Яҡтылыҡ тиҙлеге

Яҡтылыҡ тиҙлеге
Асыусы йәки уйлап табыусы	Оле Рёмер[d]
Үлсәме	${\mathsf {L}}{\mathsf {T}}^{-1}$
Берәмлек символы	c
Һанлы ҡиммәт	299 792 458 метр в секунду
Закон йәки теорема формулаһы	$c_{0}=299792458\,\mathrm {m} /\mathrm {s}$
Обозначение в формуле	$c_{0}$
Преобразования к основной единице СИ	299 792 458,01472 метр в секунду
Преобразование в другие единицы измерения	1 079 252 848,8 километр в час һәм 670 616 629,384 миля в час
Дәүмәл символы (LaTeX)	$c_{0}$ һәм $c$
Физик дәүмәл	уртаса тиҙлек[d]
Вики-проект	Проект:Математика[d] һәм Проект:Физика[d]
Рекомендуемая единица измерения	метр в секунду[d]
Яҡтылыҡ тиҙлеге Викимилектә

Солнечному свету требуется в среднем 8 минут 17 секунд, чтобы достигнуть Земли
Точные значения
Метров в секунду	299 792 458
Планковских единиц	1
Приблизительные значения
километров в секунду	300 000
километров в час	1,08 млрд
астрономических единиц в день	173
Приблизительное время путешествия светового сигнала
Расстояние	Время
один метр	3,3 нс
один километр	3,3 мкс
от геостационарной орбиты до Земли	119 мс
длина экватора Земли	134 мс
от Луны до Земли	1,255 с
от Солнца до Земли (1 а. е.)	8,3 мин.
от Вояджера-1 до Земли	19 часов и 5 минут (на январь 2017)
Один световой год	1 год
один парсек	3,26 лет
от Проксимы Центавра до Земли	4,24 лет
от Альфы Центавра до Земли	4,37 лет
от ближайшей галактики (Карликовой галактики в Большом Псе) до Земли	25 000 лет
через Млечный Путь	100 000 лет
от Галактики Андромеды до Земли	2,5 млн лет
от самой удалённой известной галактики до Земли	13 млрд лет

Яҡтылыҡ тиҙлеге вакуумда (бушлыҡта)— вакуумда электромагнитик тулҡындар таралыуы тиҙлегенең абсолют ҙурлығы. Физикала ғәҙәттәгесә «c» ([цэ] тип әйтелә) хәрефе менән билдәләйҙәр. Яктылыҡтың вакуумдағы тиҙлеге — фундаменталь даими, ул инерциаль хисап системаһын һайлауға бәйле түгел. Ул айырым есемдәрҙең генә түгел, ә тулайым арауыҡ-ваҡыттың геометрияһы сифаттарын характерлай. Хәҙерге заман ҡараштары буйынса, яҡтылыҡтың вакуумдағы тиҙлеге — элементар киҫәксәләр хәрәкәт тиҙлегенең иң ҙур мөмкин булған ҙурлығы.

Вакуумда (бушлыҡта)

Ер-Ай моделендә яҡтылыҡ нуры таралыу ваҡыты. Ер өҫтөнән ай өҫтөнә ҡәҙәр араны үтеү өсөн яҡтылыҡҡа 1,255 с. ваҡыт кәрәк

Яҡтылыҡ тиҙлегенең иң теүәл үлсәме 299 792 458 ± 1,2 м/с 1977 йылда эталон метр нигеҙендә башҡарыла.

Хәҙерге ваҡытҡа, вакуумда яҡтылыҡ тиҙлеге — билдәләнеш буйынса, теүәл 299 792 458 м/с-ҡа, йәки яҡынса 1 079 252 848,8 км/с-ҡа тигеҙ булған фундаменталь даими. Теүәл үлсәү 1983 йылдан метрҙың эталоны итеп яҡтылыҡның вакуумда 1 / 299 792 458 секунд эсендә үткән араһы алыныуға бәйле.

Тәбиғәттә түбәндәгеләр яҡтылыҡ тиҙлеге менән таралалар:

• күренеүсе яҡтылыҡ,
• электромагнит нурланышының башҡа төрҙәре (радиотулҡындар, рентген нурланышы һәм башҡа)
• фаразлауҙар буйынса — гравитацион тулҡындар

Үтә күренмәле мөхиттә

Яҡтылыҡтың үтә күренмәле мөхиттәге тиҙлеге — яҡтылыҡтың вакуумдан айырмалы мөхиттәге таралыу тиҙлеге. Дисперсиялы мөхиттә фаза һәм төркөм тиҙлеген айыралар.

Фаза тиҙлеге монохроматик яҡтылыҡ тулҡынының оҙонлығо һәм йышлығын бәйләй (λ=c/ν). Әлеге тиҙлек ғәҙәттә (ләкин гел түгел) c кәмерәк. Яҡтылыҡтың вакуумдағы һәм фаза тиҙлектәренең сағыштырмаһы һынау күрһәткесе тип атала.

Төркөм тиҙлеге тигеҙлекле мөхиттә һәр ваҡыт c-нан кәмерәк. Ләкин тигеҙлекһеҙ мөхиттә ул c-нан ҙурыраҡ булырға мөмкин. Ләкин, шул уҡ ваҡытта, импульстың алғы фронты барыбер яҡтылыҡтың вакуумдағы тиҙлегенән ҙур тиҙлек менән хәрәкәт итмәй.

Арман Ипполит Луи Физо тәжрибәлә шуны иҫбатлай: мөхиттең яҡтылыҡ нурына ҡарата хәрәкәте яҡтылыҡтың әлеге мөхиттәге тиҙлегенә тәҫьир итә ала.

Яҡтылыҡ тиҙлеген үлсәү тарихы

Антик ғәлимдәрҙең күпселеге яҡтылыҡ тиҙлеген сикһеҙ тип уйлаған . Яңы ваҡытта әлеге мәсьәлә дискуссиялар өсөн сәбәп була. Галилей һәм Роберт Гук уны, бик ҙур булһа ла, сикле тип фараз йөрөткәндәр, ә Иоганн Кеплер, Рене Декарт һәм Пьер Ферма элеккесә яҡтылыҡ тиҙлеген сикһеҙ тип уйлағандар.

Яҡтылыҡ тиҙлегенә беренсе харатеристиканы Олаф Рёмер бирә (1676 йыл). Ер һәм Юпитер (планета) Ҡояштан төрлө яҡта булғанда, Юпитер юлдашы Ионың тотолоуы 22 минутҡа һуңға ҡалғанын күҙәтә. Шунан ул яҡтылыҡ тиҙлегенең теүәл булмаған, ләкин яҡынса ҙурлығын билдәләй — 220 000 км/с. Ярты быуаттан һуң, яҡтылыҡ аберрацияһын асыу яҡтылыҡ тиҙлегенең сиклелеген раҫлау һәм уны теүәлерәк билдәләү мөмкинлеген бирә.

Яҡтылыҡ тиҙлеген үлсәү беҙҙең дәүерҙә лә ауырлыҡтар тыуҙыра.Бының сәбәбе- метрҙың эталонын эшләгәндә ебәрелгән бәләкәй генә булһа ла хилафлыҡ. 1983 йылда Үлсәүҙәр һәм дүмәлдәр буйынса XVII-се генераль конференция метрҙың яңы билдәләмәһен ҡабул итә , уның нигеҙенә электән тәҡдим ителгән яҡтылыҡ тиҙлеге дәүмәле һәм метр вакуумда тәғәйен бер ваҡыт эсендә яҡтылыҡ үткән ара тип һалына , ул ошо дәүмәлгә тигеҙ :1 / 299 792 458 секунды.

Мәҙәниәттә

Александр Беляев «Светопреставление» исемле фантастик хикәйәһендә яҡтылыҡ тиҙлегенең секундына бер нисә метрға тиклем әкренәйеүен һүрәтләй .

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Яҡтылыҡтан тиҙерәк хәрәкәт
• Тауыш тиҙлеге

Әҙәбиәт

1. Физические величины: Справочник./А. П. Бабичев, Н. А. Бабушкина, А. М. Братковский и др.;под ред. И. С. Григорьева, Е. З. Мейлихова М.: Энергоатомиздат, 1991, — 1232 с — ISBN 5-283-04013-5

• «Скорость света» — статья в Физической энциклопедии