Серб теле битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Язык
|цвет = һинд-европа телдәре
|имя = Серб теле
|произношение=[ˈsr̩pskiː]
|самоназвание = српски језик / srpski jezik
|страны = [[Сербия]], [[Черногория]], [[Босния һәм Герцеговина]], [[Хорватия]], [[Косово Республикаһы]]
|регионы =
|официальный язык = {{Флагификация|Сербия}}<br />{{Флагификация|Черногория}} <small>(черногор теле)</small><br />{{Флагификация|Босния һәм Герцеговина}}<br />{{Флагификация|Косово Республикаһы}}<br /><small >(өлөшләтә танылған)</small><br />[[Файл:Flag of CEFTA.svg|border|22px]] [[Үҙәк-европа ирекле сауҙа ассоциацияһы|ЦЕАСТ]]
|число носителей = 12 млн.<ref>[http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/125/Dru%C5%A1tvo/45760/Srpski+jezik+govori+12+miliona+ljudi+.html Srpski jezik govori 12 miliona ljudi]</ref>
|рейтинг = 75
|статус =
|вымер =
|категория = Евразия телдәре
|классификация =
Һинд-европа ғаиләһе
: Славян тармағы
:: Көньяҡ славян төркөмө
::: Көнбайыш төркөмсәһе
|письмо = кириллица (вуковица)<br />
латиница (гаевица)
|ГОСТ 7.75-97 =
|ISO1 = sr
|ISO2 = scc (B); srp (T)
|ISO3 = srp
}}

'''Серб теле''' ({{lang-sr|српски језик / srpski jezik}}) — славян телдәренең береһе. [[Болгар теле|болғар]], [[Македон теле|македон]], [[Словен теле|словен]], черногор, [[Хорват теле|хорват]] һәм [[Босний теле|босний]] телдәре менән бер рәттән Көньяҡ славян төркөмсәһенә ҡарай. Һуңғы өс телде йыш ҡына серб теле менән берләштерәләр ([[серб-хорват теле]]); был осраҡта һәр береһен айырым алғанда серб, хорват, черногор һәм босний телдәре серб-хорват теленең<ref>[[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/131668/%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B1%D1%81%D0%BA%D0%BE%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%B2%D0%B0%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9 Сербскохорватский язык] // БСЭ</ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/269106 Сербохорватский язык] // Большой Энциклопедический словарь, 2000</ref> региональ  варианты тип һанала. Серб теленең [[Хорват теле|хорват]], черногор һәм босний телдәренән айырмаһы теҙмәһе — [[серб-хорват теле]] битендә.

== Социолингвистик мәғлүмәттәр ==
[[Сербия|Сербияла]] һәм [[Черногория|Черногорияла]] (2006 й. саҡлы дөйөм  конфедератив дәүләт булып торғандар),  [[Хорватия|Хорватияның]] айырым көнсығыш райондарында, шулай уҡ [[Серб Республикаһы|Серб]] [[Серб Республикаһы|Республикаһының]] [[Босния һәм Герцеговина|босний]] регионында серб телендә һөйләшәләр. Һөйләшеүселәр һаны — 11 млн кешегә яҡын. Һөйләшеүселәрҙең күпселеге — православ динле [[сербтар]].

== Яҙмаһы ==
Серб телендә яҙма сифатында ике [[алфавит]] файҙаланыла: [[Кирил алфавиты|кириллицаға]] нигеҙләнгәне («вуковица») һәм [[Латин алфавиты|латиницаға]] нигеҙләнгәне («[[гаевица]]»). Сербия һәм Черногорияла СФРЮ булған периодта  кириллица и латиница параллель өйрәнелгән, әммә кириллица Сербияла ҡулланылышта өҫтөнлөк алған һәм  Черногорияның берҙән-бер алфавиты булған. Боснияла, киреһенсә, латиница йышыраҡ ҡулланылған. Хәҙерге Сербияла  кириллица берҙән-бер рәсми яҙма булған  (2006 й. статусы законлы рәүештә нығытылған), шулай ҙа латиница  рәсми осраҡта ғына түгел, көндәлек тормошта ла йыш ҡулланылған. Һәр береһендә 30-ар хәреф бар; бер алфавит хәрефе менән икенсе алфавит хәрефе  мәғәнә буйынса тап килә (ләкин, латин диграфтары бик һирәк кенә кириллица алфавитындағы айырым хәрефтәр парҙарына тура килгәнлектән, тексты тик бер яҡҡа ғына ябай автоматик үҙгәртеү  мөмкин: ко'''нј'''ункција, по'''дж'''упан).

Ҡайһы бер серб курсив һәм ҡулъяҙма хәрефтәре (бәләкәй - ''г, д, п, т'', баш - ''Б, Д, Н'', «Граждан яҙмаһы» мәҡәләһен ҡара),  кириллица нигеҙендә төҙөлгән хәҙерге  алфавиттар менән сағыштырғанда, ғәҙәттә икенсе төрлөрәк яҙыла. Әммә был киң таралған компьютер баҫма  системалары тарафынан кире ҡағыла:  кириллица курсивы тик «урыҫ» яҙылышында бирелә.

=== Серб алфавиты ===
Хәрефтәр [[Кирил алфавиты|кирилл алфавиты]]  вариантында тәртипкә һалынған.<center>
{|
|
{| border="0"
! bgcolor="#e0ffe0" |Кирил-<br>
лица
! bgcolor="#ffffe0" |Лати-<br>
ница
! bgcolor="#e0e0ff" |Яҡынса<br>
уҡыу
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |А а
| bgcolor="#ffffe0" |A a
| bgcolor="#e0e0ff" |[a]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Б б
| bgcolor="#ffffe0" |B b
| bgcolor="#e0e0ff" |[б]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |В в
| bgcolor="#ffffe0" |V v
| bgcolor="#e0e0ff" |[в]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Г г
| bgcolor="#ffffe0" |G g
| bgcolor="#e0e0ff" |[г]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Д д
| bgcolor="#ffffe0" |D d
| bgcolor="#e0e0ff" |[д]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ђ ђ
| bgcolor="#ffffe0" |Đ đ
| bgcolor="#e0e0ff" |йомшаҡ [дж]<sup>*</sup>
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Е е
| bgcolor="#ffffe0" |E e
| bgcolor="#e0e0ff" |[э]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ж ж
| bgcolor="#ffffe0" |Ž ž
| bgcolor="#e0e0ff" |[ж]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |З з
| bgcolor="#ffffe0" |Z z
| bgcolor="#e0e0ff" |[з]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |И и
| bgcolor="#ffffe0" |I i
| bgcolor="#e0e0ff" |[и]
|}
|
{| border="0"
! bgcolor="#e0ffe0" |Кирил-<br>
лица
! bgcolor="#ffffe0" |Лати-<br>
ница
! bgcolor="#e0e0ff" |Яҡынса<br>
уҡыу
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ј ј
| bgcolor="#ffffe0" |J j
| bgcolor="#e0e0ff" |[й]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |К к
| bgcolor="#ffffe0" |K k
| bgcolor="#e0e0ff" |[к]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Л л
| bgcolor="#ffffe0" |L l
| bgcolor="#e0e0ff" |[л]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Љ љ
| bgcolor="#ffffe0" |Lj lj
| bgcolor="#e0e0ff" |[ль]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |М м
| bgcolor="#ffffe0" |M m
| bgcolor="#e0e0ff" |[м]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Н н
| bgcolor="#ffffe0" |N n
| bgcolor="#e0e0ff" |[н]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Њ њ
| bgcolor="#ffffe0" |Nj nj
| bgcolor="#e0e0ff" |[нь]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |О о
| bgcolor="#ffffe0" |O o
| bgcolor="#e0e0ff" |[о]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |П п
| bgcolor="#ffffe0" |P p
| bgcolor="#e0e0ff" |[п]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Р р
| bgcolor="#ffffe0" |R r
| bgcolor="#e0e0ff" |[р]
|}
|
{| border="0"
! bgcolor="#e0ffe0" |Кирил-<br>
лица
! bgcolor="#ffffe0" |Лати-<br>
ница
! bgcolor="#e0e0ff" |Яҡынса<br>
уҡыу
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |С с
| bgcolor="#ffffe0" |S s
| bgcolor="#e0e0ff" |[с]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Т т
| bgcolor="#ffffe0" |T t
| bgcolor="#e0e0ff" |[т]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ћ ћ
| bgcolor="#ffffe0" |Ć ć
| bgcolor="#e0e0ff" |йомшаҡ [ч]<sup>**</sup>
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |У у
| bgcolor="#ffffe0" |U u
| bgcolor="#e0e0ff" |[у]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ф ф
| bgcolor="#ffffe0" |F f
| bgcolor="#e0e0ff" |[ф]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Х х
| bgcolor="#ffffe0" |H h
| bgcolor="#e0e0ff" |[х]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ц ц
| bgcolor="#ffffe0" |C c
| bgcolor="#e0e0ff" |[ц]
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ч ч
| bgcolor="#ffffe0" |Č č
| bgcolor="#e0e0ff" |ҡаты [ч]<sup>**</sup>
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Џ џ
| bgcolor="#ffffe0" |Dž dž
| bgcolor="#e0e0ff" |ҡаты [дж]<sup>*</sup>
|-
| bgcolor="#e0ffe0" |Ш ш
| bgcolor="#ffffe0" |Š š
| bgcolor="#e0e0ff" |[ш]
|}
|}
</center><sup>
* Серб телендәге</sup>  йомшаҡ '''ђ''' иҫке славян /дь/ һәм /дзь/-ларынан баш алған, һәм ''дзеканье''ның үҙенсәлекле формаһы булып тора. Үҙ сиратында ҡаты '''џ''' урыҫ телендә сит телдәрҙән алынған һүҙҙәрҙә осраған (мәҫәлән, джем) пост-алвеоляр аффрикатаны [ʤ] хәтерләтә. Һуңғы хәреф ғәмәлдә серб телендә шундай уҡ тәғәйенләнештә ҡулланыла.
<sup>**</sup> Серб телендә '''ч''' хәрефе<font style="background-color: rgb(254, 252, 224);"> урыҫ теле әйтелешендәге ҡыҫҡартылған "т" /тш/ (лучше һүҙенең әйтелешенә оҡшаған) һаңғырау</font> постальвеоляр аффрикатаны аңлата. Урыҫ телендәге  "ч" әйтелешенә оҡшаған йомшаҡ аффрикатаны билдәләү өсөн '''ћ''' хәрефе ҡулланыла. Шуға ҡарамаҫтан, бик күп диалекттарҙа йомшаҡ өн ҡулланыштан сығып бөтөп бара, һәм, хәрефенә ҡарамай, ҡаты менән алмаштырыла.

=== Хәреф тип һаналмаған орфографик билдәләр ===
[[Файл:Serbo_croatian_languages2006.png|мини|300x300пкс|Һары төҫ менән Серб теле (2006) күрһәтелгән]]
* [[Һыҙыҡса|дефис]];
* апостроф: уның урыҫ телендәге функцияларына өҫтәп әйтһәк, йыш ҡына, бигерәк тә шиғриәттә һәм диалект әйтелеше үҙенсәлектәрен биргәндә, серб апострофы әйтелештә төшөп ҡалған өндәр һәм тотош ижектәрҙе билдәләй (''међ’ њима'' = међу њима «между ними», ''св’јетли'' = свијетли, ''’љеб'' = хљеб, ''не мо’ш'' = не можешь);
* сиркәү славян яҙмаһына барып тоташҡан юл өҫтөндәге [диакритик билдәләр] (береһе ике мәғәнәғә эйә биш билдә), һүҙлектәрҙә регуляр файҙаланыла, ғәҙәти текста һирәк осрай, күпселек осраҡта омографтарҙы айырыу өсөн (''пу́ра'' «нос корабля» — ''пу̀ра'' «мамалыга» — ''пу̏ра'' «индюшка» һүҙҙәре кеүек):
** баҫым билдәһенең дүрт төрө бар:
*** ''оҙон аҫҡы (нисходящее) баҫым'' (серб.{{lang-sr|дугосилазни акценат}}дугосилазни акценат) өҫтән баштүбән әйләндерелгән ҡыҫҡа (краткой) менән билдәләнә: ''лу̂к'' «лук (ҡорал); дуга; свод, арка» — ''лу̏к'' «лук (йәшелсә)»; ''пр̂ст'' «прах, персть, земля» — ''пр̏ст'' «палец, перст»;
*** ''оҙон күтәрелеүсе (восходящее) баҫым'' (серб.{{lang-sr|дугоузлазни акценат}}дугоузлазни акценат) акут менән билдәләнә: ''ме́сни'' «мясной» — ''ме̏сни'' «местный»;
*** ''ҡыҫҡа аҫҡы (нисходящее) баҫым'' (серб.{{lang-sr|краткосилазни акценат}}краткосилазни акценат) ике  штрих менән билдәләнә (миҫалдарҙы өҫтән һәм аҫтан ҡарағыҙ); хәҙер бының өсөн башлыса икеләтә (двойной)  гравис ҡулланыла, ә элек икеләтә акут осрай торған булған, һәм өҫтән [[умлаут]];
*** ''ҡыҫҡа күтәрелеүсе (восходящее) баҫым'' (серб.{{lang-sr|краткоузлазни акценат}}краткоузлазни акценат)  гравис менән билдәләнә: ''му̀ла'' «мулла» — ''му̏ла'' «мул»;
** баҫымһыҙ ижектәрҙә оҙонлоҡ (долгота) билдәләнеүе мөмкин: ''ро̀ман'' «ромашка» — ''ро̀ма̄н'' «роман»; йәғни, мәҫәлән, ҡыҫҡа [и] менән ''до̏бри'' һүҙе урыҫ ҡыҫҡа [[Сифат|сифат]]ына тап килә - («добры молодцы»), ә оҙон [и:] менән яҙылған ''до̏брӣ'' һүҙе — тулы сифатҡа тап килә - («добрые»);
** берлек ялғауҙарына тап килгән күплектәге эйәлек килеш формалары шулай уҡ һуңғы баҫымһыҙ һуҙынҡы өҫтөндә "ҡыйыҡ" йә "башлыҡ" менән билдәләрнә (серб.{{lang-sr|генитивни знак}}генитивни знак): ''дана и ноћи'' «дня и ночи» (берлек, эй. килеш) — ''дана̂ и ноћи̂'' «дней и ночей» (күплек, эй. килеш); был осраҡта әйтелештәге билдә тура килә торған (соответствующий) баҫымһыҙ ижектең оҙонлоғон күрһәтә.

== Морфологияһы ==

=== Исем ===
Серб [[Исем (һүҙ төркөмө)|исемдәре]] род, һан һәм килеш грамматик категорияларына эйә. Өс род категорияһы (мужской, женский, средний), ике һаны (берлек һәм күплек) һәм ете килеше (именительный (төп), родительный (эйәлек), дательный (төбәү), винительный (төшөм), творительный, местный (урын-ваҡыт) һәм звательный) бар.

Һәр исем, урыҫ телендә булған кеүек, өс склонениеның ҡайһына булһа ла ҡарай:
* Беренсе склонениеға ҡараған исемдәр төп килеш, берлектә ''-е'', ''-о'' хәрефтәренә тамамлана йәки нулле ялғауға эйә, ә эйәлек килеш, берлектә ''-а'' хәрефенә тамамлана. Беренсе склонениеға мужской родтағы исемдәрҙең күпселеге һәм средний родтағы исемдәр ҡарай.

* Икенсе склонениеға ҡараған исемдәр төп килеш, берлектә ''-а'' хәрефтәренә, ә эйәлек килеш, берлектә — ''-е'' хәрефтәренә тамамлана. Икенсе склонениеға женский родтағы исемдәрҙең күпселеге һәм мужской родтағы исемдәрҙең ҡайһы бере ҡарай.

* Өсөнсө склонениеға ҡараған исемдәр төп килеш, берлектә нулле ялғау, ә эйәлек килеш, берлектә ''-и'' хәрефенә тамамлана. Өсөнсө склонениеға женский родтағы бик күп исемдәр ҡарай.
Түбәндә исемдәр склонениеһы парадигмаһы килтерелгән.

==== Беренсе склонение ====
<center>
'''Мужской род, нулле ялғау'''

''прозор'' — окно
{| border="0"
| width="150" |'''Килеш'''
| width="100" |'''Берлек'''
| width="100" |'''Күплек'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|именительный
|прозор
|прозор'''и'''
|- bgcolor="#dddddd"
|родительный
|прозор'''а'''
|прозор'''а'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|дательный
|прозор'''у'''
|прозор'''има'''
|- bgcolor="#dddddd"
|винительный
|прозор
|прозор'''е'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|творительный
|прозор'''ом'''
|прозор'''има'''
|- bgcolor="#dddddd"
|местный
|прозор'''у'''
|прозор'''има'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|звательный
|прозор'''е'''
|прозор'''и'''
|}

'''Средний род, ''-о'' йәки ''-е''.''' ялғауҙары

''срце'' — сердце
{| border="0"
| width="150" |'''Килеш'''
| width="100" |'''Берлек'''
| width="100" |'''Күплек'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|именительный
|срц'''е'''
|срц'''а'''
|- bgcolor="#dddddd"
|родительный
|срц'''а'''
|срц'''а'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|дательный
|срц'''у'''
|срц'''има'''
|- bgcolor="#dddddd"
|винительный
|срц'''е'''
|срц'''а'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|творительный
|срц'''ем'''
|срц'''има'''
|- bgcolor="#dddddd"
|местный
|срц'''у'''
|срц'''има'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|звательный
|срц'''е'''
|срц'''а'''
|}
</center>

==== Икенсе склонение ====
<center>
'''Женский йәки мужской род, ''-а''.''' ялғауы

''жена'' — женщина, жена
{| border="0"
| width="150" |'''Килеш'''
| width="100" |'''Берлек'''
| width="100" |'''Күплек'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|именительный
|жен'''а'''
|жен'''е'''
|- bgcolor="#dddddd"
|родительный
|жен'''е'''
|жен'''а'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|дательный
|жен'''и'''
|жен'''ама'''
|- bgcolor="#dddddd"
|винительный
|жен'''у'''
|жен'''е'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|творительный
|жен'''ом'''
|жен'''ама'''
|- bgcolor="#dddddd"
|местный
|жен'''и'''
|жен'''ама'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|звательный
|жен'''о'''
|жен'''е'''
|}
</center>

==== Өсөнсө склонение ====
<center>
'''Женский род, нулле ялғау.'''

''кост'' — кость
{| border="0"
| width="150" |'''Килеш'''
| width="100" |'''Берлек'''
| width="100" |'''Күплек'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|именительный
|кост
|кост'''и'''
|- bgcolor="#dddddd"
|родительный
|кост'''и'''
|кост'''и''', кост'''ију'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|дательный
|кост'''и'''
|кост'''има'''
|- bgcolor="#dddddd"
|винительный
|кост
|кост'''и'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|творительный
|кост'''и''',<br>
кошћ'''у'''
|кост'''има'''
|- bgcolor="#dddddd"
|местный
|кост'''и'''
|кост'''има'''
|- bgcolor="#eeeeee"
|звательный
|кост'''и'''
|кост'''и'''
|}
</center>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Славян-сербский теле
* Серб-хорват теле

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Сербский язык}}

== Һылтанмалар ==
* [http://kovceg.tripod.com/mk_srpski_i_varijante.htm Srpski jezik i njegove varijante] (kovceg.tripod.com) {{Ref-sr}}
* [http://pescanik.net/naziv-jezika/ Naziv jezika] (pescanik.net) {{Ref-hr}}
* [http://www.srpskijezik.edu.rs/index.php?id=1000&jzk=ru Мастерская сербского языка и культуры] (srpskijezik.edu.rs)
* [http://www.zruv.com/ Английско-Сербский словарь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090523131250/http://www.zruv.com/ |date=2009-05-23 }}
* [http://www.vokabular.org/ Вокабулар.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210211025739/http://www.vokabular.org/ |date=2021-02-11 }} [http://www.vokabular.org/ Српски речник.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210211025739/http://www.vokabular.org/ |date=2021-02-11 }}

[[Категория:Серб теле]]
[[Категория:Сербия телдәре]]
[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]