Эдисон Томас Алва битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Учёный
|Имя              = Томас Эдисон
|Оригинал имени   = ''Thomas Alva Edison''
|Изображение = Эдисон Томас Альва фото ЖЗЛ.JPG
|Ширина = 220px
|Описание изображения = Эдисон 1915 йылда
|Научная сфера = уйлап табыусы, ғалим, эшҡыуар
|Дата рождения = 11.2.1847
|Место рождения = Майлен, {{ТыуғанУрыны|Огайо|АҠШ-та}}
|Гражданство = {{Флагификация|США}}
|Дата смерти = 18.10.1931
|Место смерти = {{ВафатБулыуУрыны|Уэст-Ориндж|АҠШ-та}}
|Роспись = Thomas Alva Edison Signature.svg
|Ширина росписи =
|Награды и премии =
|Сайт =
|Викитека = en:Author:Thomas Edison
}}
[[Файл:A day with Thomas A. Edison.webm|thumb|thumbtime=1|upright=1.1|{{en}} ''A Day with Thomas Edison'' (1922)]]
'''То́мас А́лва Э́дисон''' ({{lang-en|Thomas Alva Edison}}; [[11 февраль]] [[1847 йыл]] — [[18 октябрь]] [[1931 йыл]]) — бар донъяға билдәле Америка уйлап табыусыһы һәм эшҡыуары. 

Эдисон АҠШ-та 1093<ref>{{cite web|url=http://edison.rutgers.edu/patents.htm|title=Edison’s Patents — The Edison Papers|lang=en|accessdate=2012-09-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BQTIHD3j|archivedate=2012-10-15}}</ref> һәм башҡа илдәрҙә 3 меңгә яҡын патент алған<ref>1073 эшен Эдисон авторҙашһыҙ уйлап сығарған. 20 эше башҡа уйлап табыусылар ҡатнашлығында ижад ителгән. Эдисондың барлығы 13 авторҙашы булған.</ref>. Ул [[телеграф]]ты, [[телефон]]ды, киноаппаратураны камиллаштырған, электр ҡыҙҙырма лампаһының табышлы төрөн уйлап сығарған<ref>Cм. [[:ru:Лампа накаливания#История изобретения|Лампа накаливания: история изобретения]].</ref>, [[фонограф]] уйлап сығарған. Тап ул телефондан һөйләшә башлағанда «алло» һүҙен ҡулланырға тәҡдим итә..

[[1928 йыл]]да АҠШ-тың юғары бүләге АҠШ Конгресының алтын миҙалына лайыҡ була. 1930 йылда СССР Фа-ның сит ил Почетлы гражданы тип таныла<ref>{{cite web|url=http://www.peoples.ru/technics/designer/edison|title=Томас Эдисон|lang=ru|accessdate=2012-09-08|archiveurl=http://www.webcitation.org/6BQTIiYRK|archivedate=2012-10-15}}</ref>.

== Ҡыҫҡаса биографияһы ==
[[Рәсем:Young Thomas Edison.jpg|thumb|left|Йәшлек йылдары]]
Томас Эдисон [[1847 йыл]]дың [[11 февраль|11 февралендә]] Огайо штатының Майлен ҡалаһында балта оҫтаһы кәрәк-ярағы кибете тотҡан ғаиләлә донъяға килгән. Атаһы Самуэль Эдисондың сығышы [[Нидерланды]]нан булған. Канадаға күскәс, ул урындағы уҡытыусы ҡыҙ Нэнси Эллиотҡа өйләнгән<ref name="человек"/>. Томасҡа тиклем уларҙың дүрт балаһы булған. Малай ауырыу арҡаһында ҙур башлы булып тыуған, бик сирләшкә булған<ref name="человек">{{книга|заглавие=100 человек, которые изменили ход истории. Выпуск № 14. Томас Эдисон|издательство=ООО «Де Агостини»|год=2008|тираж=300000}}</ref>.

7 йәш тулғанда улар Порт-Гуронға күсенгән<ref name="человек"/>. Юлда [[скарлатина]] менән ауырып киткән, шул арҡала ишетеү һәләтен юғалта башлаған<ref name="человек"/>. Яңы урында ул сиркәү мәктәбенә һабаҡҡа төшкән, мәгәр әллә ни шәп уҡымаған. Уҡытыусыһы, 1+1=2, урынына малай «Ике сынаяҡ һыуҙы ҡушып һалһаң, бер сынаяҡ һыу килеп сыға, әммә ике тапҡырға ҙурыраҡ, шулай бит?» тигәне өсөн малайҙы «башһыҙ» тип әрләгәндән һуң, әсәһе уны мәктәптән алып, үҙе уҡытырға булған. Улын бик ҡатмарлы китаптар буйынса уҡытҡан ул. Эдисон үҙе: {{начало цитаты}}Бала саҡта мәктәпкә йөрөмәгән өсөн мин уйлап табыусы булып китә алдым, тигән{{конец цитаты|источник=Томас Эдисон<ref name="человек"/>}}
[[Рәсем:DMM 18326 Edison-Dynamomaschine.jpg|thumb| Эдисон динамомашинаһы, ул 80 лампаны яҡтырта алған. Даими магниттар төҙөүгә [[Майкл Фарадей|Фарадейкитабын]] уҡып килгән ''[[:ru:Майкл Фарадей#Труды в русских переводах|Экспериментальные исследования по электричеству]]'' в 1839—1855 годах.]]

[[1860 йыл]]да Томас ҡала майҙанында алма һатып, хеҙмәт юлын башлай. 12 йәшенән поездарҙа кәнфит, сәтләүек, тәмәке һәм гәзиттәр һатып йөрөй. Буш ваҡытында китапханан сыҡмай.

Артабан станция телеграфисы булып эшләй, шунда төндәрен йоҡлап булһын өсөн тәүге яйланма — автояуапсы уйлап таба. 22 йәшендә көнкүреш электротехникаһы кибете аса. Уның шиғары: «Бер ваҡытта ла ихтыяж булмаҫ нәмә уйлап сығарма». [[1877]]—[[1878]] йылдарҙа Эдисон күмерле микрофонды камиллаштыра. Электровоз уйлап сығарыуға Вильям Һаммерҙы ла саҡыра. [[1880 йыл]]да Эдисон хәүефһеҙ ҡыҙҙырма лампалар уйлап таба. Артабан Эдисон һәм инглиз ғалимы [[Сван Джозеф|Джозеф Сван]] ([[1828]]—[[1914]]) менән берлектә «Эдисон-энд-Сван-юнайтед-электрик-лайт-компани» фирмаһына нигеҙ һала.

85 йәшендә, донъя менән хушлашҡанда ҡатынына: «''Үлемдән һуң нимәлер бар икән — яҡшы. Булмаһа ла — яҡшы.. Мин ғүмеремде мөмкинсә яҡшылыҡ эшләп үткәрҙем''».

Томас Эдисон 1931 йылдың 18 октябрендә Нью-Джерси штатындағы Уэст-Оринджда вафат була.

== Данлыҡлы уйлап табыуҙары ==
[[Рәсем:Ford Edison Firestone1.jpg|thumb|left|[[Генри Форд|Һенри Форд]], Томас Эдисон, [[Файлстоун, Һарви Самуэл|Һарви Файрстоун]]]]
[[Рәсем:Light bulb Edison 2.jpg|thumb|Эдисондың электр лампаһына патенттың титул бите, 1880]]
[[Рәсем:Edison and phonograph edit2.jpg|thumb|left|Томас Эдисон [[фонограф]]тың тәүге версияһы менән]]
[[Рәсем:Edisonsgluehlampe.png|thumb|Майерс энциклопедияһында Эдисондың ҡыҙҙырма лампаһы,1888]]
[[Рәсем:Edison incandescent lights.jpg|thumb|left|Эдисондың ҡыҙҙырма лампаһы (тәүгеләренән)]]

Эдисондың уйлап сығарған нәмәләре бик күп: ғүмере эсендә Эдисонға АҠШ-тың Патенттар бюроһы 1093 патент биргән<ref>[http://edison.rutgers.edu/patents.htm Edison’s Patents] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120817173804/http://edison.rutgers.edu/patents.htm |date=2012-08-17 }}{{ref-en}}</ref>.

Улар араһында:

{| class="wikitable"
|-
! Уйлап сығарылған нәмә
! йыл
|-
| [[Аэрофон (Эдиссон уйлап сығарға ннәмә)|Аэрофон]]
| 18??
|-
|-
| Һайлауҙарҙа тауыш биреүҙе иҫәпләүсе счётчик
| 1868
|-
| Тикер аппараты
| 1869
|-
| Күмер телефон мембранаһы
| 1870
|-
| Квадруплекс (дүрт яҡлы) [[телеграф]]
| 1873
|-
| [[Мимеограф]]
| 1876
|-
| [[Фонограф]]
| 1877
|-
| [[Күмер микрофон]]
| 1877
|-
| Күмер ҡыллы ҡыҙҙырма лапмаһы
| 1879
|-
| Тимер рудаһы магнит сепараторы
| 1880
|-
| [[Кинетоскоп]]
| 1889
|-
| [[Электр ултырғысы]]
| 1890
|-
| [[Тимер-никель аккумуляторы]]
| 1908
|}

== Баһаламалар ==
Эдисон иҫ киткес егәрле һәм ныҡышмал кеше булған. Ҡыҙҙырма лампаға ярарлыҡ сым эҙләгәндә ул 6 мең тирәһе төрлө материалды һынап ҡараған һәм карбонатланған [[Бамбуктар|бамбукта]] туҡтаған. Лампаның күмер сылбыры баһаламаларын тикшергәндә ул 45 сәғәт буйы ялһыҙ эшләгән. Бик оло йәшкә еткәнсе ул тәүлегенә 16—19 сәғәт эшләй торған булған<ref name=people1>[http://www.peoples.ru/technics/designer/edison/index.html Томас Алва Эдисон на people.ru] {{Проверено|23|01|2009}}</ref>.

[[Никола Тесла]] үҙенең һөнәрҙәше тураһында ошоларҙы әйткән:
<blockquote>''Әгәр Эдисонға кәбәндән энә табырға кәрәк булһа, ул ҡайһы тирәләрәк ятыуы ихтимал тип башын ҡатырып ултырмаҫ, шунда уҡ эшкә тотонор кеше булды. Ул тиҙ-тиҙ генә һәр һаламды һелкеп һалып энәне эҙләй башлар, тапмай ҡуймаҫ ине. Уның ысулдары шул тиклем бәрәкәтһеҙ: осраҡлы бер уңыш ҡына уға ярҙам итеп ебәрмәһә, ул түккән көс, ваҡыт бер файҙаһыҙға китер ине. Башта мин уның аҙапланыуҙарына ҡарап, ҙур булмаған ижади белем һәм иҫәпләп сығарыуҙар уның һалған көсөн утыҙ процентҡа кәметер ине, тип уйлай торғайным. Мәгәр ул китап белеменә һәм математик иҫәпләүҙәргә өҫтән генә ҡараны, үҙенең һиҙгерлегенә ышанды һәм американдарса төплө аҡылына таянды''<ref name=Psyh1>[http://psylive.ru/?mod=articles&gl=22&id=16 Томас Алва Эдисон, Психология знаменитостей, Владимир Гаков] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220328122722/http://psylive.ru/?mod=articles&gl=22&id=16 |date=2022-03-28 }} {{Проверено|23|01|2009}}</ref></blockquote>

== Астрономияла ==
Эдисон исеме 1913 йылда асылған астероидҡа бирелгән.

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

== Әҙәбиәт ==
* {{книга
 |автор         = Уилсон М.
 |заглавие      = Американские учёные и изобретатели
 |ответственный = Пер. с англ. В. Рамзеса; под ред. Н. Тренёвой
 |место         = М.
 |издательство  = Знание
 |год           = 1975
 |страницы      = 53-64
 |страниц       = 136
 |тираж         = 100000
}} {{ref-ru}}
* {{книга
 |автор         = Астамирова Х.; Ахманов М.
 |заглавие      = Настольная книга диабетика
 |место         = М.
 |издательство  = Эксмо-Пресс
 |год           = 2001
 |страницы      = 243-247
 |страниц       = 400
 |тираж         = 2000
}} {{ref-ru}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Тема         = Томас Эдисон
|Викицитатник = :ru:Томас Эдисон
|Викисклад = Category:Thomas Alva Edison
}}
* [http://ageyenko.com/liderstvo/90-tomas-edison-chelovek-kotoryj-podaril-miru-svet Биография Томаса Эдисона] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140911040850/http://ageyenko.com/liderstvo/90-tomas-edison-chelovek-kotoryj-podaril-miru-svet |date=2014-09-11 }}{{ref-ru}}
* [http://tomasedison.ru/ Сайт, посвящённый Томасу Эдисону] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120514171652/http://tomasedison.ru/ |date=2012-05-14 }} {{ref-ru}}
* ''Каменский А. В.'' [http://books.google.com/books?id=yCYYAAAAYAAJ&pg=RA5-PA3#v=onepage&q&f=true Эдисон и Морзе: их жизнь и научно-практическая деятельность]. — СПб.: тип. Ю. Н. Эрлих, 1891.{{ref-ru}}
* [http://www.gomelpsy.info/comment_1247228401.html Томас Эдисон в кинохронике начала XX века] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111025062210/http://www.gomelpsy.info/comment_1247228401.html |date=2011-10-25 }}{{ref-ru}}
* [http://n-t.ru/tp/it/edison.htm Краткая биография Томаса Эдисона] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100713174236/http://n-t.ru/tp/it/edison.htm |date=2010-07-13 }}{{ref-ru}}
* [http://www.peoples.ru/technics/designer/edison/ Биография Томаса Эдисона]{{ref-ru}}
* ''Бережной С. В.'' [http://barros.rusf.ru/article188.html Томас Альва Эдисон и кино: Краткая история невзаимной любви] : очерк.{{ref-ru}}
* [https://archive.is/20121225072142/akhmanov.narod.ru/diabet/iz_diabetiki.htm Известные диабетики].{{ref-ru}}


[[Категория:АҠШ уйлап табыусылары]]
[[Категория:Конгрестың Алтын Миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:Маттеуччи миҙалы менән бүләкләнеүселәр]]
[[Категория:СССР ФА почётлы ағзалары]]
[[Категория:Машина төҙөүселәр]]