Усти-над-Лабем битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
[[Файл:Hrad_Střekov,_zřícenina_(Střekov).jpg|мини|290x290пкс| Стршеков һарайы]]
[[Файл:Usti_kostel.jpg|мини|290x290пкс| Дева Марияның Күккә күтәрелеү костелы.]]
'''Усти-над- Лабем'''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран}}</ref> (ҡайһы берҙә — '''Усть-над-Лабой'''; {{Lang-cs|Ústí nad Labem}} — ''Усти-на-Лаб.'', элекке. нем.<span lang="de" style="font-style:italic;">Aussig an der Elbe</span>, иҫкесә русса '''Аусиг''') — [[Чехия]]ның төньяғындағы статусҡа эйә булған ҡала, Билина йылғаһының Эльбаға ҡойған урынында урынлашҡан.  Устец крайының һәм Усти-над-Лабем районының административ үҙәге.  Мөһим тимер юлы  үҙәге ([[Прага]]-Дрезден-[[Берлин]] магистрале) һәм йылға порты. 

Халҡы 98,9 мең кеше (2009; Усти —   халҡы һаны буйынса  Чехияла туғыҙынсы ҡала). Майҙаны 93,9 км² тәшкил итә.  4 ҡала районына бүленә: Нештемице (''Neštěmice''), Северни-Тераса (''Terasa Severní''), Стршеков (''Střekov''), Центрум (''Centrum'').

== Тарихы ==
Усти урынында ауыл 993 йылдан  билдәле. Ҡалаға Пржемысл [[:ru:Пржемысл_Оттокар_II|Оттокар II]]  тарафынан   [[XIII быуат]]та нигеҙ һалына.  1423 йылда Изге Рим империяһы императоры [[Сигизмунд (Изге Рим империяһы императоры)|Сигизмунд]] ҡаланы Саксонияның курфюрсы  Фридрих Беренсегә тапшыра. Устила  саксония гарнизоны төпләнә. 1426 йылдың  [[16 июнь|16 июн]]ендә  гуситтарҙың 25 меңлек армияһы Усти  янында  75 меңлек немец армияһын тар-мар итә. Икенсе көндө гуситтар Бөйөк Прокопий етәкселегендә ҡалаға бәреп инә, немец халҡын үлтерә һәм ҡаланы емерә. Усти тик  1429 йылда ғына яңынан төҙөлә. Вржешовицкий Якубок ҡулы аҫтында еңеүселәр һәм еңеүселәр  татыу йәшәүен дауам итә. 1583 йылда ҡаланың байтаҡ өлөшө янғындан юҡҡа сыға<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Аусиг}}</ref>. Ҡала шулай уҡ Утыҙ йыллыҡ һәм Ете йыллыҡ һуғыштар ваҡытында зыян күрә. [[XIX быуат]]та Усти мөһим тау сәнәғәте үҙәге була.   

Усти иртә нацизм үҙәктәренең береһе була; Усти ҡалаһында нацистарҙың күп  теоретик эштәре баҫылып сыға. Шулай итеп, [[1938 йыл]]дың йәй һәм көҙ айҙарында Устинан [[Прага]]ға һәм башҡа ерҙәргә   йәһүдтәр күсеп китә. [[1938 йыл]]дың ноябрендә, Мюнхен килешеүенән һуң, Устила ҡалған шул уҡ [[йәһүдтәр]] үлем лагерҙарына һөргөнгә ебәрелә<ref><div>Энциклопедия Judaica. © 2008</div></ref>.  [[Икенсе донъя һуғышы]] ваҡытында, герман армияһы сафтарында булып, ҡалала  немец халҡының күп өлөшө һәләк була. Усти [[1945 йыл]]дың апрелендә бомбаға тотоуҙарҙан зыян күрә. [[1946 йыл|1946]]—[[1948 йыл|1948]] йылдарҙа бөтә немец халҡы ҡаланан ҡыуыла (53 мең самаһы кеше), күптәре судһыҙ һәм тикшереүһеҙ атып үлтерелә (Устиц атыуы).

== Халҡы ==
{| class="wikitable"
| bgcolor="#EAD177" style="width:60px" |'''Йыл'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''[[1869 йыл|1869]]'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''[[1880 йыл|1880]]'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''[[1890 йыл|1890]]'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''[[1900 йыл|1900]]'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''[[1910 йыл|1910]]'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''[[1921 йыл|1921]]'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''[[1930 йыл|1930]]'''
|-
| bgcolor="#E3E3E3" |'''Халыҡ'''
|284 20
|834 27
|796 40
|330 57
|313 68
|659 71
|634 79
|-
| bgcolor="#EAD177" style="width:60px" |'''Йыл'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''1950'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''1961'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''1970'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''1980'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''1991'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''2001'''
| bgcolor="#FFEE99" style="width:60px" |'''2009'''
|-
| bgcolor="#E3E3E3" |'''Халыҡ'''
|179 64
|148 72
|544 79
|272 89
|178 98
|436 95
|869 98
|}

== Иҡтисады ==
Чехияла  химия сәнәғәтенең иң ҙур  үҙәктәренең береһе (синтетик буяуҙар, ашлама, көкөрт кислотаһы етештерә); машиналар эшләү, аҙыҡ-түлек һәм текстиль сәнәғәте үҫешкән. Әлеге ваҡытта ауыр сәнәғәт көрсөк стадияһында.

== Иҫтәлекле урындары ==

* Дева Марияның Күккә күтәрелеү костёлы<ref><div>[http://ustinadlabem.ru/content/kostel-voznesenija-devy-marii-s-naklonnoj-bashnej Дева мария. костелдар Күтәрелеү Усть-надо-Лабем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110128010741/http://ustinadlabem.ru/content/kostel-voznesenija-devy-marii-s-naklonnoj-bashnej |date=2011-01-28 }}</div></ref>.
* [[Зоопарк]] ([[1908 йыл]]да барлыҡҡа килгән),  Красне-Бржезно ҡалаһында урынлашҡан.<ref><div>[http://www.czechinfo.ru/interest/132 Зоопарк в Усть-надо-Лабем]</div></ref>.
* Стршеков замогы<ref><div>[http://ustinadlabem.ru/content/zamok-strekov Замок Стршек] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100825174858/http://ustinadlabem.ru/content/zamok-strekov |date=2010-08-25 }}</div></ref>.

Ҡалала «Усть-надо-Лабем» футбол клубы бар. Йыл һайын Усть-надо-Лабем ярыммарафоны уҙғарыла.

== Билдәле кешеләре ==

* Гандалович Петр  чех сәйәси,  дәүләт һәм дипломатик эшмәкәр.
* Антон Рафаэль Менгс — классицизм дәүеренең немец рәссамы.
* Рудольф Зибер — продюсер, Марлен Дитрихтың ире.
* Иржи Ярошик — футбол буйынса ЦСКА-ның һәм Чехия йыйылма командаһының элекке уйынсыһы. 

[[Файл:1945-1985_Дружба_Pratelstvi_3-8_VI_1985.jpg|слева|мини|Владимир (Рәсәй) һәм Усти-над-Лабем ҡалаларының дуҫлығына арналған значок. «1945-1985 Дуҫлыҡ Pratelstvi  3-8 1985 VI»]]

== Туғандаш ҡалалар ==

* {{Флаг|Россия}} [[Владимир (ҡала)|Владимир, Рәсәй]]

== Иҫкәрмәләр ==
<references group="" responsive=""></references>

== Һылтанмалар ==

* {{Official|https://www.usti-nad-labem.cz|Усти-над-Лабем|lang=cs}}
* [http://ustinadlabem.ru/ Туристическая информация об Усти-над-Лабем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100825174828/http://www.ustinadlabem.ru/ |date=2010-08-25 }}{{ref-ru}}
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Алфавит буйынса тораҡ пункттары]]
[[Категория:Чехия ҡалалары]]