Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Партия|название партии=<br>Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы|лидер=[[Ленин Владимир Ильич|Владимир Ильич Ленин]]|дата основания=[[1917 йыл]]дың  яҙы|дата роспуска=[[март]] [[1918]]|идеология=[[социализм]], [[большевизм]]|количество членов=яҡынса 250 000|партийная печать=«[[Правда (гәзит)|Правда]]»}}

'''Рәсәй социал-демократик эшселәр (большевиктар) партияһы''' йәки '''РСДРП(б)''' — [[1917 йыл]]дың яҙынан [[1918 йыл]]дың мартына тиклем РСДРП-ның В. И. Ленин етәкселегендәге фракцияһы. 1917 йылдың октябрь айында Ваҡытлы хөкүмәткә ҡаршы ҡораллы ихтилалды етәкләй һәм власты үҙ ҡулына ала (ҡара: [[Октябрь революцияһы]]).

== Тарихы ==

=== 1903—1905 ===
; Лондон тарҡалыу съезы
[[Файл:Lenin-1895-mugshot.jpg|справа|мини|314x314пкс|«Большевиктарҙың» лидеры , В. И. Ленин. 1895 йылғы фото]]
«Большевиктар» төшөнсәһе РСДРП-ның II съезында килеп сыҡҡан тарҡалыуҙан алынған (Лондон, 1903)<ref group="прим.">Съезд фактически был учредительным, поскольку [//ru.wikipedia.org/wiki/I_съезд_РСДРП минский съезд] не дал никакого практического результата</ref>. Делегаттар партия ойошмаһының принциптары тураһында берҙәм фекергә килә алмай. Рәсәй революцион демократияһының ике күренекле теоретигы [[Ленин Владимир Ильич|В. И. Ленин]] һәм Ю. О. Мартов партия ағзалығы пункты буйынса ике төрлө редакция тәҡдим итә (''Таблицаны ҡара'')<ref name="steno">[http://www.agitclub.ru/center/comm/zin/1903ustav.htm "Устав РСДРП и его обсуждение на 14-м заседании съезда "]</ref>:
{| class="wikitable" style="margin-bottom: 10px;"
! Мартов
! Ленин
|-
|Членом РСДРП считается всякий, принимающий её программу, поддерживающий партию материальными средствами и оказывающий ей регулярное личное содействие под руководством одной из её организаций.<br />
|Членом партии считается всякий, признающий её программу и поддерживающий партию как материальными средствами, так и личным участием в одной из партийных организаций<br />
|}
Формулировкаларҙың айырмаһы ҙур булмауына ҡарамаҫтан, тарҡалыуҙың формаль сәбәбе тап ул була<ref group="прим.">Существует мнение, что формальные разногласия между фракциями были трудноразличимы:
{{начало цитаты}}Разбираться во всей послесъездовской истории взаимоотношений в руководстве РСДРП довольно сложно, потому что из стенограмм съезда вовсе не следует, что между двуми частями (или группами) делегатов съезда были какие-то сверхпринципиальные разногласия.{{конец цитаты|источник=[http://www.agitclub.ru/center/comm/zin/1904.htm «РСДРП после II съезда партии»]}}</ref>. Тарихсылар араһында был айырмаларҙың мәғәнәһе буйынса берҙәм фекер юҡ. Мәҫәлән, инглиз тарихсыһы Р Сервис айырманы принципиаль тип һанай: Мартов ағзалары үҙ фекерен йөрөтә алған партияны күҙ алдында тотһа, Ленин, киреһенсә, партияның үҙәккә буйһоноуы яҡлы була{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=177|с=177|name="s177"}}<ref group="прим.">Как указывает Р. </ref>. Шул уҡ ваҡытта Устав буйынса тауыш биргәндә Ленин яҡлылар еңелә<ref group="прим.">Как отмечает Сервис, проиграв голосование, ленинцы назвали себя не ''меньшевиками'', как они позднее назовут своих оппонентов, а «твёрдыми искровцами». По мнению Сервиса, Мартов упустил возможность закрепить победу знаковым названием своей фракции (Р.Сервис «Ленин. Биография», с=177)</ref><ref group="прим.">Обстановка на съезде накалилась. Вошло в норму освистывание оппонентов; один из ленинцев, [//ru.wikipedia.org/wiki/Шотман,_Александр_Васильевич А. В. Шотман], набросился с кулаками на делегата, решившего перейти на сторону Мартова. Ленину пришлось разнимать дерущихся (Р.Сервис «Ленин. Биография», с=177).</ref>
[[Файл:Martov.jpg|справа|мини|367x367пкс|«Меньшевиктар» лидеры Ю. О. Мартов. 1897 йылғы фото.]]
Фекер алышыуҙың артабанғы пункты «Искра» редколлегияһы тураһында була<ref group="прим.">До съезда именно «Искра» претендовала на роль руководящего органа российских марксистов. Агенты «Искры» играли важную роль и в подборе делегатов съезда. Пользуясь своим влиянием в редколлегии, Ленин предоставил мандаты делегатов своей сестре Марии, брату Дмитрию и старому другу Глебу Кржижановскому (Р.Сервис «Ленин. Биография», с=167).</ref>. Ленин редколлегияла үҙәк урынды биләргә иҫәп тота, бының өсөн ул башта Мартов менән альянс төҙөүҙе планлаштыра<ref group="прим.">На момент работы съезда в редколлегию входили шесть человек: [//ru.wikipedia.org/wiki/Аксельрод,_Павел_Борисович П.]</ref>. Ленин Мартовтың шәхсән үҙенә генә редколлегия составынан Аксельродты, Потресовты һәм Засуличты сығарып, редколлегия составын алты кешенән өс кешегә тиклем ҡыҫҡартырға тәҡдим яһай<ref group="прим.">Мартов рассказал о предложении Ленина на заседании «Зарубежной лиги» (октябрь 1903 г., Женева), попутно обвинив Ленина в намерении единолично руководить и партией, и её центральным органом.</ref>. Һөҙөмтәлә, Ленин һәм Мартов, Плеханов менән иҫәпләшмәйенсә, редколлегияны контролдә тота алырҙар ине. Ленин Плехановты үҙенең сәйәси конкуренты тип һанаған{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=178|с=178|name="s178"}}<ref group="прим.">Г. В. Плеханов — участник русского освободительного движения с 70-х годов XIX в.; в [//ru.wikipedia.org/wiki/1883_год 1883 году] основал первую российскую марксистскую организацию — группу [//ru.wikipedia.org/wiki/Освобождение_труда «Освобождение труда»]. Один из соучредителей и член редколлегии «Искры». Конфликты с Лениным начались вскоре после переезда последнего за границу в 1900 г.(Р.Сервис «Ленин. Биография», с=179)</ref>. Мартов был килешеүгә бармай, ә Ленин Мартовҡа ҡаршы союз булдырыу тураһында Плехановҡа тәҡдим яһай, һәм Плеханов быға ризалаша<ref group="прим.">Вскоре после съезда Плеханов пожалел о поддержке Ленина на съезде. Раскол партии с момента её создания произвел на Плеханова столь тяжелое впечатление, что он подумывал о самоубийстве (Р.Сервис «Ленин. Биография», с=179)</ref>.
[[Файл:George_Plekhanov.jpg|справа|мини|265x265пкс|РСДРП-ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. Г. В. Плеханов]]
Тауыш биреү ваҡытына съезд составы инде үҙгәргән була: Мартовтың потенциаль яҡлаусылары — бундовсылар һәм «экономистар» — протест белдереү йөҙөнән съезды ташлап сығып китә, шуға күрә тауыш биреү ваҡытында Ленинды яҡлаусылар залда күпселекте тәшкил итә. Һөҙөмтәлә, съезд Ленин һәм уға ҡушылған Плехановтың вариантын ҡабул итә: «Искра» редколлегияһы менән (үҙәк органы) идея яҡтан етәкселек роле өс кешегә  —Ленин, Мартов һәм Плехановҡа йөкмәтелә:; ойоштороу мәсьәләләре буйынса Үҙәк комитет (ЦК) шулай уҡ өс кешенән ойошторола<ref group="прим.">В состав ЦК вошли [//ru.wikipedia.org/wiki/Кржижановский,_Глеб_Максимилианович Г.]</ref>; редколлегия һәм Үҙәк комитеты араһындағы конфликттарҙан сығыу өсөн биш кешенән торған партия Советы раҫлана, уның составына ике органдың да вәкилдәре инә<ref>[http://www.agitclub.ru/center/comm/zin/1903ustav.htm «Устав РСДРП и его обсуждение на II съезде РСДРП»]</ref>. Тап ошо тауыш биреүҙә еңгәндән һуң Ленин үҙенең фракцияһы өсөн «большевиктар» тигән исем уйлап таба, Мартов үҙенең яҡлаусыларын «[[меньшевиктар]]» тип исемләй башлай{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=179|с=179|name="s179"}}. Артабанғы йылдарҙа был исемдәр нығытылып ҡуйыла<ref group="прим.">Существует мнение, что принятие столь невыигрышного названия фракции стало крупным просчетом Мартова и наоборот: закрепление сиюминутного электорального успеха в названии фракции было сильным политическим ходом Ленина (Р.Сервис «Ленин. Биография», с=179).</ref>.

Рәсәйҙә партияның тарҡалыуы ризаһыҙлыҡ менән ҡабул ителә. Р. Сервис билдәләүенсә, әле генә булдырылған партияның ике фракцияға бүленеүе Рәсәй коммунистарында шаңҡыу уята{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=185|с=185|name="s185"}}. Партия буйынса иптәштәре Ленинды сама юғалтыуҙа ғәйепләй һәм уны «[[меньшевиктар]]» менән конфликты бөтөрөргә саҡыра.
;Етәкселектәге ғауға — Ленин "Искра"нан сыға
Съездан һуң Лондонда «Урыҫ революцион социал-демократияһының сит ил лигаһы» ултырышы үтә (1903 йыл, октябрь, Женева)<ref group="прим.">Лондонский съезд признал Лигу единственным органом, представляющим РСДРП за границей.</ref>. Ултырышта Ленин съездағы әҙәпһеҙ тәртибе өсөн партия иптәштәре яғынан ҡаты тәнҡиткә дусар була . Атап әйткәндә, Ю. О. Мартов Ленинға Плеханов менән һүҙ ҡуйышҡаны өсөн ризаһыҙлығын белдерә. Яуап итеп Плеханов, талашҡа юл ҡуймаҫ өсөн, реколлегиянан сығырға әҙерлеген белдерә. Ленин шулай уҡ редколлегия составынан ғына түгел, партия Советынан сығыуы тураһында иғлан итә һәм демонстратив рәүештә ултырыш залын ташлап сығып китә{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=180|с=180|name="s180"}}.
; Кооптация
Ленин тиҙ арала үҙенең үтә хисле ҡылығы тураһында үкенеү хисе тоя һәм Үҙәк комитеттағы «кооптациялар» практикаһын файҙаланып, етәкселек позицияларына ҡайтырға иҫәп тота башлай. Ул үҙенең теләге тураһында элекке дуҫы һәм Үҙәк комитет ағзаһы Г. М. Кржижановскийға хәбәр итә. Сентябрь аҙағында Үҙәк комитетҡа бер ниндәй һайлауһыҙ Лениндың дүрт көрәштәше: Гусаров, Землячка, Красин һәм Эссен индерелә. Ноябрҙә киңәйтелгән Үҙәк комитет, үҙ сиратында, Ленинды ла үҙенең составына индерә һәм уны партия Советына һайлай<ref group="прим.">В тот же день редколлегия «Искры» делегирует в состав Совета «меньшевиков» Мартова и Аксельрода, которых Плеханов, оставшийся после заседания «Лиги» единственным редактором «Искры» кооптировал в её состав ([http://www.agitclub.ru/center/comm/zin/1903ustav.htm «Устав РСДРП и его обсуждение на II съезде РСДРП»])</ref>. Шулай итеп, 1903 йылдың ноябрь уртаһында Үҙәк комитет туғыҙ кешенән торған була: Л. Е. Гальперин, Ф. В. Гусаров, Р. С. Землячка, Л. Б. Красин, Г. М. Кржижановский, Ф. В. Ленгник, В. И. Ленин, В. А. Носков һәм М. М. Эссен. Уларҙың барыһы ла «большевиктар» була. Шулай итеп, ҡайһы бер сәйәси маневрҙар ярҙамы менән, 1903 йылдың аҙағына Ленин ҡабаттан РСДРП-ның юғары етәкселегендә урын биләй.
; Үҙәк комитет менән конфликт
Лениндың конфликтлығы дөйөм эштә тора-бара етди ҡаршылыҡтар тыуҙыра башлай. Ленинға меньшевиктар менән ярашырға кәрәклеге тураһында уның кәрәштәштәре — большевиктарҙан торған Үҙәк комитеты — төртөп күрһәтер мәл етә. Лениндың Үҙәк комитетҡа һайланмай үткәндән һуң уның элекке дуҫы Г. М. Кржижановский партия Советынан ленинсы Гальперинды сығарырға һәм уның урынына Мартовтың фракцияһынан кемделер индерергә төҡдим яһай. Кржижановский Ленинға уның сепаратизмы эшкә зыян килтереүенә күрһәтә; Кржижановский Ленинды эгоцентризмда һәм килешмәүсәнлектә ғәйепләй {{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=185|с=185|name="s185"}}. 1904 февралендә Ленинға Үҙәк комитеты ағзалары Носков В. А һәм Г. М. Кржижановский Үҙәк комитеты исеменән хат аша мөрәжәғәт итәләр һәм «талашты бөтөрөргә һәм эште башларға» саҡыралар{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=186|с=186|name="s186"}}<ref>ЛС, т.46, стр. 355</ref>. 1904 йылдың яҙына Үҙәк комитеттың һигеҙ ағзаһынан (улар барыһы ла большевиктар була) икеһе генә Ленин яҡлы булалар. Бынан тыш, Үҙәк комитеты ағзаларының күпселеге Рәсәйҙә эш итәләр һәм улар Ленинды ла Рәсәйгә ҡайтырға һәм эш менән урында етәкселек итергә өндәйҙәр.

Май айында Женеваға Рәсәйҙән Үҙәк комитет ағзаһы В. А. Носков килә һәм комитет исеменән Ленинға партияға буйһонорға ҡуша. Атап әйткәндә, Носков Ленинға партияның яңы съезын ойоштороу менән шөғөлләнеүҙе тыя, сөнки Үҙәк комитеты көстәрҙе туплауға ынтыла һәм яңы съезд тарҡалыуҙы көсәйтер тип хафалана<ref group="прим.">Съезд все же состоялся в апреле-мае 1905 и вошел в советскую историю как [//ru.wikipedia.org/wiki/III_съезд_РСДРП III съезд РСДРП]. На съезде присутствовали только большевики (последователи Ленина), другие фракции РСДРП на съезде отсутствовали. Решением [//ru.wikipedia.org/wiki/V_съезд_РСДРП Лондонского съезда РСДРП (1907)] этому «съезду» большевиков было отказано в официальном статусе «Съезда РСДПР».</ref>. Носков шулай уҡ меньшевиктарға ҡаршы йүнәлтелгән «Шаг вперёд, два шага назад» исемле Лениндың эшен нәшер итеүгә юл ҡуймаҫҡа тырыша, әммә был ниәте тормошҡа ашмай<ref group="прим.">Брошюра «[//ru.wikipedia.org/wiki/Шаг_вперёд,_два_шага_назад Шаг вперёд, два шага назад]» была опубликована в мае 1904. В ней Ленин на на двухстах страницах подробно излагает свои возражения по поводу внутрипартийных разногласий с меньшевиками и Плехановым за последние полгода. Используя свои навыки юриста Ленин выстраивает аргументацию в пользу того, что товарищи по партии обошлись с ним несправедливо (Р.Сервис «Ленин. Биография», стр. 180)</ref>.

=== 1905—1907 йылдар ===

Ике урыҫ революциялар арауығы (1907—1917) РСДРП эсендә фракциялар араһындағы киҫкен көрәштә үтә. Лениндың власть өсөн көрәш партия абруйына һиҙелерлек зыян килтерҙе, тигән фекер бар. Мәҫәлән, Роберт Сервис билдәләп үтә{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=222|с=222|name="s222"}}:<blockquote class="">
С Лениным было трудно поладить, так как он был непримиримым раскольником, а на расколы шел с легкостью, потому, что только свои идеи считал абсолютно полезными и наиболее подходящими для дела революции.
</blockquote>

[[1910 йыл]]дың РСДРП Үҙәк комитетының Париж пленумы уҙғарыла, пленумда Ленин һәм уның яҡлылары ауыр еңелеүгә дусар булалар. Ленинсыларҙың оҙайлы фракция араларындағы интригалары һөҙөмтәһендә яуланған бөтә отоштары юҡҡа сығарыла, яртылаш рәсми хәлдә булған «Большевистик үҙәк» бөтөрөлә; Ленин контроле аҫтында булған айға бер сыҡҡан «Пролетарий» гәзите ябыла; Урыҫ коллегияһы төҙөлә, коллегияға Рәсәй территорияһындағы Үҙәк комитеты исеменән Үҙәк комитет вәкәләттәре тапшырыла<ref group="прим.">После бегства из России в 1907 г. Ленин больше не возвращался туда до апреля 1917 и делал вид, что не замечает упреков по этому поводу.</ref>; Ленин төркөмө «Шмит мираҫы» буйынса алынған аҡса өҫтөнән контролен юғалта "{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=223|с=223|name="s223"}}. Шулай итеп, Лениндың йоғонтоһо большевиктар фракцияһынан уның артынан эйәреүселәр араһы менән генә сикләнә{{Sfn|Р.Сервис «Ленин. Биография»|страницы=228|с=228|name="s228"}}.

[[1912 йыл]]дың 18-30 (5-17) ғинуарында үткән һәм үҙен РСДРП-ның дөйөм партия конференцияһы һәм партияның юҡары органы тип күрһәткән Алтынсы (Прага) РСДРП конференцияһында фәҡәт Лениндың көрәштәштәре генә була тиерлек.

=== Март — ноябрь 1917 ===
[[1917 йыл]]дың Февраль революцияһынан һуң РСДРП-ның VII (апрель) конференцияһында большевиктар фракцияһы В. И. Ленин тәҡдим иткән «Апрель тезистарын» хуплай һәм? РСДРП исемен үҙгәртмәһә лә? ысынбарлыҡта айырым партияға бүленеп сыҡты. Партияны билдәләү өсөн киң таралған «большевиктар» исеме ҡулланылды. Большевиктарҙан айырмалы рәүештә меньшевиктар Ваҡытлы хөкүмәтте яҡлап сыҡты.

Әгәр [[1917 йыл|1917 йылдың]] февраль айында большевиктарҙың һаны 24 мең генә тәшкил итһә, 1917 йылдың апрель аҙағында РСДРП-ның VII (апрель) конференцияһында уларҙың һаны 80 меңгә тиклем арта, ә РСДРП-ның VI съезы осоронда (июль [[1917 йыл]]) — 240 меңгә тиклем етә.

=== 1917 йылдың ноябренән һуң ===
Октябрь революцияһынан һуң [[1918 йыл]]дың 6-8 мартында үткән РСДРП-ның VII съезында коммунистар (большевиктар) партияһы Рәсәй коммунистик (большевиктар) партияһы — РКП(б) — тип үҙгәртелә. VII съезы осоронда РКП(б) ағзаларының һаны 169 200 тәшкил итә.

[[1925 йыл]]да исеме '''Бөтә Союз коммунистар (большевиктар) партияһы''' (ВКП(б), ә 1952 йылда — '''Советтар Союзы коммунистар партияһы''' (КПСС) тип үҙгәртелә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания|group="прим."}}

== Сығанаҡтар ==
{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=[[Сервис, Роберт|Сервис Роберт]]|заглавие=Ленин. Биография|оригинал=Service R. Lenin: a biography|место=М.|издательство=Попурри|год=2002|страниц=624|isbn=985-438-591-4|тираж=11 000|ref=Р.Сервис «Ленин. Биография»}}

== Һылтанмалар ==
* ''[[Рабинович, Александр|Александр Рабинович]].'' [http://scepsis.ru/library/id_1499.html Большевики приходят к власти: Революция 1917 года в Петрограде]
[[Категория:Рәсәй тарихы 1917—1991]]
[[Категория:1918 йылда юҡ булғандар]]
[[Категория:Рәсәй империяһының сәйәси партиялары]]
[[Категория:Алфавит буйынса сәйәси партиялар]]
[[Категория:Рәсәй социаль-демократик эшселәр партияһы]]