Тәһран битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
 |статус                  = ҡала 
 |русское название        = Тәһран
 |оригинальное название   = تهران <br />[[Файл:Tehran skyline may 2007.jpg|center|300px]] 
 |страна                  = Иран 
 |герб                    = Tehran Logo.png
 |флаг                    =  
 |ширина герба            = 
 |ширина флага            = 
  |lat_dir =  
  |lat_deg = 35 
  |lat_min = 42 
  |lat_sec =  
  |lon_dir =  
  |lon_deg = 51 
  |lon_min = 25 
  |lon_sec =  
  |CoordAddon = 
 |размер карты страны     = 350 
 |размер карты региона    = 350 
 |размер карты района     =  
 |вид региона             = Остан 
 |регион                  = Тәһран 
 |регион в таблице        = Тегеран (остан){{!}}Тәһран
 |вид района              =  
 |район                   =  
 |район в таблице         =  
 |внутреннее деление      = 22 муниципаль округ 
 |вид главы               = мэр 
 |глава                   = Мәхәммәд Багер Ғәлибаф
 |дата основания          = 
 |первое упоминание       =  
 |прежние имена           =  
 |статус с                =  
 |площадь                 = 707 (1500)<ref>[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=2213 Мэрия Тегерана]</ref> 
 |вид высоты              =[[Диңгеҙ кимәленән бейеклеге|ДК бейеклеге]] 
 |высота центра НП        = 1200 
 |климат                  =  
 |официальный язык        = фарсы теле
 |официальный язык-ref    =  
 |население               = 8 778 535<ref>[http://www.webcitation.org/query?url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=%26men=gcis%26lng=en%26des=wg%26srt=npan%26col=abcdefghinoq%26msz=1500%26pt=c%26va=%26srt=pnan&date=2010-01-10+15:19:25 World Gazetteer: World - largest cities (per geographical entity) ]</ref> 
 |год переписи            = 2012 
 |плотность               = 10000 
 |агломерация             = 13 422 366 ([[ҙур Тәһран]])<ref>http://www.sci.org.ir/portal/faces/public/sci_en</ref> 
 |национальный состав     = [[фарсылар]], [[әзербайжандар]], <br />[[мазендерандар]], [[курдтар]], <br />[[әрмәндәр]], [[ғәрәптәр]] 
 |конфессиональный состав = [[мосолмандар]] (96%), [[христиандар]], <br />[[бахаиҙар]], [[йәһүдтәр]], <br />[[зороастрийҙар]] 
 |этнохороним             = 'Техрани́'' (бер.), ''техраниа́н'' (күп.) 
 |часовой пояс            = +3:30 
 |DST                     =  
 |телефонный код          = +98 21 
 |почтовый индекс         =   
 |почтовые индексы        = 
 |автомобильный код       =   
 |вид идентификатора      =   
 |цифровой идентификатор  =  
 |категория в Commons     = Tehran 
 |сайт                    = http://www.tehran.ir/ 
 |язык сайта              = fa 
 |язык сайта 2            = en 
 |язык сайта 3            = 
 |язык сайта 4            = 
 |язык сайта 5            = 
}}			

'''Тәһран''' — Иран дәүләте территорияһында урынлашҡан ҡала.

== Этимологияһы ==
[[Файл:Teheran perzijski.PNG|мини|слева|200px|Тәһран һүҙенең фарсыса яҙылышы ([[насталик|нәстәғлик]])]]

Ҡаланың рәсми сайтынан күренеүенсә, ''Тәһран'' атамаһы «төптә», «аҫ яҡта» мәғәнәһе биргән   (<big>ته</big>''тәһ'') һәм «тау итәге» тигәнгә тап килгән иҫке (<big>ران</big> ''ран'') һүҙҙәрҙән барлыҡҡа килгән. Шул рәүешле, ''Тәһран'' һүҙен "тау итәгендә" урынлашҡан тип тәржемә итергә була. Ҡала, ысынлап та, Точал тауынан көньяҡта урынлашҡан.<ref name="tehran-537">[http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=537&language=en-US تاريخچه تهران] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090124134503/http://tehran.ir/Default.aspx?tabid=537&language=en-US |date=2009-01-24 }}</ref>

Башҡа риүәйәт, «Тегеран» [[Парфия|парфяндарҙың]] Тиран ҡалаһы исеменән килеп сыҡҡан тип раҫлай, ул Ирандың хәҙерге баш ҡалаһынан алыҫ түгел урынлашҡан. Үҙенең исеме «Тир йәшәгән урын» тип тәржемә ителә ([[Зороастризм|зороастрий]] мифологияһында ямғыр илаһы)<ref name="tehran-537"/><ref>[http://www.bbc.co.uk/persian/iran/story/2007/06/070629_oh_tehran_city.shtml تهران چگونه پایتخت شد؟]</ref>.

Өсөнсө теория буйынса, Тәһран «йылы урын» тигәнде аңлата һәм  Шемиран тигән («һалҡын урын») биҫтә атамаһына ҡапма-ҡаршы итеп ҡабул ителгән<ref>Ahmad Kasravi. Kārvand-e Kasravi / Ed. Yahyā Dokā. Téhéran, 1973. P. 273-83.</ref>.

== Тарихы ==

[[Файл:Khalvat-e-Karim Khani.jpg|мини|250px|Гөлөстан һарайында «Кәрим-хан һиләүәте» («Хелват-е Карим-хан»), 1759 йыл]]
Ғалимдар үткәргән ҡаҙыныуҙарҙан күренеүенсә, Тәһран  хәҙерге урынға  беҙҙең эраға тиклем 6 мең йыллап әүәл йәшәгән инде. Күскенселәр сүлдәге  эҫенән ҡасып [[Эльбурс]] янына ҡасып килгән. 

[[1228 йыл]]да  [[Монголдар|монголдар]] баҫып ингәс, улар яулап өлгөрмәгән Тәһран ҡалаһына халыҡ күпләп күсеп ултыра һәм ҡала әһәмиәтле сауҙа үҙәгенә әүерелә.

== Халҡы ==
[[Рәсем:Elahiyeh.jpg|thumb|275px|Тәһрандың төньяғындагы Илаһиә торама районы]]
[[XVIII быуат]]та Тәһрандың халыҡ һаны яҡынса 100 мең кеше тәшкил итә. Айырыуса ҙур тиҙлек менән халыҡ һаны [[XX быуат]]та үҫә. 
{| border="0" align="center" rules="all" cellpadding="3" style="border: 1px solid #999; text-align: center; background-color:#FFFFFF; margin-left: auto; margin-right: auto"
|+ '''Тәһранда халыҡ һаны үҫеше тарихы'''
|-----
|
! [[1891]]
! [[1922]]
! [[1932]]
! [[1956]]
! [[1966]]
! [[1980]]
! [[1986]]
! [[1991]]
|-----
! style="text-align: left" | Халыҡ
| {{formatnum:160,000}}
| {{formatnum:210,000}}
| {{formatnum:249,504}}
| {{formatnum:1,512,082}}
| {{formatnum:2,719,730}}
| {{formatnum:5,361,335}}
| {{formatnum:6,042,584}}
| {{formatnum:6,475,527}}
|-----
! style="text-align: left" | Тығыҙлыҡ (кеше/км²)
| {{formatnum:6,540}}
| {{formatnum:8,590}}
| {{formatnum:10,200}}
| {{formatnum:15,120}}
| {{formatnum:9,610}}
| {{formatnum:9,600}}
| {{formatnum:8,430}}
| {{formatnum:8,990}}
|-----
! style="text-align: left" | Йыллык артыу, %
| 3
|
| 4
| 4,6
| 5,9
| 5,8
| 4,1
|
|-----
! style="text-align: left" | Мигранттар һанының артыуы
|
|
| {{formatnum:3,800}}
| {{formatnum:1,700}}
| {{formatnum:24,900}}
| {{formatnum:25,900}}
| {{formatnum:47,500}}
| {{formatnum:35,000}}
|-
|Colspan=9|<small>Чыганак: Atlas de Téhéran et Mansour Ohadi</small>
|}

== Телдәр ==
Тегеран донъяның фарсы телле иң эре ҡалаһы булып тора. Ҡала халҡы этник йәһәттән төрлөр, хатта төрлө телдәр һәм диалекттар  [[Фарсы теле|фарсы теленең]] тәһран диалектын барлыҡҡа килтергән, ул Иран өсөн стандарт һанала. 

Шулай уҡ Тегеран  халҡының күпселек өлөшө исфахан, йәзид, шираз, йәһүди-тажик диалекттарында һәм [[дари]] телендә һөйләшә <ref>https://web.archive.org/web/20081014035050/http://www.tehran.ir/Default.aspx?tabid=12511</ref>

Ҡулланылыш буйынса икенсе урында — [[әзербайжан теле]]<ref>Azerbaijanis (author Brenda Shaffer), page 206. // Encyclopaedia of Modern Asia. Volume 1: Abacus to China. Editors: David Levinson and Karen Christensen. New York: Charles Scribner’s Sons, 2002, LXVII+ 529 pages. ISBN 978-0-684-31242-2{{oq|en|Iran’s three northwestern most provinces are inhabited predominantly by Azerbaijanis: East Azerbaijan, West Azerbaijan, and Ardabil. Tehran, the capital city, has a large Azerbaijani population as well, estimated at close to 50 percent of the city’s residents.}}</ref><ref>[http://looklex.com/e.o/teheran.htm Teheran — LookLex Encyclopaedia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101217025442/http://looklex.com/e.o/teheran.htm |date=2010-12-17 }}</ref>.

Шулай уҡ,  [[Курдтар|курдтар]], гиләндәр, лурҙар, [[бәлүждәр]], [[төркмәндәр]], [[ғәрәптәр]], [[әрмәндәр]], ассириялылар йәмәғәттәре бар<ref>[http://p2.www.britannica.com/oscar/print?articleId=277286&fullArticle=true&tocId=225449 All about Oscar]</ref>

== Диндәр==
Тәһран халҡының күпселеге — [[шиғыйҙар]], улар 96 % тәшкил итә.

Бәһаиҙар - 2,8 %  (200 мең самаһы кеше). [[Христиандар]] ҙа бар, уларға беренсе сиратта Әрмән апостол сиркәүе, Урыҫ правослау сиркәүе, Ассирия сиркәүе инә<ref name="cp">Eliz Sanasarian: ''Religious Minorities in Iran.'' Cambridge University Press, Cambridge 2000, ISBN 0-521-77073-4</ref>.

[[Йәһүдилек|Йәһүдиҙәр йәмғиәтенә]] 16—18 мең кеше инә. Тәһранда 18 синагога бар<ref name="cp"/>.  [[Зороастризм|Зороастризм]] йәмғиәтенә  10 мең кеше йәлеп ителгән<ref name="cp"/>. Башҡа дини әҙселеккә [[сөнниҙәр]], әҙ һандағы [[Сикхтар|сикхтар]], [[Индуизм|индуистар]], [[Буддизм|буддасылар]], мандейҙар, йәзидтәр, [[суфыйсылыҡ|суфыйҙар]] инә.

== Туғандаш ҡалалар ==
{| class="sortable wikitable" style="margin-left:auto;margin-right:auto"
|- Туғандаш ҡалалар
!
! Ил
! Ҡала
|-
| {{Флаг|АҠШ}}
| [[Америка Ҡушма Штаттары]]
| [[Лос-Анджелес]]<ref>http://www.lacity.org/SisterCities/html/11.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090224204533/http://www.lacity.org/sistercities/html/11.htm |date=2009-02-24 }}</ref>
|-
| {{Флаг|Көньяҡ Корея}}
| [[Көньяҡ Корея]]
| [[Сеул]]<ref>http://english.chosun.com/w21data/html/news/200707/200707110009.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>
|-
| {{Флаг|БҒӘ}}
| [[БҒӘ]]
| [[Дубай (ҡала)|Дубай]]<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Dubai</ref>
|-
| {{Флаг|Филиппин}}
| [[Филипин]]
| [[Манила]]
|-
| {{флагификация|Беларусь}}
| [[Беларусь]]
| [[Минск]]<ref>[http://minsk.gov.by/ru/org/?k_org=3604&mode=doc&doc=3604_2_a&lang=eng] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170525102020/http://minsk.gov.by/ru/org/?k_org=3604&mode=doc&doc=3604_2_a&lang=eng|date=2017-05-25}}</ref>
|-
| {{Флаг|Таджикистан}}
| [[Тажикстан]]
| [[Дүшәмбе (ҡала)|Дүшәнбе]]
|-
| {{флагификация|Россия}}
| [[Рәсәй]]
| [[Мәскәү]]
|-
| {{Флаг|Венесуэла}}
| [[Венесуэла]]
| [[Каракас]]
|-
| {{Флаг|Куба}}
| [[Куба]]
| [[Гавана|Гавана]]
|-
|}

== Галерея ==
<center>
<gallery>
Файл:UTehran college social sciences.jpg|Тәһран университеты
Файл:UT honarhaye ziba.jpg|Һынлы сәнғәт колледжы
Файл:UT mosque minaret.jpg|Тәһран университеты мәсетенең манаралары
Файл:1979 Iranian Revolution.jpg| 1979 йылдағы Иран революцияһы
</gallery>
</center>

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{reflist}}
{{Asia-geo-stub}}
{{Азия башҡалалары}}
[[Категория:Миллионер ҡалалар]]
[[Категория:Теһран|*]]
[[Категория:Азия баш ҡалалары]]