Хань (халыҡ) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Народ
| название      = '''Ҡытайҙар'''
| изображение   = [[Файл:Sunyatsen1.jpg|72px]][[Файл:Qinshihuang.jpg|72px]][[Файл:Yao Ming Interview.jpg|66px]]<br />[[Файл:Konfuzius-1770.jpg|70px]][[Файл:Lao Tzu - Project Gutenberg eText 15250.jpg|70px]]<br />[[Файл:Bruce Lee Stencil.jpg|70px]][[Файл:Cao Xueqin.JPG|90px]][[Файл:Liu Bang.jpg|85px]]<br />[[Файл:Jackie Chan Cannes 2012.jpg|85px]][[Файл:Xi Jinping Sept. 19, 2012.jpg|95px]]
| ширина        = 
| подпись       = <small>[[Сунь Ятсен]] • [[Цинь Шихуанди]] •  [[Яо Мин]] <br /> [[Мао Цзэдун]] • [[Конфуций]] • [[Лао-цзы]] <br /> [[Брюс Ли]] • [[Цао Сюэцинь]] •  [[Лю Бан]] <br /> [[Джеки Чан]] • [[Си Цзиньпин]]</small>
| самоназвание  = ''Хань''<br />
漢族 йәки 汉族
| численность   = {{nts|1310158851}}
| расселение    = {{Флагификация|Ҡытай Халыҡ Республикаһы}}: {{nts|1207542000}}<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html#People CIA — The World Factbook]</ref><br />
{{Флаг|Ҡытай Республикаһы}}[[Тайвань]]: {{nbsp|5}}{{nts|22575365}}<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tw.html#People CIA — The World Factbook<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />
{{флаг|Hong Kong}}[[Гонконг]]: {{nbsp|5}}{{nts|6593000}}<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hk.html#People CIA — The World Factbook]</ref><br />
{{Флагификация|Макао}}: {{nbsp|5}}{{nts|434000}}<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/mc.html#People CIA — The World Factbook]</ref><br />
{{Флагификация|Индонезия}}: {{nbsp|5}}{{nts|7566000}}<ref name="ocac.gov.tw">[http://www.ocac.gov.tw/english/public/public.asp?selno=1163&no=1163&level=B :: OVERSEAS COMPATRIOT AFFAIRS COMMISSION, R.O.C. ::<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />
{{Флагификация|Таиланд}}: {{nbsp|5}}{{nts|7053000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Малайзия}}: {{nbsp|5}}{{nts|6591000}}<ref>[http://www.state.gov/r/pa/ei/bgn/2777.htm Malaysia<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />
{{Флагификация|Сингапур}}: {{nbsp|5}}{{nts|3685000}}<ref>http://www.singstat.gov.sg/keystats/annual/ghs/r1/t1.pdf</ref><br />
{{Флагификация|АҠШ}}: {{nbsp|5}}{{nts|3376000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Канада}}: {{nbsp|5}}{{nts|1612000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Перу}}: {{nbsp|5}}{{nts|1300000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Вьетнам}}: {{nbsp|5}}{{nts|1264000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Филиппин}}:{{nbsp|5}}{{nts|1146000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Мьянма}}: {{nbsp|5}}{{nts|1101000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Япония}}: {{nbsp|5}}{{nts|655000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Австралия}}: {{nbsp|5}}{{nts|615000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Камбоджа}}: {{nbsp|5}}{{nts|344000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Бөйөк Британия}}: {{nbsp|5}}{{nts|297000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Рәсәй Федерацияһы}}: {{nbsp|5}}{{nts|235 000}}<ref>[http://www.rbc.ru/society/04/02/2015/54d0c05e9a7947df123f23e1 Исследование РБК: как из России уезжают иностранцы :: Общество :: РБК<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />
{{Флагификация|Франция}}: {{nbsp|5}}{{nts|231000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Италия}}: {{nbsp|5}}{{nts|210000}}<ref>[http://demo.istat.it/str2006/index.html Statistiche demografiche ISTAT<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref><br />
{{Флагификация|Яңы Зеландия}}: {{nbsp|5}}{{nts|205000}}<ref>http://www.stats.govt.nz/census/2006-census-data/quickstats-about-culture-identity/quickstats-about-culture-and-identity.htm?page=para015Master</ref><br />
{{Флагификация|Һиндостан}}: {{nbsp|5}}{{nts|189000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Лаос}}: {{nbsp|5}}{{nts|186000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Бразилия}}: {{nbsp|5}}{{nts|152000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Испания}}: {{nbsp|5}}{{nts|148000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Нидерланд}}: {{nbsp|5}}{{nts|145000}}<ref name="ocac.gov.tw" /><br />
{{Флагификация|Корея Республикаһы}}: {{nbsp|5}}{{nts|138000}}<ref>http://english.yonhapnews.co.kr/Engnews/20060829/480100000020060829091233E3.html</ref>
| вымер         = 
| архкультура   = 
| язык          = [[ҡытай теле]]
| раса          = монголоид
| религия       = иң таралған диндәр — [[буддизм]] (махаяна), [[конфуцианлыҡ]] һәм [[даосизм]]. Шулай уҡ бик аҙ нисбәттә [[Христианлыҡ|христиандар]] һәм [[мосолмандар]] бар.
| родственные   =
| входит        = 
| включает      = 
| происхождение = 
}}

'''Хань''' ([[ҡытай теле|ҡытайса]]: 漢族, ябай: 汉族, пиньин телендә: hànzú, палл.: ханьцзу, шулай уҡ ғәҙәти ([[ҡытай теле|ҡытайса]]: 漢人, ябай: 汉人, пиньин телендә: hànrén, палл.:  ханьжэнь или ха́ньцы; шулай уҡ дөйөм ҡытайҙар) — син-тибет тел ғаиләһенә ҡараған этник төркөм. [[Ер]] шарында йәшәүсе халыҡтар араһында һан яғынан беренсе урында тора (дөйөм халыҡтың 19 процентын тәшкил итә). [[Ҡытай]]ҙың (92 %)  һәм [[Ҡытай|ҠХР-ҙың]] махсус административ райондары булған Гонконгтың (95 %) менән Макаоның (96 %), шулай уҡ [[Ҡытай Республикаһы]] (98 %) менән Сингапурҙың (76,8 %) иң күп халҡы булып иҫәпләнә. Тарихи күҙлектән ҡарағанда, [[урыҫ теле]]ндә һәм уның һүҙҙәрен үҙләштергән башҡа телдәрҙә ''«хань»'' атамаһы ҡытайҙарға ҡарата ҡулланыла, шул уҡ ваҡытта «ҡытайҙар» тип Ҡытайҙың барлыҡ халҡы ла аталып йөрөтөлә. 
  
== Этимология ==
''«Хань»'' һүҙенең башы [[Цин империяһы|Цин династияһына]] алмашҡа килгән һәм бөтөн Ҡытайҙы берләштергән [[Хань династияһы]]нан килә. Үҙ сиратында был династия атамаһы Ҡытайҙың үҙәк өлөшөндәге ''Ханьшуй'' йылғаһының исеменән алынған: Хань династияһына нигеҙ һалыусылар нәҡ шунда йәшәгән.

[[Цин династияһы|Цин]] һәм [[Хань династияһы|Хань династиялары]] хакимлек иткән осорҙа Ҡытай биләмәләрендә көн күргән ҡәбиләләр үҙҙәрен берҙәм халыҡ итеп тоя башлай. Бынан тыш, Хань империяһы дәүере ''Боронғо Ҡытай'' мәҙәниәте (цивилизацияһы) үҫешенең иң юғары нөктәһе булып иҫәпләнә. Нәҡ ошо ваҡытта Ҡытайҙың йоғонтоһо (абруйы) Үҙәк һәм Төньяҡ Көнсығыш Азияға тарала, ә майҙан ҙурлығы һәм халыҡ һаны буйынса ул [[Рим империяһы]]на тиңләшә.   

=== «Ҡытай» һүҙенең килеп сығышы ===
«Ҡытай» һүҙе менән тәү башта бөгөнгө ҠХР-ҙың төньяҡ сиктәрендә йәшәгән күсмә монгол ҡәбиләләре вәкилдәрен — кидандарҙы — атап йөрөткәндәр. Нәҡ ошо атаманан [[Урыҫ теле|урыҫсаға]] хәҙерге «ҡытай» һүҙе килеп ингән. Урыҫ һәм унан үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе ҡулланыусы башҡа телдәрҙә, шул иҫәптән [[башҡорт теле]]ндә лә «ҡытай» һәм уның нигеҙендә барлыҡҡа килгән башҡа шул уҡ мәғәнәләге һүҙҙәр, мәҫәлән «[[ниместәр|нимес]]» һәм «[[немецтар|немец]]» кеүек ''экзоэтноним'' — был исем менән аталған халыҡ үҙҙәренә ҡарата был һүҙҙе ҡулланмаһа ла, башҡалар уларҙы шул атама менән йөрөтә. Был ҡытайҙарҙың үҙ-үҙенә биргән ''«хань»'' исеме (эндоэтноним) менән тап килмәй. Шул уҡ ваҡытта махсус әҙәбиәттә мәғлүмәтте аныҡлау маҡсатында был дәүләт халҡына ҡарата нәҡ ''хань'' атамаһы ҡулланыла.   

== Халыҡтың тарихы ==
=== Сығышы ===
Хань халҡы тарихы дөйөм Ҡытай тарихы менән тығыҙ бәйләнгән. Уларҙың ата-бабаларыилдең төньяҡ өлөшөндәге [[Хуанхэ]] йылғаһы буйҙарында йәшәгән. Ҡытай тарихнамәсеһе Сыма Цянь яҙмаларында («Ши-цзи») хань ырыуының легендар башлығы [[Һары император]]ҙың хакимлек итеү осорон б.э.т. 2698 — 2599 йылдар тип билдәләй. Был дәүерҙе тикшереү яҙма тарихи сығанаҡтар юҡлыҡтан бигүк еңел булмаһа ла, архелологик ҡаҙыныуҙар һөҙөмтәһендә Хуанхэнең урта ағымында таш быуаттаң һүңғы осоро [[неолит]]ҡа ҡараған ''Луншань, Цюйцзялин, Яншао'' һәм ҡайһы бер башҡа мәҙәниәттәр табылды.    

=== Тәүге осор ===
=== Империялар осоро ===
=== Яңы тарих ===

== Сит илдәрҙә йәшәүселәр ==
Сит илдәрҙә яҡыса 35 миллион хань халҡы, шуларҙың 30 миллионы тиерлек — [[Көньяҡ-Көнсығыш Азия]]ла йәшәй. [[Тайвань]] илен иҫәпләмәйенсә, [[Сингапур]]ҙа ханьдәрҙең иң ҙур общинаһы тупланған — 3,4 млн кеше, был ил халҡының 77 % тәшкил итә. Ханьдәрҙең оббщиналары шулай уҡ [[Таиланд]]та, [[Индонезия]]ла, [[Малайзия]]ла, [[Вьетнам]]да һәм [[Филиппин]]да бар.

{|class="wikitable"
|-
!Ҡитға/Дәүләт||Иҫәбе||Илдәге өлөшө||<small>Хуацяоның дөйөм иҫәбенән өлөшө</small>
|-bgcolor="yellow"
|'''[[Азия]]'''
|{{nts|28800000}} ([[1998 йыл|1998]])
|
|81 %
|-
|[[Камбоджа]]
|{{nts|150000}} ([[2003 йыл|2003]])
|1.2 %
|-
|[[Индонезия]]
|{{nts|7300000}} (2003)
|3.1 %
|-
|[[Япония]]
|{{nts|175000}} (2003)
|0.1 %
|-
|[[Төньяҡ Корея]]
|{{nts|50000}} (2003)
|0.2 %
|-
|[[Көньяҡ Корея]]||{{nts|100000}} (2003)
|0.2 %
|-
|[[Лаос]]
|{{nts|50000}} (2003)
|1 %
|-
|[[Малайзия]]
|{{nts|7000000}} ([[2004 йыл|2004]])
|30 %
|-
|[[Мьянма]]
|{{nts|1300000}} (2003)
|3 %
|-
|[[Филиппин]]
|{{nts|1500000}}
|2 %
|-
|[[Сингапур]]
|{{nts|3400000}} (2004)
|76.8 %
|-
|[[Таиланд]]
|{{nts|7300000}} (2003)
|12 %
|-
|[[Вьетнам]]
|{{nts|2300000}} (2003)
|3 %
|-bgcolor="yellow"
|'''[[Төньяҡ Америка]]'''
|{{nts|5100000}} (2009)
|
|14,51 %
|-
|[[Канада]]
|{{nts|1200000}} (2009)
|3.68 %
|-
|[[АҠШ]]
|{{nts|3900000}} ([[2009 йыл|2009]])
|0.617 %
|-bgcolor="yellow"
|'''[[Европа]]'''
|{{nts|945000}} (1998)
|
|2.6 %
|-
|[[Рәсәй Федерацияһы]]
|{{nts|109000}}
|
|-
|[[Франция]]
|{{nts|176000}}
|
|-
|[[Бөйөк Британия]]
|{{nts|247403}} ([[2001 йыл|2001]])
|0.4 %
|-bgcolor="yellow"
|'''[[Океания]]'''
|{{nts|564000}} (1998)
|
||1.5 %
|-
|[[Австралия]]
|{{nts|454000}} (2003)
|2.5 %
|-
|[[Яңы Зеландия]]
|{{nts|147000}} (2006)
|3.5 %
|-
|-bgcolor="yellow"
|'''[[Африка]]'''
|{{nts|126000}} (1998)
|
|0.3 %
|-
|[[КАР]]
|{{nts|100000}} (2003)
|0.2 %
|-bgcolor="Gold"
|'''Бөтәһе'''
|{{nts|35175000}}
|
|100 %
|}


== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

[[Категория:Ҡытай тарихы]]
[[Категория:Ҡытайҙар]]
[[Категория:Ҡытай халҡы]]