Серб бөркөтө

Серб бөркөтө (сер. Српски орао / Srpski orao) — йөҙәр йылдар дауамында Сербтарҙың милли тиңлеген билдәләүсе ике башлы аҡ бөркөт серб геральдикаһының һәм вексиллологияһының төп символы һанала һәм ул илдең Серб әләмендә һәм Серб гербында һынландырылған^[1]. Неманьичтарҙың урта быуаттар династияһынан башланғыс алған^[1]. Сербия короллеге барлыҡҡа килгән мәлдән алып, түшендә ҡалҡан менән серб тәреһе төшөрөлгән бөркөт Серб иленең гербы сифатында 1882 йылдан файҙаланыла башлай. Шулай уҡ 1983 йылдан алып 1945 йылға тиклем Аҡ бөркөт ордены (Сербия) тип аталған король ордены булған, унда ла аҡ серб бөркөтө һүрәте төшөрөлгән булған.

Тарих

Урта быуаттар

Ике башлы бөркөт Сербияға византия мәҙәниәтенән килгән: Византияла ике башлы бөркөт императорҙың икеләтә (донъяуи һәм рухани власть) бойондороҡһоҙ булыуын, шулай уҡ Византия императорҙар власының көнсығышта һәм көнбайышта танылыуын аңлатҡан. Неманьичтарҙың иң борондан һаҡланып ҡалған ике башлы бөркөттәре 1190 йылдарға ҡараған Биело-Полелағы Изге Петр һәм Павел сиркәүендә ктитор менән эшләнгән enҠалып:Ref-Miroslav of Humбаш. портретында осрай. Уның бер муйынында ике баш, муйынында һәм ҡойроғонда ҡарғы, ҡанаттары йәйелгән, ҡойроғо флёр-де-лис формаһында, үлсәм яғынан башы ҡанаттарынан ҙурыраҡ, тәпәйҙәренең һәр ҡайһыһында^[1]. Изге Рим империяһының бөркөтөнә нигеҙләнгән Неманьичиҙарҙың бөркөтө XII быуаттан алып XV быуатҡа тиклем үҙенең ҡиәфәтен үҙгәртә килгән һәм һуңынан бөтөнләй айырыла башлаған ^[1]: ике муйын, ҡарғы алып ташланыла, ҡойроғо ағас япрағы формаһында, үлсәме буйынса башы ҡанаттарынан бәләкәйерәк, тәпәйҙәрендә 4-шәр бармаҡ, ҡанаттары йыйып ҡуйылған^[1]. Неманьичиҙарҙың бөркөтө Жича (1207—1220) монастыры орнаменттарында, Богородица Левишка сиркәүендә (1307—1310), Йован Оливерҙың (1349) кейемендә, Велуче (XIV век) моностыры нағыштарында, Ресав монастырында (1402—1427) кейемдәрендә, Иван I Черноевич тәрилкәләрендә һәм бик күп моностырь һәм сиркәүҙәрҙә^[2] сағылыш таба.

XIV быуат башында ике башлы бөркөт баҫмала, урта быуаттар фрескаларында, һәм Серб хөкүмәте башлыҡтары кейемдәре орнаменттарында күренә башлай^[3]. Серб православ сиркәүе Жича монастырнан сыҡҡан ерҙә уның барлыҡҡа килгәненән һуң ҡабул итә, бында серб монархтарына таж кейҙереү үткәрелә (1219—1953 йылдарҙа монастырь архиепископтарҙың резеденцияһы була)^[4]. Батшабикә Теодоры Смилец (инг.)баш. (1321—1322) алтын балдағында ике башлы бөркөт төшөрөлгән була ^[4]. Стефан Душан (1331—1355) хакимлығы ваҡытында ике башлы бөркөт дәүләт мисәттәрендә^[4]. 1339 йылда беренсе тапҡыр Серб-грек батшалығының әләме тураһында мәғлүмәт бирелә: Анджелино Далорто ике башлы ҡыҙыл бөркөтлө һары әләмде Серб дәүләтенең әләме булараҡ һынландыра^[4].

Афон тауындағы Хиландар моностырын тергеҙеүсе Сербтарҙың башҡа династиялары: (Мрнявчевичи һәм Лазаревичи). Лазарь Хребелянович (1371—1389) — монастырҙың төньяҡ диуарында ике башлы бөркөт төшөрөгә ҡуша^[5]. Мюнхен серб псалтыры (инг.)баш. (1371—1389) серб бөркөтөнөң күп һанлы һынланышын үҙ эсенә ала. Константинополдә император Иоанн VII Палеолог тарафынан бүләкләнеп, 1402 йылдың авгусында деспот титулы ҡабул иткән Стефан Лазаревичтың гербында ла ике башлы бөркөт төшөрөлгән булған^[6].

Яңы заман

Яңы заман баштарында Иллирийские гербовники (инг.)баш. гербтарында һынланыш тапҡан ике башлы бөркөт тураһында телгә алына. Селәүсенле яландағы ике башлы аҡ бөркөт Неманьичтарҙың һәм Стефан Лазаревичтың гербы иҫәпләнгән, Неманьич бөркөтө Лазарь Хребеляновичтың һәм Лазаревич династияһының да гербы булып торған. Яртылаш аҡ һәм яртылаш ҡыҙыл бөркөт Мрнявчевич гербында ла төшөрлгән була.

Яңы тарих

.

Сербтарҙың Төркиәгә баш эймәүе һәм буйһонмауы символы тип иҫәпләнгәнлектән, Төркиә властары тарафынан сербтарҙың ике башлы бөркөтө тыйылған була. Дүрт «оцила» тип йөрөтөлгән һүрәте булған сербтарҙың тәреһе ҡаршылыҡ символына әйләнә, ә 1804 йылда ике башлы аҡ бөркөт сербтарҙың тәреһе менән берлектә яңынан Серб символына итеп ҡабул ителә: Стемматографияла Неманьич бөркөтөнә нигеҙләнеп, Христофор Жефарович (инг.)баш. һынландырған сербтарҙың революцион әләме булдырыла^[7]. Серб ихтилалы Неманьич традицияһын яңынан тергеҙә, һәм Сербияның бойондороҡһоҙлоғон танығандан һуң, ике башлы бөркөт Сербия гербында урын ала, ә Сербия короллеге барлыҡҡа килгәс, сербтарҙың тәреһе 1882 йылдан серб бөркөтөнөң түшендә һындандырылған ҡалҡанда барлыҡҡа килә. Гербтағы бөркөт Неманьич бөркөтөнән айырыла: уның ҡанаттары, немецтарҙыҡы кеүек үк, йыйылған. Бының сәбәбе булып, немец милләтле фон Штрелдең махсус рәүештә эшләгән хатаһы тора: ул обманул Стоян Новаковичты алдап, немец бөркөтөн төшөрөп ҡуя^[8]. Бөркөт Сербия һәм Югославияла идара иткән Обреновичтар һәм Карагеоргиевичтар династиялары тарафынан файҙаланыла; 1883 йылда Аҡ Бөркөт ордены булдырыла, уның менән1945 йылға тиклем ил һәм таж алдындағы яҡшы хеҙмәттәре өсөн серб һәм югославския граждандары бүләкләнә.

Галерея

Мирослав Завидович гербы (ум. 1198)
Бөркөт Стефан Первовенчанный Милешевта (1230-е)
Богородица Левишка сиркәүе, фреска (1306–1307)
Карта Анджелино Далорто серб әләме менән (1339)
Манасия монастыры, Стефан Лазаревич һүрәтендәге фреска (1406–1418)
Сербиянан Габриэлю де Валльсека тиклемге әләмдәр һәм гербтар (1439)
Манасия монастырындағы Стефан Лазаревич фрескаһы (1406–1418)
Деспот Стефан Лазаревич мисәте, хроника о Констанц соборы тураһында хроника (Прусс нәшере, XVбыуат уртаһы)
Деспот Стефан Лазаревич хроника о Констанц соборы тураһында хроника (һуңғыраҡ нәшер, 1483)
Констанц соборы тураһында хроника, Гербовник Вернигероде (инг.)баш. (1486 - 1492)
Серб деспотияһы гербы enҠалып:Ref-Virgil Solisбаш. (1555) буйынса.
Серб деспотияһы гербы Кристоф Зильберисен (1576) буйынса.
Серб деспотияһы гербы Мартин Шротт ьуйынса (ок. 1580)
Неманьич герьы гербовнике Коренича-Неорича (инг.)баш. (1595)
Серб деспотияһы гербы герман гербовнигы буйынса, ок. 1600
Неманьич гербы enҠалып:Ref-Belgrade Armorial IIбаш. (XVII быуат башы)
Неманьич гербы enҠалып:Ref-Fojnica Armorialбаш. (XVII быуат башы)
Неманьич гербы Станислав Рубцич буйынса (ок. 1700)
Неманьич гербы Павао Риттеру Витезовичу (инг.)баш. (до 1701) буйынса
Рашк гербы Стемматографияла (1741)
Неманьич гербы Стемматографияла (1741)
Неманьич гербын реконструкциялау (1987)
Мисәт, 1804 йыл
Карагеоргиевич гербы
Сербия короллеге гербы (1882–1918)
Король Петр I регалийҙары (1904)
]] (1915–1918)
Югославия короллеге гербы (1918–1941)
]] (1941—1944)
Серб Республикаһы (1992–2006)
Югославия Союз Республикаһы менән Сербия һәм Черногория союзы гербы (2003–2006)
Сербияның ҙур гербы

Хәҙерге гербтар

Белград гербы
Ниша гербы
Нишаның тәүге гербы
Ужица гербы
Приеполь гербы
Мионица гербы
Куршумлия гербы
Савски-Венац гербы
Стари-Град гербы
Валево гербы
Велики-План гербы
Чаетина гербы
Лесковаца әләме
Сурдулица гербы
Деспотовац флагы

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Сербияның футбол буйынса командаһы, ҡушаматтары — «Аҡ бөркөттәр»
Македон арыҫланы (инг.)баш.

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Atlagić, 2009, p. 180
↑ Atlagić, 2009, pp. 181–182
↑ Solovjev, 1958, p. 130
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Solovjev, 1958, pp. 134–135
↑ Ivić, 1910, p. 30
↑ Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, vol. 8, Osteuropa-Institut München, F. Steiner Verlag, 1960, p. 511.
↑ (1993) «Ethnic Groups» (Gordon and Breach) 10.
↑ Atlagić, 2009, p. 183

Һылтанмалар

Atlagić, Marko (2009), "Određivanje nacionalnih heraldičkih simbola na primjeru Srba i Hrvata [Étude des symboles nationaux héraldiques à l' exemple des Serbes et des Croates]", Zbornik radova Filozofskog fakulteta u Prištini, no. 39, pp. 179–188, <http://scindeks-clanci.ceon.rs/data/pdf/0354-3293/2009/0354-32930939179A.pdf>

Aleksa Ivić. Stari srpski pečati i grbovi: prilog srpskoj sfragistici i heraldici. — Natošević, 1910.
Aleksa Ivić, Dušan Mrđenović, Dušan Spasić, Aleksandar Palavestra. Rodoslovne tablice i grbovi srpskih dinastija i vlastele. — Belgrade: Nova knjiga, 1987.
Stojan Novaković. Хералдички обичаји у Срба: у примени и књижевности (билдәһеҙ). Београд: Краљевско-српска државна штампарија (1884). 2015 йыл 22 апрель архивланған.
Aleksandar Vasiljevič Solovjev. Istorija srpskog grba. — Srpska misao, 1958.

[Atlagić—2009——180-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Atlagić, 2009, p. 180

[Atlagić—2009——181–182-2] Atlagić, 2009, pp. 181–182

[Solovjev—1958——130-3] Solovjev, 1958, p. 130

[Solovjev—1958——134–135-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Solovjev, 1958, pp. 134–135

[Ivić—1910——30-5] Ivić, 1910, p. 30

[6] Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, vol. 8, Osteuropa-Institut München, F. Steiner Verlag, 1960, p. 511.

[7] (1993) «Ethnic Groups» (Gordon and Breach) 10.

[Atlagić—2009——183-8] Atlagić, 2009, p. 183

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]