Серб бөркөтө битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Coat of arms of Serbia small.svg|300px|thumb|right|[[Серб гербы]] ике башлы аҡ бөркөтлө]]
'''Серб бөркөтө ''' ({{lang-sr|Српски орао / Srpski orao}}) — йөҙәр йылдар дауамында [[Сербтар]]ҙың милли тиңлеген билдәләүсе ике башлы аҡ [[бөркөт]] серб геральдикаһының һәм вексиллологияһының төп символы һанала һәм ул илдең Серб әләмендә һәм [[Серб гербы]]нда һынландырылған{{sfn|Atlagić|2009|p=180}}. Неманьичтарҙың урта быуаттар династияһынан башланғыс алған{{sfn|Atlagić|2009|p=180}}. [[Сербия короллеге]] барлыҡҡа килгән мәлдән алып, түшендә ҡалҡан менән [[серб тәреһе]] төшөрөлгән бөркөт Серб иленең гербы сифатында 1882 йылдан файҙаланыла башлай. Шулай уҡ 1983 йылдан алып 1945 йылға тиклем Аҡ бөркөт ордены (Сербия) тип аталған король ордены булған, унда ла аҡ серб бөркөтө һүрәте төшөрөлгән булған.

== Тарих ==

=== Урта быуаттар ===
Ике башлы бөркөт Сербияға византия мәҙәниәтенән килгән: Византияла ике башлы бөркөт императорҙың икеләтә (донъяуи һәм рухани власть) бойондороҡһоҙ булыуын, шулай уҡ Византия императорҙар власының көнсығышта һәм көнбайышта танылыуын аңлатҡан. Неманьичтарҙың иң борондан һаҡланып ҡалған ике башлы бөркөттәре 1190 йылдарға ҡараған Биело-Полелағы Изге Петр һәм Павел сиркәүендә ктитор менән эшләнгән {{нп3|Мирослав Завидович|en|Miroslav of Hum}} портретында осрай. Уның бер муйынында ике баш, муйынында һәм ҡойроғонда ҡарғы, ҡанаттары йәйелгән, ҡойроғо флёр-де-лис формаһында, үлсәм яғынан башы ҡанаттарынан ҙурыраҡ, тәпәйҙәренең һәр ҡайһыһында{{sfn|Atlagić|2009|p=180}}. Изге Рим империяһының бөркөтөнә нигеҙләнгән Неманьичиҙарҙың бөркөтө XII быуаттан алып XV быуатҡа тиклем үҙенең ҡиәфәтен үҙгәртә килгән һәм һуңынан бөтөнләй айырыла башлаған {{sfn|Atlagić|2009|p=180}}: ике муйын, ҡарғы алып ташланыла, ҡойроғо ағас япрағы формаһында, үлсәме буйынса башы ҡанаттарынан бәләкәйерәк, тәпәйҙәрендә 4-шәр бармаҡ, ҡанаттары йыйып ҡуйылған{{sfn|Atlagić|2009|p=180}}. Неманьичиҙарҙың бөркөтө [[Жича]] (1207—1220) монастыры орнаменттарында, Богородица Левишка сиркәүендә (1307—1310), Йован Оливерҙың (1349) кейемендә, Велуче (XIV век) моностыры нағыштарында, Ресав монастырында (1402—1427) кейемдәрендә, Иван I Черноевич тәрилкәләрендә һәм бик күп моностырь һәм сиркәүҙәрҙә{{sfn|Atlagić|2009|pp=181–182}} сағылыш таба.

XIV быуат башында ике башлы бөркөт баҫмала, урта быуаттар фрескаларында, һәм Серб хөкүмәте башлыҡтары кейемдәре орнаменттарында күренә башлай{{sfn|Solovjev|1958|p=130}}. Серб православ [[сиркәүе]] Жича монастырнан сыҡҡан ерҙә уның барлыҡҡа килгәненән һуң ҡабул итә, бында серб монархтарына таж кейҙереү үткәрелә (1219—1953 йылдарҙа монастырь архиепископтарҙың резеденцияһы була){{sfn|Solovjev|1958|pp=134–135}}. Батшабикә {{нп3|Теодора Смилец|Теодоры Смилец|en|Theodora Smilets of Bulgaria}} (1321—1322) алтын балдағында ике башлы бөркөт төшөрөлгән була {{sfn|Solovjev|1958|pp=134–135}}. Стефан Душан (1331—1355) хакимлығы ваҡытында ике башлы бөркөт дәүләт мисәттәрендә{{sfn|Solovjev|1958|pp=134–135}}. 1339 йылда беренсе тапҡыр Серб-грек батшалығының әләме тураһында мәғлүмәт бирелә: Анджелино Далорто ике башлы ҡыҙыл бөркөтлө һары әләмде Серб дәүләтенең әләме булараҡ һынландыра{{sfn|Solovjev|1958|pp=134–135}}.

[[Афон]] тауындағы Хиландар моностырын тергеҙеүсе Сербтарҙың башҡа династиялары: (Мрнявчевичи һәм Лазаревичи). Лазарь Хребелянович (1371—1389) — монастырҙың төньяҡ диуарында ике башлы бөркөт төшөрөгә ҡуша{{sfn|Ivić|1910|p=30}}. {{нп3|Мюнхен серб псалтыры||en|Munich Serbian Psalter}} (1371—1389) серб бөркөтөнөң күп һанлы һынланышын үҙ эсенә ала. Константинополдә император Иоанн VII Палеолог тарафынан бүләкләнеп, 1402 йылдың авгусында деспот титулы ҡабул иткән Стефан Лазаревичтың гербында ла ике башлы бөркөт төшөрөлгән булған<ref>Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, vol. 8, Osteuropa-Institut München, F. Steiner Verlag, 1960, p. 511.</ref>.

=== Яңы заман ===
Яңы заман баштарында {{нп3|Иллирийские гербовники||en|Illyrian Armorials}} гербтарында һынланыш тапҡан ике башлы бөркөт тураһында телгә алына. Селәүсенле яландағы ике башлы аҡ бөркөт Неманьичтарҙың һәм Стефан Лазаревичтың гербы иҫәпләнгән, Неманьич бөркөтө Лазарь Хребеляновичтың һәм Лазаревич династияһының да гербы булып торған. Яртылаш аҡ һәм яртылаш ҡыҙыл бөркөт Мрнявчевич гербында ла төшөрлгән була.

=== Яңы тарих ===
[[Файл:Bijeli Orao, 1922.jpg|thumb|1922 йылғы Серб, хорват һәм и словен Короллеге открыткаһы: сербтарҙың ике башлы бөркөтө Беренсе донъя һуғышында Сербия ҡаршы һуғышҡан Өсләтелгән берләшмә илдәре (Тройственный союз) — Болгария, Австрия, Венгрия һәм Төркиәнең байраҡтарын юҡҡа сығара]].
Сербтарҙың Төркиәгә баш эймәүе һәм буйһонмауы символы тип иҫәпләнгәнлектән, Төркиә властары тарафынан сербтарҙың ике башлы бөркөтө тыйылған була. Дүрт «оцила» тип йөрөтөлгән һүрәте булған сербтарҙың тәреһе ҡаршылыҡ символына әйләнә, ә 1804 йылда ике башлы аҡ бөркөт сербтарҙың тәреһе менән берлектә яңынан Серб символына итеп ҡабул ителә: Стемматографияла Неманьич бөркөтөнә нигеҙләнеп, {{нп3|Жефарович, Христофор|Христофор Жефарович|en|Hristofor Žefarović}} һынландырған сербтарҙың революцион әләме булдырыла<ref>{{cite journal|url=https://books.google.com/books?id=jWGDAAAAMAAJ |title=Ethnic Groups |publisher=Gordon and Breach|location=New York|year=1993|volume=10}}</ref>. [[Серб ихтилалы]] Неманьич традицияһын яңынан тергеҙә, һәм Сербияның бойондороҡһоҙлоғон танығандан һуң, ике башлы бөркөт Сербия гербында урын ала, ә Сербия короллеге барлыҡҡа килгәс, сербтарҙың тәреһе 1882 йылдан серб бөркөтөнөң түшендә һындандырылған ҡалҡанда барлыҡҡа килә. Гербтағы бөркөт Неманьич бөркөтөнән айырыла: уның ҡанаттары, немецтарҙыҡы кеүек үк, йыйылған. Бының сәбәбе булып, немец милләтле фон Штрелдең махсус рәүештә эшләгән хатаһы тора: ул обманул [[Стоян Новаковичты]] алдап, немец бөркөтөн төшөрөп ҡуя{{sfn|Atlagić|2009|p=183}}. Бөркөт Сербия һәм Югославияла идара иткән Обреновичтар һәм [[Карагеоргиевичтар]] династиялары тарафынан файҙаланыла; 1883 йылда Аҡ Бөркөт ордены булдырыла, уның менән1945 йылға тиклем ил һәм таж алдындағы яҡшы хеҙмәттәре өсөн серб һәм югославския граждандары бүләкләнә.

== Галерея ==
<gallery>
Файл:Knez Miroslav grb orla sa odezde.png| Мирослав Завидович гербы (ум. 1198)
Файл:Kralj Stefan Prvovjencani orao manastir Mileseva.png|Бөркөт Стефан Первовенчанный Милешевта (1230-е)
Файл:Orao_Ljeviska.jpg|Богородица Левишка сиркәүе, фреска (1306–1307)
Файл:Flag of Serbia on the map of Angelino Dulcert.jpg|Карта Анджелино Далорто серб әләме менән (1339)
Файл:Orao Stefan Manasija (1415-1418).jpg| Манасия монастыры, Стефан Лазаревич һүрәтендәге фреска (1406–1418)
Файл:Zastava i grb nemanjicke Srbije (iz 1439. godine), prema portolanu Gabriel de Vallseca.jpg|Сербиянан Габриэлю де Валльсека тиклемге әләмдәр һәм гербтар (1439)
Файл:Stefan Lazarevic-freska.JPG|Манасия монастырындағы Стефан Лазаревич фрескаһы (1406–1418)
Файл:Despot of Serbia Prussian edition.jpg|Деспот Стефан Лазаревич мисәте, хроника о Констанц соборы тураһында хроника (Прусс  нәшере, XVбыуат уртаһы)
Файл:Despotov grb iz Grbovnika.jpg|Деспот Стефан Лазаревич хроника о Констанц соборы тураһында хроника (һуңғыраҡ нәшер, 1483)
Файл:Serbia, Wernigeroder Schaffhausensches Wappenbuch.gif|Констанц соборы тураһында хроника, {{нп3|Гербовник Вернигероде||en|Wernigerode Armorial}} (1486 - 1492)
Файл:Serbian Despotate, Wappenbüchlein.gif| Серб деспотияһы гербы {{нп3|Виргил Солис |en|Virgil Solis}} (1555) буйынса.
Файл:Serbian Despotate, Chronicon Helvetiae, 1576.jpg|Серб деспотияһы гербы Кристоф Зильберисен (1576) буйынса.
Файл:Serbian Despotate, by Martin Schrott.jpg|Серб деспотияһы гербы Мартин Шротт ьуйынса (ок. 1580)
Файл:Nemanjić dynasty Korenić-Neorić Armorial.jpg|Неманьич герьы {{Нп3|Гербовник Коренича-Неорича|гербовнике Коренича-Неорича|en|Korenić-Neorić Armorial}} (1595)
Файл:Serbian Despotate, ca. 1600.jpg|Серб деспотияһы гербы герман гербовнигы буйынса, ок. 1600
Файл:Nemanjić dynasty Belgrade Armorial II.jpg|Неманьич гербы {{Нп3|Икенсе  Белград гербовнигы |en|Belgrade Armorial II}} (XVII быуат башы)
Файл:Nemanjić dynasty Fojnica Armorial.jpg| Неманьич гербы {{нп3|Фойницк гербовнигы |en|Fojnica Armorial}} (XVII быуат башы)
Файл:Nemanjić dynasty, by Rubcich, Stanislaus.jpg| Неманьич гербы  Станислав Рубцич буйынса (ок. 1700)
Файл:Nemanjić dynasty, by Pavao Ritter Vitezović.jpg| Неманьич гербы {{нп3|Витезович, Павао Риттер|Павао Риттеру Витезовичу|en|Pavao Ritter Vitezović}} (до 1701) буйынса
Файл:Rassia, H. Zhefarovich.jpg| Рашк гербы  Стемматографияла (1741)
Файл:Nemanjić dynasty Stemmatographia.jpg| Неманьич гербы Стемматографияла (1741)
Файл:Grb Nemanjica mini transparent.png| Неманьич гербын реконструкциялау (1987)
Файл:Grb 1ustanak.JPG|Мисәт, 1804 йыл
Файл:Coat of arms of the Karadjordjevic dynasty .png| Карагеоргиевич гербы
Файл:Royal Coat of arms of Serbia (1882–1918).svg|Сербия короллеге гербы (1882–1918)
Файл:Crown jewels of Serbia.jpg|Король Петр I регалийҙары  (1904)
Файл:Twee kruisen van de Orde van de Witte Adelaar met de zwaarden Servie 1915-1918.jpg|[[Аҡ бөркөт ордены (Сербия)|]] (1915–1918)
Файл:Coat of arms of the Kingdom of Yugoslavia.svg| [[Югославия короллеге]] гербы (1918–1941)
Файл:Coat of arms of the Government of National Salvation.svg|[[Недичев Сербия гербы|]] (1941—1944)
Файл:Former COA Republika Srpska.svg| [[Серб Республикаһы]] (1992–2006)
Файл:Coat of arms of Yugoslavia (1992–2003).svg| Югославия Союз Республикаһы менән Сербия һәм Черногория союзы гербы (2003–2006)
Файл:Coat of arms of Serbia.svg| Сербияның ҙур гербы
</gallery>

== Хәҙерге гербтар ==
<gallery>
Файл:Coat of Arms Belgrade.png|Белград гербы
Файл:Nis Coat of Arms.png|Ниша гербы
Файл:Coat of Arms of Niš.svg|Нишаның тәүге  гербы
Файл:Coat of arms of Užice.jpg|Ужица гербы
Файл:Grb-Prijepolje mali.gif|Приеполь гербы
Файл:COA_Mionica.png|Мионица гербы
Файл:Blason de Kuršumlija.jpg|Куршумлия гербы
Файл:COA_Savski_Venac_(small).png|Савски-Венац гербы
Файл:COA Stari Grad.gif|Стари-Град гербы
Файл:COA Valjevo.gif|Валево гербы
Файл:COA Velika Plana (small).png|Велики-План гербы
Файл:Blason de Čajetina.jpg|Чаетина гербы
Файл:FLAG Leskovac.gif|Лесковаца әләме
Файл:BigCOAofSurdulica.JPG|Сурдулица гербы
Файл:FLAG Despotovac.gif|Деспотовац флагы
</gallery>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Сербияның футбол буйынса командаһы]], ҡушаматтары — «Аҡ бөркөттәр»
* {{нп3|Македон арыҫланы||en|Golden Lion of the Republic of Macedonia}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
{{commonscat|Serbian eagle}}
* {{cite document|last=Atlagić|first=Marko|year=2009|title=Određivanje nacionalnih heraldičkih simbola na primjeru Srba i Hrvata  [Étude des symboles nationaux héraldiques à l' exemple des Serbes et des Croates]|work=Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini, no. 39, pp. 179–188|url=http://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0354-3293/2009/0354-32930939179A.pdf|ref=Atlagić}}
* {{книга|автор=Aleksa Ivić|заглавие=Stari srpski pečati i grbovi: prilog srpskoj sfragistici i heraldici|ссылка=https://books.google.com/books?id=Tz2gnQEACAAJ|год=1910|издательство=Natošević|ref=Ivić}}
* {{книга|автор=Aleksa Ivić, Dušan Mrđenović, Dušan Spasić, Aleksandar Palavestra|заглавие=Rodoslovne tablice i grbovi srpskih dinastija i vlastele|ссылка=https://books.google.com/books?id=Sz4vAAAAMAAJ|год=1987|издательство=Nova knjiga|место=Belgrade|ref=Ivić et. al}}
* {{cite web|author=Stojan Novaković|year=1884|title=Хералдички обичаји у Срба: у примени и књижевности|publisher=Краљевско-српска државна штампарија|location=Београд|url=http://scc.digital.bkp.nb.rs/document/UBSM-I-0253}} {{Webarchive|url=https://archive.is/20150422055616/http://scc.digital.bkp.nb.rs/document/UBSM-I-0253 |date=2015-04-22 }}
* {{книга|автор=Aleksandar Vasiljevič Solovjev|заглавие=Istorija srpskog grba|ссылка=https://books.google.com/books?id=BAVIAAAAMAAJ|год=1958|издательство=Srpska misao|ref=Solovjev}}
{{Нет полных библиографических описаний}}

[[Категория:Сербияның дәүләт символдары]]
[[Категория:Геральдик түгел фигуралар]]