGFA 324"/>, речь Бисмарка была расценена, особенно прессой, как прямой призыв к насилию и как внешнеполитическая афера<ref>Die Reden des Ministerpräsidenten von Bismarck-Schönhausen im Preußischen Landtage 1862—1865 (Hrg. Horst Kohl), S. 31.</ref>.

Бының тарихы түбәндәгесә: ҡарар ҡабул итергә һәләтле булмаған король [[Фридрих Вильгельм IV|Фридрих Вильгельм Дүртенсенең]] регенты — армия менән тығыҙ бәйле булған принц Вильгельм [[ландвер]]ҙың — Наполеон менән көрәштә хәл иткес роль уйнаған һәм либераль кәйефтәрҙе һаҡлап ҡалған территориаль армияның булыуына риза булмай. Өҫтәүенә, хөкүмәттән сағыштырмаса бойондороҡһоҙ булған ландвер [[Германияла 1848—1849 йылдарҙағы революция|1848 йыл революцияһын]] баҫтырғанда бер ниндәй эффектив саралар ҙа күрә алмай. Шуға күрә регент хәрби реформаны төҙөүҙә Пруссияның хәрби министры Альбрехт фон Роон яҡлы була. Роон, пехотала хеҙмәт итеү срогын 3 йылға һәм кавалерияла 4 йылға тиклем оҙайтып, [[регуляр армия]]ны булдырырға тәҡдим итә. Хәрби сығымдарҙы 25 процентҡа арттырыу күҙҙә тотола. Был ҡаршылыҡ тыуҙыра, һәм король, либераль хөкүмәтте таратып, уны реакцион хакимиәт менән алмаштыра. Ләкин бюджет тағы ла раҫланмай.

Был ваҡытта Европа сауҙаһы әүҙем рәүештә алға бара, унда сәнәғәте интенсив рәүештә үҫешкән Пруссия мөһим роль уйнай, әммә протекционизм ҡарашында торған [[Австрия]] быға аяҡ сала. Австрияға әхлаҡи зыян килтереү маҡсатында, Пруссия [[Габсбург]]тарға ҡаршы революция тулҡынында килгән итальян короле [[Виктор Эммануил II|Виктор-Эммануилдың]] легитимлығын таный.

1861 йылда Вильгельм [[Вильгельм I (Германия императоры)|Пруссия короле Вильгельм I]] булып китә, һәм ул Ландтаг депутаттарының бюджет мәсьәләһе буйынса уға ҡаршы булыуҙарына тап була, был хәл конституцион көрсөккә килтерә. Ошо көрсөктө юлға һалыу өсөн [[Париж]]дан унда илсе булып эшләгән Бисмаркты ҡайтарырға ҡарар ителә.

Бисмартың консерватор ҡарашлы булыуын белгәнгә, Вильгельм бындай тәғәйенләүгә икеләнеп ҡарай. Әммә 1862 йылдың 22 сентябрендә Бабельсбергта үткән аудиенцияһында Бисмарк королде, [[вассал]] үҙенең [[сюзерен]]ына хеҙмәт иткән кеүек, тоғро хеҙмәт итәсәгенә ышандыра. 1862 йылдың 23 сентябрендә король Бисмаркты, уға киң вәкәләттәр биреп, Пруссия хөкүмәте рәйесе итеп тәғәйенләй.

Бисмарк үҙенең кабинетына консерватив министрҙарҙы индерә, улар араһында Роондан башҡа сағыу шәхестәр ҙә булмай. Артабан Бисмарк «конституциялағы етешһеҙлеккә» иғтибар итә, унда конституцион көрсөк ваҡытында хөкүмәттең эшләү механизмы тураһында яҙылмаған икән.

Ландтагтың түбәнге палатаһындағы билдәле телмәрендә, 1848—1849 йылдарҙа ҡарарҙы күпселек тауыш принцибы юлы менән ҡабул итеү хата була, тип белдерә ул, шуға ла мөһим ҡарарҙар «тимер һәм ҡанға» таянып ҡабул ителергә тейеш. Бында ул иң тәүге сиратта Германияны берләштереүҙе күҙ уңында тота. Немец ерендә өҫтөн булыу өсөн Пруссия менән Австрия араһында көрәштең башланыуы өсөн иң уңай мәл килеп етте, тип иҫәпләй Бисмарк.

Килеп тыуған хәүефте һиҙеп, Австрия бөтә немец дәүләттәренең етәкселәре конференцияһын саҡырыу инициативаһы менән сығыш яһай. Был форумдың маҡсаты: [[Франц-Иосиф]] рәйеслегендә перспективаға йүнәлтелгән федераль реформалар ҡабул итеү һәм милли парламентҡа артабан дөйөм һайлауҙар үткәреү. Франц-Иосиф Гастайнерталь курортына килә, шул мәлдә король Вильгельм да унда булып сыға, ләкин Бисмарк король Вильгельмдың был конференцияға барыуҙан баш тартыуына өлгәшә. Традиция буйынса [[Майндағы Франкфурт]]та йыйылған немец дәүләттәре етәкселере, Пруссия ҡатнашлығынан тыш Германияны берләштереү мөмкин түгел, тигән ҡарарға килә. Австрияның немец ерендә гегемонияға өлгәшеү хыялы мәңгелеккә юҡҡа сыға<ref name="MK">''Martin Kitchen.'' The Cambridge Illustrated History of Germany. — Cambridge University Press. 1996. ISBN 0-521-45341-0.</ref>.

==== Шлезвиг һәм Гольштейнды ҡушыу ====
{{main|Австро-прусско-датская война}}
[[Файл:Бисмарк-триумфатор.jpg|thumb|Бисмарк — триумфатор.]]
[[1864 йыл]]да Данияның көньяҡ өлөшө булған, ләкин күбеһенсә этник немецтар йәшәгән [[Шлезвиг]] һәм [[Гольштейн]]дың статусы мәсьәләһе буйынса [[Австрия-Пруссия-Дания һуғышы|Дания менән һуғыш]] тоҡана. Низағ күптән быҫҡып ятҡан була, ләкин ике яҡтың да милләтселәре баҫымы аҫтында ул янғынға әйләнеп китә. Һөҙөмтәлә Пруссия ғәскәрҙәре [[Шлезвиг-Гольштейн]]ды ала, һәм тиҙҙән был герцоглыҡтар Пруссия һәм Австрия араһында бүленә. Әммә барыбер низағ туҡтарға уйламай, Австрия менән Пруссия араһындағы мөнәсәбәттәр даими рәүештә көрсөк хәлендә ҡала.

==== Көнбайыш Германияны ҡушыу ====
{{main|Австро-прусско-итальянская война}}
[[1866 йыл]]да [[Австрия-Пруссия-Италия һуғышы]] башланасағы асыҡлана, ике яҡ та үҙҙәренең хәрби көстәрен мобилизациялай башлай. Пруссия [[Италия]] менән тығыҙ бәйләнештә була, ул Австрияға көньяҡ-көнбайыштан баҫым яһай һәм [[Венеция]]ны баҫып алырға ынтыла. Пруссия армияһы ярайһы уҡ тиҙ арала көнбайыштағы герман ерҙәрен баҫып ала һәм Австрияға ҡаршы төп хәрби кампанияға әҙер була. Австрия ғәскәре бер туҡтауһыҙ еңелә, шуға күрә Пруссия тәҡдим иткән тыныслыҡ килешеүен ҡабул итергә мәжбүр була. Пруссия составына [[Гессен-Кассель]], [[Нассау (герцогство)|Нассау]], [[Һанновер]], Шлезвиг-Гольштейн һәм [[Майндағы Франкфурт]] индерелә.

==== Төньяҡ Германия берлеген булдырыу ====
{{main|Северогерманский союз}}
[[Австрия-Пруссия-Италия һуғышы|Австрия менән һуғыш]] канцлерҙың хәлен ала, һәм сәләмәтлеге ҡаҡшай. Бисмарк ял ала. Ләкин оҙаҡ ял итергә тура килмәй уға. [[1867 йыл]]дың башынан Бисмарк Көнбайыш Германия конфедерацияһы Конституцияһын төҙөү өҫтөндә ныҡышмалы эшләй. Ландтагҡа ҡайһы бер ташламалар яһағандан һуң, Конституция ҡабул ителә, һәм [[Төньяҡ Германия берлеге]] хасил була. Ике аҙнанан һуң Бисмарк канцлер итеп тәғәйенләнә. Пруссияның шулай көсәйеүе Франция һәм Рәсәй батшаларын ныҡ борсой. [[Александр II]] менән мөнәсәбәттәр һәүетемсә булһа, француздар немецтарға ҡарата кире ҡарашта була. Тәхет вариҫлығы буйынса килеп тыуған испан көрсөгө лә утҡа май өҫтәй. [[Гогенцоллерн]]дарҙың Бранденбург династияһына ҡараған Леопольд Гогенцоллерн-Зигмаринген испан тәхетенә дәғүә итеүселәрҙең береһе була. Франция уны мөһим испан тәхетенә ултыртырға теләмәй. Ике илдә лә патриотик кәйефтәр өҫтөнлөк ала. Өҫтәүенә, көньяҡ герман ерҙәре Францияның көслө йоғонтоһонда була, был да Германияны берләштереүгә ҡамасаулай. Күп тә үтмәй һуғыш сыға.
[[Файл:German Headquarters in Versailles. 1870.jpg|thumb|left|400px|Версалдә Германияның штаб-фатиры. Һулдан уңға: Леонард фон Блюменталь, вариҫ принцы Фридрих III (Германия императоры), Верди дю Вернуа, Вильгельм I (Германия императоры), Карл Бернхард фон Мольтке, Альбрехт фон Роон Бисмарк]]
[[Файл:Wernerprokla.jpg|thumb|350px|[[Версаль|Версалдә]] [[Вильгельм I (Германия императоры)|Вильгельм Беренсене]] Германия [[император]]ы тип иғлан итеү буйынса тантаналы церемония. Уртала (аҡ мундирҙа) Отто фон Бисмарк.]]

==== Империяны иғлан итеү ====
{{main|Второй рейх}}
[[1870—1871 йылдарҙағы Франция-Пруссия һуғышы]]нда француздар еңелә, бигерәк тә оло ҡорбандар килтергән Седан янында еңелеү француздарҙың хәтерендә оҙаҡ һаҡлана. Император [[Наполеон III]] әсиргә төшә, ә Парижда сираттағы Сентябрь революцияһы еңә. Был ваҡиғаларҙан һуң Пруссияға [[Эльзас]] һәм [[Лотарингия]], [[Саксония]], [[Бавария]] короллеге һәм [[Вюртемберг]] короллектәре ҡушыла. Бисмарк [[1871 йыл]]дың [[18 ғинуарында]] [[Германия империяһы|Икенсе рейхты]] булдырыу тураһында иғлан итә, [[Вильгельм I]] Германия императоры ([[кайзер]]) титулын ҡабул итә. Бисмарк үҙе, дөйөм популярлыҡ тулҡынында, кенәз титулын һәм Фридрихсрула яңы поместье алыуға өлгәшә.

== Галерея ==
<center><gallery>
Файл:Hamburg-Bismarck-Denkmal.jpg|[[Һамбург]]та Бисмарк һәйкәле
Файл:Бисмарк.Гамбург.jpg| Шул уҡ һәйкәл 
Файл:Nuremberg.Bismarck monument.jpg|Нюрнбергта Бисмарк һәйкәле
Файл:Bismarck monument.jpg |Норденда Бисмарк һәйкәле
Файл:BismarckDenkmalhh.jpg|Кёнигсбергта 1901 йылда ҡуйылған Бисмарк һәйкәле, 1947 йылда иретелә
</gallery></center>

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Тема = Отто фон Бисмарк
|Викицитатник = ru:Отто фон Бисмарк
|Викитека =
|Викисклад = Category:Otto von Bismarck
}}
* [http://www.echo.msk.ru/programs/vsetak/506859-echo/ Отто фон Бисмарк — враг революций. Программа «Эха Москвы» из цикла «Всё так»]
* [http://vivl.ru/bismark/bismarck.php Отто фон Бисмарк. Жизнеописание]
* [http://publ.lib.ru/ARCHIVES/B/BISMARK_Otto/_Bismark_O..html Мысли и воспоминания в 3-х томах]
* [http://beiunsinhamburg.de/2010/отто-фон-бисмарк/ Статья о Отто фон Бисмарке]

{{start box}}
{{succession box|before=—|after=[[Лео фон Каприви]]|years=[[1871]]—[[1890]]| title = [[Германия Рейхсканцлеры]]}}
{{end box}}
{{politic-stub}}
[[Категория:Германия империяһы]]
[[Категория:Германия XIX быуатта (1806—1918)]]
[[Категория:Германия рейхсканцлерҙары]]
[[Категория:Пруссия генералдары]]
[[Категория:Һуғыштарҙа ҡатнашыусылар]]
[[Категория:Мемуарсылар]]
[[Категория:Үлтерергә маташыу ҡорбандары]]