Шыуғын
| Шыуғын | |
| Барлыҡҡа килгән, эшләнгән | грязь[d] |
|---|---|
 Шыуғын Викимилектә | |
Шыуғын, сил[1] — (ғәр. سيل — «көслө ағым»[2], рус. сель) — ҙур булмаған тау йылғалары бассейндарында кинәт барлыҡҡа килгән ләмле йәки ҡом ҡатнаш, һыу һәм таш ҡалдыҡтары ҡатнашмаһының көслө ағымы. Бындай ағымдарҙың төп үҙенсәлеге — сүп-сарҙың хәрәкәт итеүсе масса күләмендә 10-75 % тәшкил итеүе[3].
Тасуирламаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡағиҙә булараҡ, сил ҡойма яуым-төшөм, көслө ҡар иреүҙән йәки тау күлдәренең ташыуы менән бәйле килеп сыға. Сил — ваҡытлы күренеш (ғәҙәттә, ул бер нисә сәғәт бара, һирәк кенә— көн), 25-30 км оҙонлоҡтағы һәм һыу йыйыу майҙаны өҫтө 50-100 км² булған бәләкәй ағымдарға хас.
Шыуғын ағымдарының хәрәкәт тиҙлеге — уртаса 5 м/с-ҡа тиклем, айырым осраҡтарҙа 10-15 м/с-ҡа етергә мөмкин, был уларҙы емергес көскә эйә итә. Үҙ юлында шыуғындар тәрән үҙәндәр ҡалдыра, улар ҡәҙимге ваҡытта һыуһыҙ йәки ҡыҫҡа инештәр булғылай.
Силдәр уның һыуҙан һәм ташылдыҡтарҙан торған баш өлөшөнөң хәрәкәте йәки бер-бер артлы күсеп килгән тулҡындар ағымы менән хасил була. Шыуғын үтеп китеү йырҙаһының байтаҡ үҙгәреүенә килтерә.
Барлыҡҡа килеү сәбәптәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Шыуғындар көслө һәм оҙайлы ямғырҙар, боҙлоҡтар йә миҙгелле ҡар ҡатламы көслө ирей башлауы арҡаһында, шулай уҡ йырҙаға ҙур күләмдә һыныҡтар, сүп-сар төшөүе арҡаһында барлыҡҡа килә (һөҙәклек 0,07-0,10 булғанда). Тау ерендәге урмандарҙы ҡырҡыу хәл иткес фактор булырға мөмкин — ағас тамырҙары тупраҡтың өҫкө өлөшөн тотоп тора, был иһә сил ағымының барлыҡҡа килеүенән һаҡлай.
Ҡайһы ваҡыт шыуғындар ҙур булмаған тау йылғалары һәм ҡоро үҙәндәрҙә тальвег ауышлығы 0,10-дан да кәм булмаған урындарҙа ер ашалыу ташылдыҡтары тупланыуҙан барлыҡҡа килә.
Төрҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Барлыҡҡа килеү механизмы буйынса эрозиялы, һыу ятҡылығы йырылыу һәм емерелеү-ишелмә шыуғындарға айыралар.[4]
Классификацияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Сейсмоген селдәр — ер тетрәү һөҙөмтәһендә;
- Лахар — вулкан тәьҫирендә барлыҡҡа килә
- Бәйле — батҡаҡлы-ташлы
- Бәйһеҙ — һыулы-ташлы
Силгә ҡаршы көрәш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тәғәйенләнеше буйынса, силдән һаҡлағыс ҡоролмаларҙың түбәндәге төрҙәре бар[5]:
- А. Силде туҡтата торған: бетон , ҡорос, тимер һәм таш плотиналар.
- Б. Силде үҙе аша үткәрә торған: канал, сил үткәргес.
- В. Сил йүнәлдергес: үҙәнен икенсе яҡҡа йүнәлтә һәм сикләй торған дамба, шпоралар.
- Г. Тотороҡландырыусы: грунт һәм таш быуалар, террасалар
- Д. Силдән ҡурсыусы:ташҡынды көйләү плотиналары; күл быуаларынан һыуҙы алдан ағыҙа тороу.
Теге йәки был объектта көрәш ысулдар сил бассейны урынына һәм хәүефлегенә бәйле.
Иң радикаль һаҡланыу сараһы булып урман ултыртыу тора. Урман ағымды көйләй, һыу массаһын кәметә, ағымды тармаҡландырып, көсһөҙләндерә.
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Сил//Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 2-се том, 199-сы бит
- ↑ Деговец А. Человек и стихия гор // Континент. — 2000. — № 20/33.
- ↑ Перов В. Ф. Селеведение. — Москва: Географический факультет МГУ, 2012. — 272 с. — ISBN 978-5-89575-208-1.
- ↑ Руководство по изучению селевых потоков. — Ленинград: Гидрометеоиздат, 1976. — 144 с. — 2000 экз.
- ↑ СП РК 2.03-108-2017 «Проектирование селезащитных сооружений». — Астана:: Комитет по делам строительства и жилищно-коммунального хозяйства Министерства по инвестициям и развитию Республики Казахстан, 2017.
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Сейнова И. Б., Золотарев Е. А. Ледники и сели Приэльбрусья. (Эволюция оледенения и селевой активности). — М.: Научный мир, 2001. — 204 с. — ISBN 5-89176-135-1.
- Черноморец С. С. Селевые очаги до и после катастроф. — М.: Научный мир, 2005. — 184 с. — ISBN 5-89176-294-3.
- Черноморец С. С., Сейнова И. Б. Селевыепотоки на вулканах. — Москва: Издательство УНЦ ДО, 2010. — 72 с. ISBN 978-5-88800-341-1
- Сейнова И. Б., Черноморец С. С., Тутубалина О. В., Баринов А. Ю., Соколов И. А. Условия формирования селевых потоков в районах активного вулканизма (на примере вулканов Ключевской и Шивелуч, Камчатка) 2020 йыл 20 октябрь архивланған.. Часть 1. Криосфера Земли, 2010, т. XIV, № 2, с. 29-45
- Сейнова И. Б., Черноморец С. С., Тутубалина О. В., Баринов А. Ю., Соколов И. А. Условия формирования селевых потоков в районах активного вулканизма (на примере вулканов Ключевской и Шивелуч, Камчатка) 2020 йыл 19 октябрь архивланған.. Часть 2. Криосфера Земли, 2010, т. XIV, № 3, с. 29-36
- Перов В. Ф. Селеведение. Учебное пособие. М.: Географический факультет МГУ, 2012. 272 с.[1]Флейшман С. М. Селевые потоки. — М.: Географгиз, 1951. — 96 с. — (Явления природы). — 30 000 экз.