Плотина битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Быуа (мәғәнәләр)}}
[[Файл:Gordon Dam.jpg|thumb|220px|[[Гордон күлендәге быуа]]]]

'''Плотина''' — [[гидротехник ҡоролма]], һыуҙың юлын ҡаплаусы йә һыу кимәлен күтәреү өсөн ҡулланыла. Тағы ла һыуҙың көсөн бер юлға йүнәлтеү өсөн һәм [[һыуһаҡлағас]] төҙөү өсөн ҡулланыла<ref>{{книга  | автор         =   | часть         = Плотина  | ссылка часть  =   | заглавие      = Большая Советская энциклопедия (в 30 т.)  | оригинал      =   | ссылка        =   | викитека      =   | ответственный = А. М. Прохоров (гл. ред.)  | издание       = 3-е изд  | место         = М.  | издательство  = Сов. энциклопедия  | год           = 1975  | том           = XX  | страницы      = 46–47  | столбцы       =   | страниц       = 608  | серия         =   | isbn          =   | doi           =   | тираж         =   | ref           =  }}</ref>.

Шулай уҡ ваҡ һыу ағымдарындағы плотиналар<ref>[https://books.google.com/books?id=SWtMAAAAMAAJ&q=запруда Запруда]. // Владимир Илларионович Сигов, Таисия Денисовна Шурыгина. Словарь по земледелию. Россельхозиздат, 1987. С. 41.</ref>, шулай уҡ ваҡытлысалары{{sfn|БРЭ|2008}}, быуалар тип атала.

== Ҡулланылышы ==
[[Файл:Hoover Dam Nevada Luftaufnahme.jpg|thumb|220px|Невадалағы [[Гувер һыуһаҡлағысы]]]]
Быуаға гидротехник ҡоролмалар берләшмәһе инә ([[гидроузел]]), тәғәйен урында һыу сығанаҡтарын төрлө маҡсатта ҡулланыу өсөн төҙөлә: [[мелиорация]], [[гидроэнергетика]] өсөн, көтөүлектәрҙе бүлеү өсөн һәм башҡаға. Күпселектә быуалар йылға гидротехник ҡоролмалары берелегенә инә. Әгәр ҡоролоштар берлеге йылғанан һыу алыу менән бәйле икән, уларҙы һыу алыу гидроузеле тип йөрөтәләр.

Плотинала булған гидроузелдәр составы түбәндәгесә:
# Быуа үҙе (һыу үткәреүсе йә көплө);
# Төп һыу йыйнауҙы яйға һалыусы йә һыу күтәргес ҡоролма;
# [[Гидроэлектростанция]] ҡоролмалары;
# Судно йөрөй торған [[шлюз]]дар, бүрәнә үткәргестәр;
# Наностар менән көрәшеүсе ҡоролмалар ([[Тондороу бассейны|тондороу бассейндары]], тыҙартҡыстар, ағым йүнәлткес системалары);
# [[Балыҡ үткәргес ҡоролмалар]] һәм [[балыҡ күтәргестәр]];
# [[Быуа ағыҙғыстар|Һыу ағыҙғыстар]];
# [[Дамба|Яр нығытҡыстар]] һәм тигеҙләгес ҡоролмалар.

Плотиналар тәғәйенләнеше буйынса һыу йыйнаусы, һыу үткәреүсе һәм һыу күтәреүсе булалар. Һыу һаҡлау платиналары юғары һыу кимәле һәм һыуһыҡлағыстың ҙур күләме менән айырылып торалар.
Һыу күтәреүсе быуаларҙың һыу кимәле баҫымы юғары түгел, бындай платиналарҙы төҙөү маҡсаты — йылғанан һыу алыуҙы яҡшыртыу, һыу энергияһын файҙаланыу һәм башҡалар. Ҙур һыуһаҡлағыстарҙа һыу ағымын көйләү мөмкинлеге бар, бәләкәй һыуһаҡлағыстарҙың һәм [[быуа]]ларҙың бындай мөмкинлеге юҡ.
Йыш осраҡта платиналарҙы һыу үткәреүсе һәм һыу күтәреүселәргә бүлеү шартлы рәүештә генә була. Бының урынына платиналарҙы һыу бейеклегенә ҡарап бүлеү ҡулланыла: һыу тәрәнлеге 15 метрға ҡаҙәр — түбән баҫымлы, 15-20 метр уртаса баҫымлы, 50 метрҙан артыҡ юғары баҫымлы тип бүленә.

Йылғаларға арҡыры платиналарҙы һыу кимәлен күтәреү һәм механик энергия алыу өсөн яһалма [[шарлауыҡ]] эшләү маҡсатында төҙөйҙәр. Бәләкәй йылғаларҙа плотина ярҙамында һыу кимәлен күтәреп суднолар йөрөшөн көйләргә мөмкин.
Плотина төҙөлгәс шишмә, йырын, уйпат урындарҙа һыу тотҡарлана. Йыйылған һыу ҡоро миҙгелдәрҙә [[һуғарыу]], тораҡ пункттарҙы һыу менән тәьмин итеү һәм башҡа хужалыҡ кәрәк-яраҡтары өсөн файҙаланыла, шулай уҡ йылғаларҙың тәрәнлеге етмәгәндә суднолар йөрөшөн тәьмин итеү өсөн һыу кимәлен күтәреү өсөн ҡулланыла.

Йылға яры буйлап плотиналар суднолар йөрөшөн тәьмин итеү өсөн, ә күл һәм диңгеҙ яры буйлап [[һыу баҫыу]]ҙан һаҡланыу һәм диңгеҙ тулҡындары ярҡа үтеп инмәһен өсөн төҙөлә.
П

== Плотиналар классификацияһы ==
[[Файл:DneproGES 1947.JPG|thumb|250px|[[ДнепроГЭС]] быуаһы, [[1947]]]]
[[Файл:DneproGES 1947.JPG|thumb|250px|[[ДнепроГЭС]] плотинаһы, [[1947]]]]
[[Файл:Rojaika-plotina-03.jpg|thumb|250px|Рожайка йылғаһында плотина]]

Плотинаның тибы һәм конструкцияһы уның үлсәме, тәғәйенләнеше, шулай уҡ тәбғәт шарттары, төҙөлөш материалы буйынса билдәләнә. Платиналар төҙөлгән төп материалы буйынса һәм ҙыу үткәреү шарттары буйынса айырыла.

=== Материал буйынса ===
Төҙөлгән материалы буйынса плотиналар:
* грунт
* бетон
* металл
* туҡыма
* ағас
* тимер-бетон
* габион

=== Төҙөү ысулы буйынса ===
* өйөп яһалған платина
* йыуылған ҡомдан төҙөлгән плотина
* йүнәлешле шартлатыу

=== Нагрузканы ҡабул итеү ысулы буйынса ===
* гравитацион{{Переход|#Гравитацион плотиналар|blue}}
* арка{{Переход|#Аркалы плотиналар|blue}}
* контрфорс{{Переход|#Контрфорс плотиналар|blue}}
* аркалы-гравитацион{{Переход|#Аркалы-гравитацион плотиналар|blue}}

=== Һыу үткәреү ысулы буйынса ===
* тотош (плотина һырты аша һыу ташып аҡмай)
* һыу йыйыу
* фильтрлаусы (һык плотина аша аға)
* ташып ағыусы (катастрофического действия)
* һүтелмәле

== Тарихы ==
[[Файл:Roman Cornalvo dam, Extremadura, Spain. Pic 01.jpg|thumb|250px|Римдәге [[:en:Cornalvo Dam|Корнальво дамбаһы]], [[Эстремадура]], Испания, 1-2 быуат беҙҙең эраға тиклем]]
Плотиналар төҙөү сәнғәте бик боронғо замандан уҡ билдәле. Һыу күтәреү плотиналары тураһында Геродот телгә ала. Әлү-л-Фида хәбәр итеүенсә, фарсиҙар Тостара ҡалаһынан һыу алыу өсөн плотина төҙөгәндәр. Кашан ҡалаһы янындағы плотина 36 метр оҙонлоҡта, 12 метр бейеклектә һәм 10 метр ҡалынлыҡта булған.
Шулай итеп, боронғо заманда уҡ, мәҫәлән, Б. Э. тикле II быуатта ғәрәптәр йәшәгән ерҙәрен һыу баҫыуҙан һаҡлау өсөн шаҡтай ҙур плотина төҙөгән. Әлү-л-Фида хәбәр итеүенсә, Сүриәнең Эмис ҡалаһы янындағы Кадис күле ташып һыу баҫмаһын өсөн Александр Македонский ошондай эштәрҙе башҡарған.

[[Файл:Gorskii 04448u.jpg|слева|мини| Шлюз фундаментын төҙөгән ваҡытта. [[Ока]] йылғаһында плотина , Мәскәү губернаһы. 1912]]
Иң боронғо плотиналар беҙҙең эраға тиклем 3000 йылдарҙа төҙөлгән. Амман ҡалаһынан йөҙ километр алыҫлыҡта урынлашҡан плотина 4,5 метр бейеклектә, 1 метр ҡалынлаҡта булған.
Беҙҙең эраға тиклем 2800<ref name="Günther Garbrecht 52f.">Günther Garbrecht: «Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike», ''Antike Welt'', 2nd special edition: ''Antiker Wasserbau'' (1986), pp.51-64 (52f.)</ref>/2600<ref name=Bazzasowr>{{cite web|url=http://www.fao.org/world/Regional/RNE/morelinks/Publications/English/HYSTORY-OF-WATER-RESOURCES.pdf|format=PDF|title=overview of the hystory of water resources and irrigation management in the near east region|accessdate=1 August 2007|author=Mohamed Bazza|authorlink=|coauthors=|date=28-30|year=2006|month=October Food and Agriculture Organization of the United Nations|pages=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6845InTQz?url=http://neareast.fao.org/Pages/Index.aspx|archivedate=2012-05-31}}</ref> йылдарға Ҡаһирҙан 25 км алығлыҡта 102 м оҙонлоғондағы плотина төҙөлгән һәм ҡойма ямғырҙа емерелгән<ref name="Günther Garbrecht 52f."/><ref name=Bazzasowr /><ref>Günther Garbrecht: «Wasserspeicher (Talsperren) in der Antike», ''Antike Welt'', 2nd special edition: ''Antiker Wasserbau'' (1986), pp.51-64 (52)</ref><ref>S.W. Helms: «Jawa Excavations 1975. Third Preliminary Report», Levant 1977</ref>..
III быуат урталарында һинд ҡалаһы Дхолавир янында плотиналар системаһы төҙөлә. Ҡоро миҙгелдә ҡулланыу өсөн [[Боронғо Рим|Римлеләр]] плотиналарҙы ғәйәт күп төҙөгән. Иң бейек Рим плотинаһы 50 м булған һәм бары тик 1305 йылда ғына емерелгән.

1998 йылдан йыл һайын донъяның тиҫтәләгән илендә 14 мартта «Халҡ-ара йылғалар селтәре» ойоштороу башланғысы «Халҡ-ара плотиналарға ҡаршы көрәш» көнөн уткәрә (башҡа төрлө әйткәндә "Йылғаларҙы, һыуҙы, тормошто яҡлау көнө"н билдәләп үтә. Был хәрәкәттең активистары ҡайһы бер нәтижәләргә иреште лә инде. [[АҠШ]]-та ике 60 метрлы плотина ҡутарылды, ә [[Швеция]]ла 15 метрҙан бейегерәк плотинаны төҙөүҙе тыя торған закон ҡабул ителде<ref>[http://www.asi.org.ru/asi3/rws_asi.nsf/va_WebPages/6FF967505260B9C5C3257418006212FDRus Агентство Социальной Информации<!-- Заголовок добавлен ботом -->]{{Недоступная ссылка|date=Ноябрь 2017 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>.

== Гравитацион плотиналар ==
Гравитация плотиналары һыу массаларынан баҫымды үҙ массаһы менән ҡабул итә. Хәрәкәткә ҡаршылыҡ быуа табанының нигеҙе буйынса ышҡылыу йәки эләктерелеү көстәре иҫәбенә ҡуйыла. Шул арҡырыға трапеция формаһындағы киҫелешкә яҡын булған бындай быуалар ҙур мәғәнәгә эйә.

== Аркалы плотиналар ==
Аркалы плотиналарҙың һыу массаларынан баҫымы тарлауыҡ ярҙарына (һирәгерәк яһалма нигеҙҙәргә) күсә. Шул арҡала бындай быуалар йышыраҡ ярҙары ҡаты тоҡомдарҙан торған таулы ерҙә төҙөлә. Аркалы конструкцияның йөкләнештең бер өлөшө нигеҙгә тапшырыла. Шул уҡ ваҡытта арка ни тиклем киңерәк, нигеҙгә баҫым ҙа шул тиклем күберәк. Был аҫҡы өлөштә быуаның киңлеген арттырыуҙы талап итә һәм аркалы-гравитациялы плотиналар барлыҡҡа килтерә. Аркалы быуаларҙы аркалы-контрфорслы тип йөрөтәләр. Уларҙа арканың эше өҫкө өлөшө менән генә сикләнә, был аркалы быуаларҙы киңерәк урындарҙа ҡулланырға мөмкинлек бирә.

== Аркалы-гравитацион плотиналар ==
Аркалы-гравитациялы плотиналар аркалы һәм гравитациялы плотиналар үҙенсәлектәрен берләштерә.

== Контрфорслы плотиналар ==
Аркалы быуалар кеүек үк, быуаның ауырлығын, иҫәпләү схемаһы һөҙөмтәлерәк булыу сәбәпле, кәметергә мөмкинлек бирә. Контрфорс быуаның стенаһы гравитация быуаһының аҫҡы яғынан терәү конструкциялары (стеналары) ярҙамында көсәйгәнгә ҡарағанда йоҡараҡ.

== Грунт быуалары ==
[[Файл:Nurek Dam.JPG|thumb|250px|[[Нурекс быуаһы]] — ныҡ бейек, ташлы-ерҙән өйөп яһалған быуа, галечниктан һәм үҙәге сафедоб ҡомло тупрағынан.]]

=== Грунтлы плотиналарҙы классификациялау ===
Грунт плотиналар быуаның материалы, конструкцияһы, эштәрҙе башҡарыу ысулы, бейеклеге, фильтрацияға ҡаршы ҡоролмаларҙың тибы буйынса классификациялана.

Бейеклеге 25 метрға тиклем булған быуалар — түбән, 25 — 75 метр диапазонында уртаса, 75 метрҙан ашыуыраҡ булғандары — бейек быуалар. Айырыуса бейек быуалар (150 метрҙан ашыу) "үтә бейек"гә ҡарай.

{| class="wikitable wide" align=center
! rowspan=2 | Материал !! colspan=4 | Плотина төҙөлөшө тибы
|-
! Бер төрлө !! Үҙәк йәҙрә менән !! экранлы !! диафрагмалы
|- align=center
! rowspan=2 | Тупраҡтан
| [[Файл:Грунтлы плотина.svg|200px]]
| [[Файл:Үҙәк ядролы грунтлы плотина.svg|200px]]
| [[Файл:Ер экранлы грунтлы плотина.svg|200px]]
| [[Файл:Диафрагмалы грунтлы плотина.svg|200px]]
|- align=center style="font-size: 85%;"
| <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> грунтты ҡатлап тығыҙлап һибеү; <br> йыуҙырыу; шартлатыу || <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> йыуҙырыу; һибеү || <u>Способ возведения:</u> <br> йыуҙырыу; һибеү || <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> йыуҙырыу; һибеү
|- align=center
! rowspan=2 | Ташлы-тупраҡлы
|
| [[Файл:Ташлы-тупраҡлы грунтлы плотина.svg|200px]]
| [[Файл:Ташлы-тупраҡ экранлы грунтлы плотина.svg|200px]]
|
|- align=center style="font-size: 85%;"
| || <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> һибеү; һыҙма; йыуылыу || <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> һибеү; һыҙма ||
|- align=center
! rowspan=2 | Каменная
| [[Файл:грунтлы плотина, ташлы.svg|200px]]
|
| [[Файл:Экраны таштан грунтлы плотина.svg|200px]]
| [[Файл:диафрагмаһы таштан, грунтлы плотина.svg|200px]]
|- align=center style="font-size: 85%;"
| <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> һибеү; һыҙма; йыуылыу ||  || <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> һибеү; һыҙма; шартлау менән йыуылыу || <u>Төҙөлөш ысулы:</u> <br> һибеү; һыҙма; шартлау менән йыуылыу
|}

=== Грунтлы плотиналар иҫәп-хисабы ===

=== Грунтлы плотиналарҙың төҙөлөшө ===

== Дамбаны һүтеү һәм хәүефһеҙлек ==

=== Плотиналарҙа ҙур һәләкәттәр ===

=== Хәүефһеҙлек тәьмин итеү ===

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Плотиналар]]
[[Категория:Гидротехник ҡоролмалар]]


{{tech-stub}}