Румыния тарихы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
{{История Румынии}}

== Тарихҡаса булған Румыния ==
Румыния территорияһында урта палеолитҡа Рипичени-Извор мустьер ултырағы ҡарай<ref>[http://www.archeo.ru/struktura-1/otdel-arheologii-paleolita/nauchnye-proekty-otdela-arheologii-paleolita/rasselenie-cheloveka-sovremennogo-fizicheskogo-tipa-na-territorii-yuga-vostochnoi-evropy-1/rasselenie-cheloveka-sovremennogo-fizicheskogo-tipa-na-territorii-yuga-vostochnoi-evropy Расселение человека современного физического типа на территории юга Восточной Европы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208055829/http://www.archeo.ru/struktura-1/otdel-arheologii-paleolita/nauchnye-proekty-otdela-arheologii-paleolita/rasselenie-cheloveka-sovremennogo-fizicheskogo-tipa-na-territorii-yuga-vostochnoi-evropy-1/rasselenie-cheloveka-sovremennogo-fizicheskogo-tipa-na-territorii-yuga-vostochnoi-evropy |date=2015-12-08 }}</ref>.

Пештера-ку-Оасе мәмерйәһендә Европалағы иң боронғо, 35—40 мең йыл элек тип һаналған, хәҙерге заман кеше төрөнөң (кроманьонц) һөйәктәре табылған<ref>[http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/news/?id=3448&kind=7&_from= Румыния: найдена челюстная кость древнейшего Homo sapiens Европы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305232105/http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/news/?id=3448&kind=7&_from= |date=2016-03-05 }}</ref><ref>Trinkaus, E., Milota, Ş., Rodrigo, R., Gherase, M., Moldovan, O. (2003), [http://www.geo.edu.ro/sgr/mod/downloads/PDF/Trinkaus-JHE-2003-45-245.pdf Early Modern Human Cranial remains from the Peştera cu Oase, Romania in ''Journal of Human Evolution'', '''45''', pp. 245—253] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070925185013/http://www.geo.edu.ro/sgr/mod/downloads/PDF/Trinkaus-JHE-2003-45-245.pdf |date=2007-09-25 }}</ref><ref>Harvati K, Gunz P, Grigorescu D. Cioclovina (Romania): affinities of an early modern European. J Hum Evol. 2007 Dec;53(6):732-46</ref>. 
''Homo sapiens'' төрөнә ҡараған кешеләр күпмелер ваҡыт боронғо неандерталсылар менән бергә йәшәгән тип фаразлана<ref>[http://www.grani.ru/Society/Science/m.44417.html В Румынии нашли самые старые останки Homo Sapiens]</ref>. 
Румыниянан Пештера-Муйерилорҙа ([[:en:Peştera Muierilor]]) табылған бик боронғо баш һөлдәһе Байя де Фьер 1-нең йәше яҡынса 35 мең йыл<ref>[http://antropogenez.ru/zveno-single/261/2/ Африка. Древнейшие находки: становление Homo sapiens]</ref> (30150 ± 800 л. н.),<ref>[http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/news/?id=3448&kind=7&_from= Румыния: найдена челюстная кость древнейшего Homo sapiens Европы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160305232105/http://www.sati.archaeology.nsc.ru/Home/news/?id=3448&kind=7&_from= |date=2016-03-05 }}</ref><ref>Trinkaus, E., Milota, Ş., Rodrigo, R., Gherase, M., Moldovan, O. (2003), [http://www.geo.edu.ro/sgr/mod/downloads/PDF/Trinkaus-JHE-2003-45-245.pdf Early Modern Human Cranial remains from the Peştera cu Oase, Romania in ''Journal of Human Evolution'', '''45''', pp. 245—253] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070925185013/http://www.geo.edu.ro/sgr/mod/downloads/PDF/Trinkaus-JHE-2003-45-245.pdf |date=2007-09-25 }}</ref><ref>Harvati K, Gunz P, Grigorescu D. Cioclovina (Romania): affinities of an early modern European</ref>, ә Трансильваниялағы Чокловина (Босород муниципалитеты, Хунедоара округы) мәмерйәһендә табылған баш һөйәге — 29000 ± 700 йыл элек<ref>Olariu A., Alexandrescu E., Skog G., Hellborg R., Stenström K., Faarinen M. and Persson P, Dating of two Paleolithic human fossil bones from Romania by accelerator mass spectrometry, NIPNE Scientific Reports 2001—202, pag. 82</ref><ref>Olariu A., Skog G., Hellborg R., Stenström K., Faarinen M. and Persson P. and Alexandrescu E., 2003, Dating of two Paleolithic human fossil bones from Romania by accelerator mass spectrometry, http://arXiv.org/abs/physics/0309110</ref><ref>Olariu A., Stenström K. and Hellborg R. (Eds), 2005, Proceedings of International conference on Applications of High Precision Atomic & Nuclear Methods, 2-6 September, 2002, Neptun, Romania, Publishing House of Romanian Academy, Bucharest, ISBN 973-27-1181-7, Dating of two Paleolithic human fossil bones from Romania by accelerator mass spectrometry, 235—239</ref>.  

Колибоая мәмерйәһендә табылған ҡая һүрәтенә 25—35 мең йәш<ref>[http://www.adevarul.ro/locale/oradea/oradea-adevarul_de_seara-picturi_rupestre-coliboaia-pestera-descoperire_0_280772530.html Picturi rupestre descoperite de o echipă de speologi în Peștera Coliboaia], 16 июня 2010, ''Adevărul''</ref><ref>[http://www.adevarul.ro/locale/oradea/Picturi-rupeste-dateaza-pestera-Coliboaia_0_280772043.html Picturile rupestre, găsite în peștera Coliboaia, nu sunt accesibile publicului larg], 15 июня 2010, ''Adevărul''</ref><ref>[http://www.adevarul.ro/actualitate/eveniment/Picturi-rupestre-vechi-descoperite-Romania_0_280771925.html Picturi rupestre, vechi de 35.000 de ani, descoperite în România], 15 июня 2010, ''Adevărul'' — [http://www.romanialibera.ro/tehnologie/stiinta/cele-mai-vechi-picturi-paleolitice-din-europa-centrala-descoperite-intr-o-pestera-din-bihor-190108.html ''România liberă'', 14 июня 2010]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>[http://www.evz.ro/detalii/stiri/picturile-rupestre-din-apuseni-ferite-de-publicul-larg-si-de-vandali-898412.html Picturile rupestre din Apuseni, ferite de publicul larg și de vandali], 20 июня 2010, ''Evenimentul zilei''</ref>.

Румынияла мадлен ҡатламы түбәнге ҡатламдары ориньяк һәм солютрей дәүеренә ҡараған Стынка Рипичени (Пруттың уң ярында) мәғәрәһенән билдәле.

Румыниялағы Яссы жудецыһы табышы иң иртә «[[тәгәрмәс]]» тип иҫәпләнә. — ул б. э. т. V меңйыллыҡтың һуңғы сирегенә ҡарай. Кукутень ултыраҡтарының береһендә румын археологы М. Дину уйынсыҡ арба тәгәрмәстәренең балсыҡ моделсыҡтарын тапҡан. [[1981 йыл]]да ул ошо хаҡта хәбәр итә<ref name="Кукутени">[http://www.mk.ru/science/2011/06/16/597841-koleso-izobreli-ne-na-vostoke.html «Российское открытие»: Колесо изобрели не на Востоке]</ref>. Йәғни кешелек тарихында иң беренсе тәгәрмәс неолит дәүерендә Балҡанда «барлыҡҡа килгән».

Б.э.т. VI меңйыллыҡта [[Румыния]] үҙенең Гумельница һәм Кукутень-Триполье формаһындағы юғары нөктәһенә еткән Балҡан неолиты (Старчево-криш мәҙәниәте) таралыуы өлкәһенә ингән.

Энеолит осоронда уҡ (яҡынса б. э.т. 4000 йыл) [[Румыния]] территорияһына көнсығыштан йылҡысылыҡ менән таныш булған беренсе һинд-европалылар (Чернаводэ мәҙәниәте) үтеп ингән.

Бронза быуаты аҙағы — иртә тимер быуатта (б. э. т. IV быуат) бында кельттар өҫтөнлөк иткән гальштат мәҙәниәте таралған, һәм уның менән фракия берлегенең формалаша башлауы бәйле. Һуңғараҡ килгән латен мәҙәниәтендә фракийлылар кельттар менән тиң хоҡуҡлы мәҙәни компонент ролен уйнай.

== Антик эпоха ==
Б.э.т. VIII быуатта көнсығыштан Румыния территорияһына киммерийлылар баҫып ингән, һуңғараҡ Добруджда скифтар йәшәгән, шуға территорияны гректар Кесе Скифия тип атаған.

Хәҙерге Румынияның төп территорияһында антик дәүерҙә ярым тәүтормош ижтимағи-иҡтисади ҡоролошло дактар һәм геттарҙың фракий ҡәбиләләре йәшәгән. Буребиста (б. э. т. 70 − 44) дактар ерҙәрен берләштергән; уға римлеләр шикләнеп ҡараған һәм [[Юлий Цезарь]] вафаты алдынан Дакияға поход планлаштырған. Әммә Буребиста заговорҙа һәләк булған, ә уның дәүләте [[Рим]] йоғонтоһо сфераһына ингән 4 өлөшкә тарҡалған.

Дакияның яңынан берләшеүе һәм көсәйеүе Децебал (б. э. т. 86-106) идара иткән дәүергә тап килгән. Децебал баш ҡалаһы Сармизегетус булған көслө батшалыҡ ойошторорға тырышҡан һәм Рим менән өс һуғыш алып барған (б. э. т. 86-88, 101—102, 105—106 йй.). Тәүгеһе, император Домициан тарафынан алып барылғаны, сағыштырмаса уңышлы булып сыҡҡан, икенсеһе император Траяндың дактарҙан еңелеүе менән тамамланған, һәм өсөнсөһө, шул уҡ Траян алып барғаны — тулыһынса римлеләрҙең Дакияны Сармизегетусты баҫып алыуы менән һәм Децебалдың үҙенә ҡул һалыуы менән тамамланған. Дакия территорияһында «Дакия» тигән рим провинцияһы ойошторолған. Һуңғыһының үҙәге Адриан дәүерендә, шул уҡ Сармизегетус тип аталып, элекке үҙәктән 50 саҡрым алыҫлыҡта төҙөлгән Ульпия Траяна ҡалаһы булған. Рим Дакияһының башҡа ҡалалары араһында Напока (хәҙер Клуж) айырылып торған.

Император Аврелиан, илде готтар һәм сарматтар ҡыҫымынан һаҡлай алмайынса, халыҡты Дунай аръяғына күсереп, 271 йылда уны ҡалдырып киткәнгә саҡлы, Дакия Рим провинцияһы булып ҡалған.

== Урта быуаттар ==
[[Файл:Румыния_б.Фракия_со_странами_Болгария_Валахия_Сирфия_1602_Антверпен_авторы_Giacomo.jpg|мини|350x350пкс|Валахия 1602 йылғы Голландия картаһында. Картала шулай уҡ romania атамаһы бар, әммә был Румыния түгел, ә Румелия (Фракия)]]
Хәҙерге заман Румынияһы территорияһын Урта быуаттарҙа, славяндар (VI быуат), [[Болғарҙар|протоболғарҙар]] һәм Бөйөк Моравия, IX быуатта венгрҙар, Киев Русе, [[Бәшнәктәр]], [[Галиция-Волынь кенәзлеге|Галицкий-Волынский кенәзлеге]], [[Ҡыпсаҡтар]], [[XIII быуат]]та монгол-татарҙар үҙ-ара бүлешеп яулаған.

Кирилл һәм Мефодийҙың Бөйөк Моравияға миссияһы менән Румыния еренә Православие килгән. Балҡандан ғосмандар баҫымы аҫтында — боронғо арумын телендә — византия латины вариантында — һөйләшкән һуғышсан христиан халҡын сигенергә мәжбүр иткән һәм, XIV быуатта килеп, хәҙерге румын территорияһындағы күскенселәрҙең романлашҡан ғәскәре менән союзы һөҙөмтәһендә XVI быуатта Ғосман империяһы вассалдарына әйләнгән сиркәү-славян дәүләт телле ике феодаль православие кенәзлеге [[ Молдавия]] (баш ҡалаһы Сучава) һәм Валахия (баш ҡалаһы Тырговиште) формалашҡан. XVI быуатта барлыҡҡа килгән Венгрия власы аҫтынан сыҡҡан һәм төрөк солтаны сюзеренитетын таныған Трансильвания кенәзлеге (баш ҡалаһы Алба-Юлия) барлыҡҡа килгән.

Ғосмандар баҫып алған башҡа балҡан биләмәләре менән сағыштырғанда, [[Молдавия]], Валахия һәм Трансильвания ҙур автономия һаҡлап ҡала алғандар.

1600 йылда Валахия, [[Молдавия]] һәм Трансильвания кенәз Михай Храбрый (Батыр) хакимлығы аҫтында берләшкән, ә уны үлтергәндән һуң [[австрия]] генералы Джорджо Баста һалдаттары тарафынан яулап алынған.<ref name="Stoica1">{{cite book|last=Stoica|first=Vasile|title=The Roumanian Question: The Roumanians and their Lands|year=1919|publisher=Pittsburgh Printing Company|location=Pittsburgh|pages=18-19|url=http://www.wdl.org/en/item/7314/view/1/18/}}</ref><ref>[http://cyberleninka.ru/article/n/narodonaselenie-bessarabii-zapiski-draganova-russkoe-naselenie-bessarabii-korennoe-i-prishloe Пётр Драганов.]</ref><ref>[http://www.portalostranah.ru/view.php?id=39 Происхождение румын. //Интеррадио Румынии. 2009]</ref>

1699, [[1718 йыл|1718]] һәм [[1739 йыл]]дарҙа Румынияның төрлө өлөштәре, мәҫәлән, 1718 йылда валах Олтенияһын австрия һәм ғосман империялары үҙ-ара бүлешкән.

[[1775 йыл]]да Австрияға Буковина (молдаван кенәзлегенең төньяҡ өлөшө) ҡушылған, ә [[1812 йыл]]да Днестр һәм Прут араһындағы ерҙәр [[Рәсәй империяһы]]ның бер өлөшөнә әйләнгән.

Румынияның беҙгә билдәле булған урта быуат тарихы XVII быуат румын хроникёры Константин Капитанула (Филипеску) хеҙмәттәрендә яҙылған.

== Дунай кенәзлектәренең берләшеүе ==
Күп кенә европа илдәрендәге кеүек, [[XIX быуат]]та Румынияла милли-азатлыҡ хәрәкәте йәйелдерелгән, уның маҡсаты булып румын кенәзлектәрен берләштереү һәм көслө һәм бойондороҡһоҙ милли дәүләт төҙөү торған. 1848 йылғы революция дунай кенәзлектәрен дә ялмаған, әммә берҙәм төрөк-урыҫ интервенцияһы һөҙөмтәһендә баҫтырылған. [[1859 йыл]]дың 5 февралендә Валахия кенәзе итеп бер нисә аҙна элек кенә [[Молдавия]] тәхетенә ултырған Александру Иоан Куза һайланған. Элегерәк кенәзлектәрҙең берләшеүенә ҡәтғи ҡаршы торған Ғосман Портаһы [[1861 йыл]]дан рәсми рәүештә танылған. Һөҙөмтәлә Ғосман суверенитеты аҫтында Берләшкән Валахия һәм Молдавия кенәзлеге иғлан ителгән, Куза, домнитор титулын алған һәм илде етәкләгән.

Яңы хаким аграр реформа үткәрергә йөрьәт иткән. Ер биләмәләренең кәметелеүе янағанлыҡтан, быны боярҙар оҡшатмаған. [[1864 йыл]]да Куза, Милли йыйылыштан үҙенең идара итеүенә ризаһыҙлыҡ белдергәндәрҙе ҡыуып сығарып, тулы власты үҙ ҡулына алып, дәүләт түңкәрелеше ойошторған. Бояр оппозицияһы яуап итеп «Ҡурҡыныс коалиция»<ref name="patru">{{Мәҡәлә|автор=Н. Н. Морозов|заглавие=Гогенцоллерны в Румынии|издание=Новая и новейшая история|год=1995|номер=1}}</ref> формалаштырған һәм үҙ сиратында һарай түңкәрелеше<ref name="chinch">{{Китап|заглавие=Очерки политической истории Румынии 1859-1944|место=Кишинёв|год=1985|страницы=30—35}}</ref>ойошторған.

[[1866 йыл]]дың 11 февраленә ҡаршы төнөндә офицерҙар төркөмө Кузаның йоҡо бүлмәһенә бәреп ингән, уны тәхеттән баш тартырға һәм илде ташлап китергә мәжбүр иткән.

Герман династияһы Гогенцоллерн-Зигмарингендар династияһынан Кароль I яңы домнитор итеп һайланған<ref name="autogenerated1">{{Cite book|last=Stoica|year=1919|first=Vasile|title=The Roumanian Question: The Roumanians and their Lands|url=http://www.</ref>

== Бойондороҡһоҙлоҡ һәм Румыния короллеге ==
1877-78 йй. Рус-төрөк һуғышында Румыния ысынбарлыҡта Рәсәй яғында һуғышҡан. 1877 йылдың 9 (21) майында парламент Румынияның тулы бойондороҡһоҙлоғон иғлан иткән. 1878 йылғы Берлин конгресы ҡарарына ярашлы, Румыния үҙ аллы дәүләт булараҡ халыҡ-ара танылыу алған. Был килешеү буйынса Рәсәй ҡабат Бессарабияның  көньяҡ райондарын биләгән, әммә Румыния алмашҡа әлегә тиклем Төркиә ҡулында булған Констанция менән Төньяҡ Добруджаны алған. 1881 йылда Румыния короллек тип иғлан ителгән.

== Румыния короллеге ==

== Беренсе донъя һуғышында Румыния ==
Һуғыш башланған осорҙа Румыния бик ҡатмарлы хәлдә булған. Дошманлашыусы яҡтар араһында булғанлыҡтан, уның нейтралитет һаҡлау мөмкинлеге аҙ булған. Дөрөҫ, был ваҡытта кем яғында сығыш яһау тураһында ҡарарға киленмәгән булған әле. Антанта ла, Үҙәк державалар ҙа, Румыния үҙенең яғында һуғышһа, этник румындар йәшәгән дошман территорияларын бирергә вәғәҙә иткән, һәм илдә, милләтте берләштереү маҡсатында, һуғышта ҡатнашырға  кәрәклеген аңлағандар. Әммә, бөйөк державалар менән сағыштырғанда румын армияһының йомшаҡ ҡоралланғанлығын иҫәпкә алғанда, хөкүмәт тәүге әҙер нейтралитет яҡлы булған. [[1916 йыл]]ға саҡлы тын алып тороу хәрби хәрәкәт башлар алдынан иҡтисади, хәрби һәм дипломатик шарттар тыуҙырыу маҡсатында файҙаланылған. [[Болгария]] һәм [[Ғосман империяһы|Төркиә]] һуғышҡа ингәнлектән, Румыния һуғышҡан илдәр менән тулыһынса уратылып алынған булып сыға, һәм был тышҡы сауҙа эштәрен, шул иҫәптән ҡорал һәм боеприпастар импортын бик ҡатмарлаштырған. Һөҙөмтәлә йыл уртаһына Румыния хөкүмәте, [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙең был мәсьәләгә ҡарата позицияһы хәрби һәм сәйәси сәбәптәр буйынса оптимизм тойғоһо уятмаһа ла, үҙенең [[Австро-Венгрия]]ның румындар йәшәгән  территорияларына хоҡуғын таныусы Антанта яғында һуғышырға ҡарар ҡабул иткән.  

1916 йылдың 15 (28 авгус)ында румын ғәскәрҙәре Трансильванияға ингән. Башта Румыния өсөн һөжүм  уңышлы барһа ла, тиҙ арала тылдан тәьмин итеү проблемалары үҙен һиҙҙерткән, ә немец ғәскәрҙәренең Көнбайыш фронттан күсерелеүе хәлде ҡырҡа ҡатмарлаштырған. Үҙәк державалар ғәскәрҙәре  сағыштырмаса көсһөҙ румын армияһын тиҙ арала ҡыйратҡан һәм [[1916 йыл|1916 йыл]] аҙағына Добруджаны һәм, баш ҡалаһы — [[Бухарест]]ы ла индереп, бөтә Валахия оккупацияланған. Король ғаиләһе, хөкүмәт һәм парламент Яссыға күсерелгән. Армия һәм граждан халҡының күп өлөшө Молдоваға сигенгән. Көнсығыш фронт хәҙер Ҡара диңгеҙгә тиклем һуҙылған. Әммә уның румын участкаһында, румын армияһы дошмандан Молдованың көньяҡ-көнбайышында ҙур булмаған территорияны яулап алыуға өлгәшкәндән һуң, әүҙем хәрби хәрәкәттәр [[1917 йыл]]дың йәйендә генә яңыртылған. Әммә Рәсәйҙәге 1917 йылдың революцион ваҡиғалары йыш ҡына рус хәрби частарының һуғышырға теләмәүенә алып килгән. Шуға күрә йыл аҙағында Румыния хөкүмәте йыл аҙағына Үҙәк державалар менән  тыныслыҡ тураһындағы килешеү төҙөү аҙымын яһаған. Ә Брест тыныслыҡ  килешеүенән һуң Румыния өсөн ситуация шул тиклем ҡатмарлашҡан, [[1918 йыл]]дың 24 апрель/7 майында ул үҙе өсөн бик ҡаты шарттарға нигеҙләнгән килешеүгә ҡул ҡуйырға мәжбүр булған. Хәҙер Румынияның Үҙәк держава ғәскәрҙәре тарафынан тулыһынса тиерлек ҡамалған территорияһы, Румыния хөкүмәт юрисдикцияһы аҫтында булған Молдова биләмәләре ҡамалыуы перспективала Румынияға бөтөнләй юҡҡа сығыу менән янаған.

1918 йылдың мартында румын ғәскәрҙәре бессарабия "[[Сфатул Цэрий|сфатул]]" парламенты саҡырыуы буйынса Румынияға ҡушылған Бессарабия территорияларына инә. 

[[1918 йыл]]дың көҙөндә Антлантаның Көнбайыш фронттағы һәм Балҡандағы уңыштары көстәр нисбәтенең үҙгәреүенә килтергән, һәм был Румынияға 28 октябрь/10 ноябрендә ҡабаттан һуғышҡа инеү мөмкинлеген биргән. Рәсми рәүештә [[Беренсе донъя һуғышы]] Тәүге Компьен тыныслыҡ тураһында килешеүе менән икенсе көндә үк тамамланған, әммә румын армияһы бер йылға яҡын, хөкүмәте Трансильванияның Румынияға ҡушылыуын танымаған венгрия ғәскәрҙәре менән үҙенең яңы көнбайыш сиктәрендә  алышын дауам иткән.

== Өсөнсө рейхҡа яҡынлау ==
Төп мәҡәләләр: {{тимер гвардия, Национал-легионер дәүләт, Румынияла 1941 йылғы бола}}

* [[1927 йыл]]дың [[24 июль|24 июле]] — Корнелиу Зеля Кодряну Михаил Архангел Легионына (Тимер гвардия) нигеҙ һалған. Кодряну Румынияла традицион православ дәүләтен төҙөү бурысын ҡуйған. Легионерҙар оҡшамаған сәйәсмәндәрҙе юҡ итергә тотонған.
* [[1938 йыл]]дың [[30 ноябрь|30 ноябр]]е — Кодряну һәм башҡа бер нисә легионер король бойороғо буйынса  үлтерелгән. Һуңынан Легионды уның вариҫы Хория Сима етәкләгән.
* [[1940 йыл]]дың июнь-июле — [[Румыния]] (Мәскәү һәм Берлин баҫымы аҫтында — Молотов-Риббентропп пакты), Советтар Союзына Бессарабияны (уның бер өлөшөнән [[Молдавия Совет Социалистик Республикаһы|Молдова]] ойошторолған) һәм [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|УССР]]-ға Төньяҡ Буковинаны тапшырырға мәжбүр булған. (Ҡарағыҙ: СССР-ға Бессарабияның һәм Төньяҡ Буковинаның ҡушылыуы)
* [[1940 йыл]]дың [[30 август|30 авгус]]ы  — Вена арбитражы: [[Румыния]] тапшырырға мәжбүр [[Венгрия]]ға Төньяҡ Трансильванияны бирергә мәжбүр булған.
* [[1940 йыл]]дың [[Сентябрь (Һарысай)|сентябр]]е  — Сима яңы хөкүмәттең вице-премьеры һәм легионер хәрәкәте командующийы булып киткән.
* [[1940 йыл]]дың [[7 сентябрь|7 сентябр]]е — Крайова тыныслыҡ килешеүе, Румыния Болгарияға Көньяҡ Добруджа регионын бирергә ризалашҡан һәм ике яҡ та яңы сиктәргә яҡын йәшәгән (аҙсылыҡ халыҡ) менән алмашыу тураһында килештеләр.
* [[1940 йыл]]дың [[30 ноябрь|30 ноябр]]е — Антонеску легионер полицияһын таратыу тураһында иғлан иткән.
* [[1941 йыл]]дың 22 ғинуары — Антонеску «Тимер гвардия»ны бөтөнләйгә таратҡан һәм  иғлан ителгән дәүләт етәксеһе, кондукэтор һәм румын армияһы юғары баш командующийы тип иғлан ителгән.

== Антонескуның шәхси режимы ==
[[Файл:Romania 1940 1941 ru.svg|thumb|Румыния [[1940 йыл]]ғы территориаль үҙгәртеүҙән һуң]]
[[Файл:Romania1941.png|thumb|1941]]
Антонеску ил эсендә Антонескуны нигеҙҙә армияһы тулыһынса хуплаған шәхси власы режимын урынлаштырған. Сәйәси партияларҙы бөтөргән, власть тармағы вәкәләттәрен айырыуҙы юҡҡа сығарған, ҡарарҙар-закондар ярҙамында идара итеүҙе индергән, асыҡтан-асыҡ антисемитизмға һәм ультранационализмға таянған. Германия талабына буйһоноп, Германия концлагерҙарына 40000 тирәһе румын йәһүден депортациялауҙы ойошторған; шулай уҡ 40 млн. доллар самаһы суммаға уларҙың мөлкәте тартып алына (конфискациялана). Һуңғараҡ совет территорияһына ([[Одесса]] һ . б.) ҡушылған Румыния территорияһындағы  йәһүдтәрҙе ҡулға алыуҙы  санкциялаған (рөхсәт иткән).

== Икенсе бөтә донъя һуғышында ҡатнашыуы ==
Төп мәҡәлә: Румыния Икенсе донъя һуғышында

* [[1941 йыл]]дың [[22 июнь|22 июн]]е  — Антонеску Өсөнсө рейх яғында СССР-ға ҡаршы һуғышҡа ҡушылған.
* [[1944 йыл]]дың [[23 август|23 авгус]]ы  — король Михай I фарманы буйынса Антонеску ҡулға алынған.
* [[1944 йыл]]дың [[24 август|24 авгус]]ы  — Румыния үҙенең һуғыштан сығыуы тураһында иғлан иткән.
* [[1944 йыл]]дың [[31 август|31 авгус]]ы  — совет ғәскәрҙәре Бухаресҡа ингән.
* [[1944 йыл]]дың [[12 сентябрь|12 сентябр]]е — Румыния Гитлерға ҡаршы коалиция инеү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйған.
* [[1946 йыл]]дың [[1 июнь|1 июн]]е  — Антонескуны атыу.

== Социализм төҙөлөшө ==
Совет территорияларын оккупациялау осоронда илеккә хаҡтар, Румынияға сығарылған СССР-ҙан сығарылған мөлкәт хаҡы 950 миллиард лей тәшкил иткән. Ҡыҙыл Армия ғәскәрҙәре Румынияға ингәндән һуң был сумманың өстән бер өлөшөн реквизиция түләү һәм башҡа төр формаларҙа түләнгән тип иҫәпләргә тигән ҡарар ҡабул ителгән. Ҡалған 600 миллиард лейҙың яртыһы «ғәфү ителгән», ә 300 миллиард буйынса Румыния репарациялар түләргә бурыслы булған.

* [[1947 йыл]]дың [[30 декабрь|30 декабр]]ендә совет өлгөһөндә социализм төҙөүгә йүнәлеш алған Румыния Халыҡ Республикаһы иғлан ителгән.
Сталинизм осоронда Румыния Секуритате (именлек органдары), ҡайһы бер баһалауҙар буйынса, хөкөм ҡарары сығармай һәм тикшереп тә тормайса яҡынса  10.000 кешене язалаған<ref>[http://einestages.spiegel.de/static/topicalbumbackground/5181/messer_ins_herz.html Messer ins Herz]{{Ref-de}}(нем.)</ref>
* 1965 йылда, Георгиу-Дежа вафат булғандан һуң, РКП-ның беренсе секретары итеп [[Николае Чаушеску]] һайланған.

Көнбайыш илдәренән Чаушеску туҡтауһыҙ кредит алған, һәм был Румыния иҡтисадын бик тиҙ коллапс сигенә ҡуйған. Ситуацияны төҙәтеү маҡсатында, илдә кредит йәлеп итеүҙе тыйыу тураһындағы закон сығарыу буйынса референдум үткәрелгән, ә 1980 йылдан башлап кредит буйынса бурыстарҙы түләү Румыния иҡтисадының төп приоритеты булып киткән. Һөҙөмтәлә 1989 йылға ҡарата — Чаушеску режимын ҡолатыуға бер нисә ай ҡалған көндәрҙә Румыния ғәмәлдә бөтөн көнбайыш кредиторҙары менән дә иҫәп-хисап башҡарып өлгөргән. Был дәүерҙә  Румыния, ҡайһы бер баһалар буйынса, Көнсығыш блоктың иң ярлы илдәренең береһе булған.

== Революция ==
Основная статья: Румын революцияһы (1989)
[[1989 йыл]]дың [[16 декабрь|16 декабр]]ендә Тимишоарҙа сыуалыштар башланған, ҡалаға ғәскәр индерелгән. Икенсе көндө тулҡынланыуҙар властар үҙҙәре файҙаһына митинг ойоштороп маташҡан Бухаресҡа күскән. Чаушеску ҡаланан вертолетта ҡасып киткән, һуңынан Тырговиште ҡалаһында уны ҡулға алғандар. [[25 декабрь|25 декабр]]ҙә махсус трибунал бойороғо буйынса Чаушеску хөкөмгә тарттырылған; һәм шул уҡ көндө Чаушеску һәм ҡатыны  Еленаны атҡандар.

== Постсоциалистик период ==
Чаушескуны ҡолатҡандан һәм атҡандан һуң власть Милли ҡотҡарыу фронты ҡулына күскән, ваҡытлы парламент — Милли берҙәмлек советы барлыҡҡа килгән.

[[1990 йыл]]дың майында беренсе ирекле президент һәм парламент һайлауҙары үткән. 1991 йылда Румынияның яңы Конституцияһы  ҡабул ителгән.

[[2004 йыл]]дың [[29 март]]ында Румыния НАТО ағзаһы булып киткән, [[2007 йыл]]дың [[1 ғинуар]]ында  инде [[Евросоюз|Европа берләшмәһе]]нә ингән.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Румындарҙың этногенезы
* Беренсе донъя һуғышында Румынская кампанияһы
* Румыния Социалистик Республикаһы
* [[Сәскәләр күпере]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://dacoromania.net/ Сайт румынской истории]
[[Категория:Румыния тарихы]]