Яңы Зеландия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Башҡортса исеме=Яңы Зеландия
 |Оригиналь исеме=New Zealand<br>Aotearoa
 |Эйәлек килеш=Яңы Зеландияның
 |флагы=Flag of Maori.png 
 |Герб=Coat of arms of New Zealand.svg
 |Гимн исеме=God Defend New Zealand
 |Идара итеү төрө=Конституцион монархия
 |lat_dir =S |lat_deg =41 |lat_min =35 |lat_sec = 0
  |lon_dir =E |lon_deg =173 |lon_min =3 |lon_sec = 0
  |region                 = NZ
  |CoordScale             = 5000000
 |Картала=New Zealand (orthographic projection).svg
 |Рәсми телдәр=[[Инглиз теле|инглиз]], маори, [[жестар теле]]
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы=<small>[[Доминион]]: [[26 сентябрь]] [[1907]]<br>Вестминстерский статуты: [[11 декабрь]] [[1931]] ([[25 ноябрь]] [[1947]])<br>Конституционный Указ: [[13 декабрь]] [[1986]]</small>
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ=[[Бөйөк Британия]]
 |Баш ҡала=[[Веллингтон]]
 |Эре ҡалалар=Окленд, [[Веллингтон]], Крайстчёрч, Гамильтон, Данидин, Тауранга
 |Етәкселәрҙең вазифалары=Монарх<br>Генерал-губернатор<br>[[Премьер-министр]]
 |Етәкселәр=[[Елизавета II]]<br>Джерри Матепараи<br>Джон Кей
 |Территория буйынса урыны=75
 |Территория=268 680
 |% һыу өҫтө=2,1
 |Халҡы буйынса урыны=122
 |Халыҡ=4 443 900
 |Иҫәп алыу йылы=2012
 |Халыҡ тығыҙлығы=16,0
 |ЭТП=146,028 млрд.
 |ЭТП-ны иҫәпләү йылы=2008
 |ЭТП буйынса урыны=58
 |Йән башына ЭТП=34 121
 |Валюта=[[Яңы Зеландия доллары]] (NZD, Код 554)
 |КПҮИ = {{steady}} 0,908
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 2011
 |КПҮИ буйынса урыны           = 5
 |КПҮИ-ны кимәле            = <span style="color:#090;">Бигерәк юғары</span>
 |Домендар=[[.nz]]
 |Телефон коды=64
 |Сәғәт бүлкәтендә=+12
}}

'''Яңы Зеландия''' ({{lang-en|New Zealand}}, маори Aotearoa) — [[Тымыҡ океан]]дың көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан дәүләт.

Яңы Зеландия ике ҙур ([[Төньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Төньяҡ]] һәм [[Көньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Көньяҡ]]) һәм 700 тирәһе бәләкәй утрауҙан тора. Баш ҡалаһы — [[Веллингтон]]. Яңы Зеландияла 2012 йылда 4 443 900 кеше йәшәгән. Дәүләт конситуцион монархия һәм парламент демократияһы принциптарына ярашлы төҙөлгән. Яңы Зеландия донъяның иң уңышлы дәүләттәренең береһе.

Рәсми телдәр — [[инглиз теле|инглиз]], маори һәм яңы зеландия ым-ишара теле.

Унитар дәүләт, [[конституцион монархия]].

17 районға бүленә, шуларҙың 9-ы Төньяҡ утрауҙа, 7-һе Көньяҡ утрауҙа, һәм берәүһе Чатем архипелагында урынлашҡан. Яңы Зеландия короллегенә Кук утрауы штаттары һәм Ниуэ, шулай уҡ Токелауҙың үҙидаралыҡһыҙ территорияһы һәм Росс Антарктида территорияһы инә.

Ике ҙур утрауҙа (Төньяҡ һәм Көньяҡ) һәм [[Тымыҡ океан]]дың көньяҡ-көнбайышында бик күп (яҡынса 700) утрауҙарҙа урынлашҡан. Яңы Зеландияның төп үҙенсәлектәренең береһе — географик изоляция. Илдең иң яҡын күршеләре: көнбайышта — [[Тасман диңгеҙе]] менән айырылған [[Австралия]] (иң яҡын ара — яҡынса 1700 км); төньяҡта — Яңы Каледония утрауҙары территориялары (яҡынса 1450 км), [[Тонга]] (яҡынса 1850 км) һәм [[Фиджи]] (яҡынса 1900 км).

Үҫешкән иҡтисадлы сәнәғәт иле. 2017 йылда һатып алыу һәләте паритеты буйынса [[эске тулайым продукт]] күләме 189 миллиард [[АҠШ]] доллары тәшкил итә (йән башына яҡынса 39 000 [[АҠШ]] доллары). Аҡса берәмеге — яңы зеланд доллары.

== Этимологияһы ==
[[Файл:Cook new zealand.jpg|thumb|right|Джеймс Кук төҙөгән Яңы Зеландияның тәүге картаһы]]
Маори халҡының, бында беренсе европалылар барлыҡҡа килгәнгә тиклем бирелгән атамаһы һаҡланмаған, әммә [[Төньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Төньяҡ утрау]]ҙы маориҙар  Те Ика-а-Мауи ({{lang-mi|Te Ika-a-Māui}}) тип атауы билдәле, уның «Мауиның балығы» тип тәржемә ителеүе ихтимал. Мауи — океанда ҙур балыҡ тотоп, һуңынан уны утрауға әйләнгәндергән маори легендаларындағы тәңре. [[Көньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Көньяҡ утрау]]ҙың ике киң таралған атамаһы була: Те Ваи Паунаму ({{lang-mi|Te Wai Pounamu}}) һәм Те Вака-а-Мауи ({{lang-mi|Te Waka a Māui}}){{sfn|Mein Smith|2005|p=6}}. Беренсе атамаһын «нефрит һыу» тип, ә икенсеһен  «Мауиның кәмәһе» тип тәржемә итергә мөмкин. XX быуат башына тиклем Төньяҡ утрауҙы  ерле халҡы Аотеароа тип йөрөтәләр, ул «оҙон аҡ болот иле» (ao = «болот», tea = «аҡ», roa = «оҙон») тип тәржемә ителергә мөмкин, ә һуңғараҡ был атама бөтә ил өсөн маори телендә дөйөм ҡабул ителгән исемгә әйләнә{{sfn|Hay, Maclagan, Gordon|2008|p = 72}}{{sfn|King|2003|p=41}.

Яңы Зеландия ярҙарында булған беренсе [[европа]] дингеҙсеһе, голланд [[Абел Тасман]], Яңы Зеландия көньяғында [[Көньяҡ Америка]]ның көньяғында урынлашҡан 
[[Утлы Ер]] архипелагындағы шул уҡ исемле утрау менән бәйле тип уйлап, уны «Staten Landt» тип атай<ref>{{cite web|first=John|last=Wilson|title=European discovery of New Zealand – Tasman's achievement|publisher=[[Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand]]|date=2009-03|url=http://teara.govt.nz/en/european-discovery-of-new-zealand/3|accessdate=2011-01-24}}</ref>. Нәҡ ошо атамаһы 1645 йылда голланд картографтары тарафынан Нидерланд провинцияларының береһе — Зеландия (нидерланд) ({{lang-nl|Zeeland}}) хөрмәтенә латинса {{lang-la2|Nova Zeelandia}} һәм голландса Nieuw Zeeland тип үҙгәртелә<ref>{{cite web | url = http://www.mapforum.com/09/9nz.htm | title = A Note on the two ‘New Zealands’ | publisher = Mapforum | accessdate = 2008-12-12 | lang = en | archiveurl = https://www.webcitation.org/616rSBaN2?url=http://www.mapforum.com/09/9nz.htm | archivedate = 2011-08-21 | deadlink = no }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721180956/http://www.mapforum.com/09/9nz.htm |date=2011-07-21 }}</ref><ref name="StatenLandt">{{cite web| url=http://teara.govt.nz/en/european-discovery-of-new-zealand/3 |title=Tasman’s achievement |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand |date=2007-09 |accessdate=2008-02-16 |last=Wilson |first=John}}</ref><ref>{{книга |год=1986 |часть=The Search For The Southern Land |заглавие=The New Zealand Book Of Events |место=Auckland |издательство={{Нп3|Methuen Publishing|Reed Methuen|en|Methuen Publishing}} |страницы=52—54 |язык=und |автор=Mackay, Duncan |ответственный=Fraser, B.}}</ref>. Һуңыраҡ британ диңгеҙсеһе [[Джеймс Кук]] үҙенең яҙмаларында New Zealand тигән инглиз телендәге версияһын ҡуллана, һәм ул илдең рәсми атамаһына әйләнә. Яңы Зеландияның русса атамаһы тарихи атаманың теүәл тәржемәһе булып тора.

Иртә [[европа]] картографтары утрауҙарҙы Төньяҡ, Урта (хәҙерге Көньяҡ) һәм Көньяҡ (Стюарт йәки Ракиура) тип атағандар<ref>{{книга |ссылка=http://www.nzetc.org/tm/scholarly/BruJour-fig-BruJour_P001a.html |заглавие=The Great Journey: an expedition to explore the interior of the Middle Island, New Zealand, 1846-8 |издательство=[[Королевское географическое общество|Royal Geographical Society]] |год=1851 |язык=en |автор={{Нп3|Thomas Brunner|Brunner, Thomas|en|Thomas Brunner}}}}</ref>. 1830 йылда ике төп утрау Төньяҡ һәм Көньяҡ тип атала башлай, 1907 йылға был атамалар булдырыла нығыналар<ref name="NZ name">{{cite web|first=Malcolm|last=McKinnon|authorlink=Malcolm McKinnon|title=Place names – Naming the country and the main islands|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=2009-11|url=http://TeAra.govt.nz/en/place-names/1|accessdate=2011-01-24}}</ref>. 2009 йылда Яңы Зеландияның географик атамалар советы төп утрауҙарҙың исемдәре бер ҡасан да формаль рәүештә билдәләнмәгән тип таба. 2013 йылда рәсми рәүештә Төньяҡ (йәки Te Ika-a-Maui) һәм Көньяҡ (йәки Te Waipounamu) тип атала<ref>{{cite press release| url=https://www.beehive.govt.nz/release/names-nz%E2%80%99s-two-main-islands-formalised| title=Names of NZ’s two main islands formalised| date=10 October 2013| first=Maurice| last=Williamson| publisher=New Zealand Government}}</ref>. Маори һәм инглиз атамалары бер-береһен алмаштырып ҡулланыуы мөмкин.

== Тарихы ==
=== Полинезия осоро ===
[[Файл:Polynesian Migration.svg|right|thumb|upright=1.25|Маори халҡы, моғайын, Тайвандән Меланезияға күсенгән күскенселәрҙең вариҫтарылыр, улар Йәмғиәт утрауҙарына күсеп килгәндәр, унан күскенселәрҙең бер өлөшө Яңы Зеландияға киткәндәр.<ref>{{статья |заглавие=High-precision radiocarbon dating shows recent and rapid initial human colonization of East Polynesia |doi=10.1073/pnas.1015876108 |издание=[[Proceedings of the National Academy of Sciences|Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |том=108 |номер=5 |страницы=1815 |bibcode=2011PNAS..108.1815W |язык=en |тип=journal |автор=Wilmshurst, J. M.; Hunt, T. L.; Lipo, C. P.; Anderson, A. J. |год=2010}}</ref>]]

Яңы Зеландия — иң һуңғы кешеләр менән төйәкләнгән урындарҙың береһе. Радиоуглерод анализы, урман ҡырҡыу тураһындағы дәлилдәр<ref>{{статья |doi=10.1016/S1040-6182(98)00067-6 |заглавие=Dating initial Maori environmental impact in New Zealand |издание={{Нп3|Quaternary International}} |том=59 |страницы=5—0 |язык=en |тип=journal |автор=McGlone, M.; Wilmshurst, J. M. |год=1999}}</ref> һәм маориҙарҙа ДНК-ның митохондриаль вариабеллеге<ref>{{статья |заглавие=Testing migration patterns and estimating founding population size in Polynesia by using human mtDNA sequences |издание=[[Proceedings of the National Academy of Sciences|Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |том=95 |номер=15 |страницы=9047—9052 |doi=10.1073/pnas.95.15.9047 |bibcode=1998PNAS...95.9047M |язык=en |тип=journal |автор=Murray-McIntosh, Rosalind P.; Scrimshaw, Brian J.; Hatfield, Peter J.; Penny, David |год=1998}}</ref> буйынса беренсе көнсығыш полинезиясылар бында 1250—1300 йылдарҙа{{sfn|Mein Smith|2005|p=6}}<ref name="PNAS2008">{{статья |заглавие=Dating the late prehistoric dispersal of Polynesians to New Zealand using the commensal Pacific rat |doi=10.1073/pnas.0801507105 |издание=[[Proceedings of the National Academy of Sciences|Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America]] |том=105 |номер=22 |страницы=7676 |bibcode=2008PNAS..105.7676W |язык=en |тип=journal |автор=Wilmshurst, J. M.; Anderson, A. J.; Higham, T. F. G.; Worthy, T. H. |год=2008}}</ref>, Көньяҡ Тымыҡ океан утрауҙарына ҙур сәйәхәттәрҙән һуң төпләнгәндәр<ref>{{статья |doi=10.1126/science.1166083 |заглавие=The Peopling of the Pacific from a Bacterial Perspective |издание=Science |том=323 |номер=5913 |страницы=527—530 |pmid=19164753 |pmc=2827536 |bibcode=2009Sci...323..527M |язык=en |тип=journal |автор=Moodley, Y.; Linz, B.; Yamaoka, Y.; Windsor, H. M.; Breurec, S.; Wu, J. -Y.; Maady, A.; Bernhöft, S.; Thiberge, J. -M.; Phuanukoonnon, S.; Jobb, G.; Siba, P.; Graham, D. Y.; Marshall, B. J.; Achtman, M. |год=2009}}</ref>, тигән һығымтаға килергә була. Яйлап күсеп килгәндәрҙең үҙ мәҙәниәте һәм теле формалаша; хеҙмәттәшлек иткән, бер-береһе менән ярышҡан һәм һуғышҡан ивиға (ҡәбиләләр) һәм хапуға (ырыуҙар) бүленәләр. Ҡайһы бер маориҙар Чатем архипелагына күсеп киләләр (уны Рекоху тип йөрөтәләр), унда айырым мәҙәниәтле мориори халҡы булып китәләр<ref>{{книга |год=1994 |часть=Moriori and Māori: The Linguistic Evidence |заглавие=The Origins of the First New Zealanders |место=Auckland |издательство={{Нп3|Auckland University Press}} |страницы=123—135 |язык=und |автор=Clark, Ross |ответственный=Sutton, Douglas}}</ref><ref>{{cite web| url=http://teara.govt.nz/en/moriori/4 |title=The impact of new arrivals |publisher=Te Ara Encyclopedia of New Zealand |last=Davis |first=Denise |date=2007-09 |accessdate=2010-04-30}}</ref>. Мориори 1835—1862 йылдарҙа маори халҡының Таранаки ивиһы баҫып алыу һәм европалылар индергән ауырыуҙар һөҙөмтәһендә тулыһынса тиерлек юҡҡа сығалар. 1862 йылда бары тик 101 мориори ғына иҫән ҡала, ә һуңғы билдәле ысын мориори Томми Соломон 1933 йылда вафат була<ref>{{cite web|first1=Denise|last1=Davis|first2=Māui|last2=Solomon|title='Moriori – The impact of new arrivals'|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=2009-03|url=http://TeAra.govt.nz/en/moriori/4|accessdate=2011-03-23}}</ref>.

=== Европа осоро ===
Яңы Зеландияға тәүге европалылар голланд Абел Тасман менән 1642 йылда карапта киләләр{{sfn|Mein Smith|2005|p=23}}. Урындағы халыҡ менән бәрелештәр һөҙөмтәһендә команданың дүрт ағзаһы һәләк була, кәм тигәндә бер маори карчеттан ялана<ref>{{книга |страницы=82 |заглавие=Two Worlds: First Meetings Between Maori and Europeans 1642–1772 |издательство=[[Penguin Books]] |место=Auckland |isbn=0-670-83298-7 |язык=en |автор={{Нп3|Anne Salmond|Salmond, Anne|en|Anne Salmond}}}}</ref>. Европалыларҙың сираттағы килеүе 1769 йылда ғына була: британ сәйәхәтсеһе [[Джеймс Кук]] утрауҙарҙың бөтә яр буйы һыҙатын тиерлек картаға төшөрә{{sfn|Mein Smith|2005|p=23}}. Куктан һуң Яңы Зеландияға европа һәм төньяҡ америка [[кит]] аулаусылар һәм тюленгә һунар итеүселәр, шулай уҡ [[ағас]], [[аҙыҡ-түлек]], артефакттар, [[һыу]] өсөн аҙыҡ-түлек, металл ҡорал, ҡорал һәм башҡа тауарҙар менән алмашҡан сауҙа караптары килә{{sfn|King|2003|p=122}}. Был сауҙагәрҙәр маориҙарға [[картуф]] һәм [[мушкет]] алып килә, был халыҡтың ауыл хужалығы һәм хәрби йәшәү рәүешен тамырынан үҙгәртә. [[Картуф]] ышаныслы аҙыҡ сығанағына әүерелә һәм оҙайлы хәрби походтар үткәреү мөмкинлеген бирә<ref>{{статья |заглавие=Food, warfare and the impact of Atlantic capitalism in Aotearo/New Zealand |издание=Australasian Political Studies Association Conference: APSA 2004 Conference Papers |ссылка=https://www.adelaide.edu.au/apsa/docs_papers/Others/Fitzpatrick.pdf |accessdate=2011-01-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110511142553/https://www.adelaide.edu.au/apsa/docs_papers/Others/Fitzpatrick.pdf |archivedate=2011-05-11 |deadlink=yes |язык=en |тип=journal |автор=Fitzpatrick, John |год=2004}}</ref>. 1801-1840 йылдарҙа 600-ҙән ашыу һуғышты берләштергән ҡәбилә-ара мушкет һуғыштары һөҙөмтәһендә 30 000-дән 40 000-гә тиклем маори һәләк була<ref>{{книга |заглавие=Arrows of Plague |место=Wellington |год=1972 |страницы=35 |издательство=Hick Smith and Sons |isbn=0-456-01060-2 |язык=und |автор=Brailsford, Barry}}</ref>. XIX быуат башынан христиан миссионерҙары Яңы Зеландияла төпләнә башлайҙар, аборигендарҙың күпселеген үҙ диндәренә ылыҡтыралар<ref>{{книга |заглавие=Indigenous Peoples and Religious Change |издательство=[[Brill Publishers|Brill Academic Publishers]] |часть=Broken Tongues and Foreign Hearts |место=Boston |год=2005 |isbn=978-90-04-13899-5 |страницы=71 and 73 |язык=und |автор=Wagstrom, Thor |ответственный=Brock, Peggy}}</ref>. XIX быуатта илдең автохтон халҡы тәүге контактҡа тиклемге кимәлдең 40 процентына тиклем кәмей; бының төп сәбәбе булып килтерелгән ауырыуҙар тора<ref>{{книга |заглавие=May the people live: a history of Māori health development 1900–1920 |издательство={{Нп3|Auckland University Press}} |год=1999 |isbn=978-1-86940-214-3 |страницы=18 |язык=en |автор=Lange, Raeburn}}</ref>.

1788 йылда капитан Артур Филлип, Яңы Зеландия ла ингән яңы британия колонияһы Яңы Көньяҡ Уэльс губернаторы вазифаһын биләй<ref name="AustHeritage">{{cite web| url = http://www.heritageaustralia.com.au/articles/features/4576-a-nation-subdivided| title = A Nation sub-divided|website = Australian Heritage| publisher = Heritage Australia Publishing| date = 2011| accessdate = 2014-12-27| archiveurl = https://web.archive.org/web/20150228231623/http://www.heritageaustralia.com.au/articles/features/4576-a-nation-subdivided| archivedate = 2015-02-28| deadlink = yes}}</ref>. [[Бөйөк Британия|Британия]] хөкүмәте Джеймс Басбиҙы 1832 йылда, төньяҡ маориҙарҙан петиция алғандан һуң, Яңы Зеландияла британия резиденты итеп тәғәйенләй<ref name = "Busby"/>. Өс йылдан һуң, Шарль де Тьерри француз ултырағы барлыҡҡа килеүен белгәс, маори ҡәбиләләре конфедерацияһы король Вильгельм IV-гә яҡлау һорап бойондороҡһоҙлоҡ тураһында декларация ебәрә<ref name = "Busby">{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Busby, James|first=James|last=Rutherford|url=http://teara.govt.nz/en/1966/busby-james/1|accessdate=7 January 2011|date=April 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref>. Сыуалыштар, яңы зеланд компанияһының Яңы Зеландияла төпләнеү тәҡдиме (ул ваҡытта утрауҙарға маориҙарҙан ерҙәр һатып алыу өсөн карап ебәргән була), һәм бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итеү декларацияһының бәхәсле хоҡуҡи статусы колония эштәре буйынса министрлыҡты капитан Уильям Гобсонды Яңы Зеландияға Британия суверенитетын урынлаштырыу һәм маори халҡы менән килешеү төҙөү өсөн ебәрергә мәжбүр итә<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Sir George Gipps|url=http://TeAra.govt.nz/en/1966/gipps-sir-george/1|accessdate=7 January 2011|date=April 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref>. Вайтанги килешеүе Бей-оф-Айлендс ҡултығында 1840 йылдың 6 февралендә менән төҙөлә<ref name = "Wilson2009">{{cite web|first=John|last=Wilson|title=Government and nation – The origins of nationhood|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=2009-03|url=http://TeAra.govt.nz/en/government-and-nation/1|accessdate=2011-01-07}}</ref>. Яңы Зеландия компанияһының Веллингтонда бойондороҡһоҙ тораҡ пункты булдырырға тырышыуына<ref>{{cite encyclopedia|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Settlement from 1840 to 1852|url=http://teara.govt.nz/en/1966/land-settlement/3|accessdate=7 January 2011|date=April 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> һәм француз күскенселәре Акароала ер һатып алырға маташыуҙарына<ref>{{cite encyclopedia|first=Bernard|last=Foster|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Akaroa, French Settlement At|url=http://teara.govt.nz/en/1966/akaroa-french-settlement-at/1|accessdate=7 January 2011|date=April 2009|origyear=originally published in 1966|encyclopedia=from An Encyclopaedia of New Zealand|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref> яуап итеп, Гобсон 1840 йылдың 21 майында бөтә Яңы Зеландия өҫтөндә Британия суверенитетын иғлан итә, әммә был ваҡытҡа Килешеүҙең бөтә күсермәләренә маориҙар ҡул ҡуймаған була<ref>{{cite encyclopedia|first=K|last=Simpson|editor-first=Alexander|editor-last=McLintock|title=Hobson, William – Biography|url=http://teara.govt.nz/en/biographies/1h29/1|accessdate=7 January 2011|date=September 2010|encyclopedia=from the Dictionary of New Zealand Biography|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand}}</ref>. Бынан һуң иммигранттарҙың, бигерәк тә Британиянан килеүселәр, һаны арта башлай<ref>{{cite web|first=Jock|last=Phillips|date=2010-04|title=British immigration and the New Zealand Company|url=http://teara.govt.nz/en/history-of-immigration/3|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|accessdate=2011-01-07}}</ref>.

Яңы Зеландия 1841 йылдың 3 майында Яңы Көньяҡ Уэльстан айырым колонияға әйләнә<ref>{{cite web|title=Crown colony era – the Governor-General|url=http://www.nzhistory.net.nz/politics/history-of-the-governor-general/crown-colony-era|publisher=Ministry for Culture and Heritage|date=2009-03|accessdate=2011-01-07}}</ref>. 1852 йылда колония вәкиллек хөкүмәттен ала, ә ике йылдан һуң беренсе парламент ултырышы үтә<ref name = "G and N">{{cite web|first=John |last=Wilson|title=Government and nation – The constitution|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=2009-03|url=http://TeAra.govt.nz/en/government-and-nation/3|accessdate=2011-02-02}}</ref>. 1856 йылда колония үҙидаралыҡ ала, унда ерле халыҡҡа ҡарата сәйәсәттән башҡа бөтә эске мәсьәләләр үҙ аллы хәл ителә. Яңы Зеландия колониаль сәйәсәт буйынса контролде 1860-сы йылдар уртаһында ала<ref name = "G and N"/>. Көньяҡ утрау айырым колония төҙөргә теләүенән ҡурҡып, колония башлығы Альфред Дометт баш ҡаланы Оклендтан Кук боғаҙына күсереү тураһында ҡарар сығара<ref>{{книга |год=1980 |заглавие=Wellington Yesterday |isbn=0-86868-012-5 |издательство=John McIndoe |язык=und |автор={{Нп3|Philip Temple|Temple, Philip|en|Philip Temple}}}}</ref>. [[Веллингтон]] илдең үҙәгендә һәм уңайлы ҡултыҡта урынлашыуы өсөн яңы баш ҡала итеп һайлана. Парламенттың тәүге тапҡыр [[Веллингтон]]да ултырышы 1865 йылда була. Мигранттар һаны артыу менән ер өсөн конфликттар сыға, һөҙөмтәлә Яңы Зеландияла 1860—1870 йылдарҙағы ер һуғыштары башлана, шуның һөҙөмтәлә маориҙарҙан күп ерҙәр тартып алына<ref>{{cite web|url=http://www.nzhistory.net.nz/war/new-zealands-19th-century-wars/introduction|title=New Zealand's 19th-century wars – overview|publisher=[[Ministry for Culture and Heritage]]|date=2009-04|accessdate=2011-01-07}}</ref>. 

1891 йылда илдә Джон Балланс рәйеслеге аҫтында беренсе сәйәси партия — Либераль партия власҡа килә. Һуңыраҡ Ричард Седдон етәкселегендәге либераль хөкүмәт күп кенә мөһим социаль-экономик закондар ҡабул итә. 1893 йылда Яңы Зеландия донъяла бөтә ҡатын-ҡыҙҙарға һайлау хоҡуғы биргән беренсе ил була<ref>{{cite web|first=John|last=Wilson.|title=History – Liberal to Labour|publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand|date=2009-03|url=http://TeAra.govt.nz/en/history/5|accessdate =2011-02-02}}</ref> һәм 1894 йылда бөтә донъяла беренсе эш биреүселәр һәм профсоюздар араһындағы бәхәстәрҙе хәл итеү буйынса беренсе закон ҡабул итә<ref>{{статья |doi=10.1111/1467-8543.00069 |издание=British Journal of Industrial Relations |том=35 |номер=4 |страницы=567—591 |заглавие=Strategy and Trade Union Effectiveness in a Neo-liberal Environment |ссылка=http://www.gurn.info/en/topics/global-trade-union-strategies-union-renewal/organizational-innovation-and-change/industrial-relations-and-labour-regulations-affecting-unions2019-structure/strategy-and-trade-union-effectiveness-in-a-neo-liberal-environment |accessdate=2011-02-27 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110511134417/http://www.gurn.info/en/topics/global-trade-union-strategies-union-renewal/organizational-innovation-and-change/industrial-relations-and-labour-regulations-affecting-unions2019-structure/strategy-and-trade-union-effectiveness-in-a-neo-liberal-environment |archivedate=2011-05-11 |deadlink=yes |язык=en |тип=journal |автор=Boxall, Peter; Haynes, Peter |год=1997}}</ref>. 1898 йылда Седдон хөкүмәте [[Бөйөк Британия]] империяһында беренсе булып ҡартлыҡ буйынса пенсия тураһында закон ҡабул итә.

1907 йылда Яңы Зеландия парламенты үтенесе буйынса король Эдуард VII уны Британия империяһының доминионы тип иғлан итә<ref>''Commonwealth and Colonial Law'' by Kenneth Roberts-Wray, London, Stevens, 1966. P. 888</ref><ref>Proclamation of 9 September 1907, S.R.O. Rev. XVI, 867.</ref>. Вестминстер статуты 1947 йылда ҡабул ителә һәм Яңы Зеландияны Британия парламентының мотлаҡ ғәмәлдәренән алып ташлай <ref name = "G and N"/>.

== География ==
=== Географик урынлашыуы ===
[[Файл:New Zealand 23 October 2002.jpg|thumb|right|Яңы Зеландия, космостан күренеш]]
Яңы Зеландия [[Тымыҡ океан]]дың көньяҡ-көнбайышында Полинезия өсмөйөшөндә һыу ярымшарының үҙәк төбәгендә урынлашҡан<ref name="бсэгеография">{{cite web|url=http://bse.sci-lib.com/article082070.html|title=Новая Зеландия (государство)|publisher=[[Большая советская энциклопедия]]|accessdate=2015-08-29}}</ref>. Илдең төп территорияһы Кук боғаҙы<ref name="бсэгеография"/> (иң тар урынының киңлеге 22,5 км) менән айырылған [[Көньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Көнъяҡ утрау]]ҙан һәм [[Төньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Төньяҡ утрау]]ҙан тора<ref>{{cite web|url=http://teara.govt.nz/en/1966/cook-strait|title=The Sea Floor|publisher={{нп5|Te Ara: энциклопедия Новой Зеландии||en|Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand}}|accessdate=2015-08-29}}</ref>. Утрауҙарҙың көнбайыш ярын [[Тасман диңгеҙе]], илдең ҡалған ярҙарын [[Тымыҡ океан]] йыуа. Ике төп утрауҙан тыш, Яңы Зеландияның 700-гә яҡын утрауы бар, уларҙың күпселегендә кеше йәшәмәй. Шуларҙың иң ҙуры — Стюарт утрауы, Антипод утрауҙары, Окленд утрауы, Баунти утрауҙары, Кэмпбелл утрауҙары, Чатем архипелагы һәм Кермадек утрауҙары. Илдең дөйөм майҙаны — 268 680 км². Был уны ҙурлығы буйынса [[Италия]]ға йәки [[Япония]]ға ҡарағанда бәләкәйерәк, әммә [[Бөйөк Британия]]нан бер аҙ ҙурыраҡ итә. Яңы Зеландияның яр буйы һыҙатының оҙонлоғо 15 134 километр тәшкил итә.

[[Көньяҡ утрау (Яңы Зеландия)|Көнъяҡ утрау]] — Яңы Зеландияның иң ҙур утрауы һәм ҙурлығы буйынса планетала 12-се утрау, майҙаны 150 437<ref name="www2.stats.govt.nz">{{cite web|url=http://www2.stats.govt.nz/domino/external/web/nzstories.nsf/092edeb76ed5aa6bcc256afe0081d84e/54e50d25aff60a7bcc256b1e007adcb6?OpenDocument|title=Quick Facts - Land and Environment : Geography - Physical Features|website=Statistics New Zealand|year=2000|accessdate=2012-08-13|archiveurl=https://www.webcitation.org/6BOkd6X9N?url=http://www2.stats.govt.nz/domino/external/web/nzstories.nsf/092edeb76ed5aa6bcc256afe0081d84e/54e50d25aff60a7bcc256b1e007adcb6?OpenDocument|archivedate=2012-10-14|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130408074526/http://www2.stats.govt.nz/domino/external/web/nzstories.nsf/092edeb76ed5aa6bcc256afe0081d84e/54e50d25aff60a7bcc256b1e007adcb6?OpenDocument |date=2013-04-08 }}</ref> км². Утрауҙа ил халҡының яҡынса дүрттән бер өлөшө йәшәй. Утрау буйлап төньяҡтан көньяҡҡа табан Көньяҡ Альп тауҙарының һыртын һуҙылған, уның иң бейек түбәһе (3724 м) — Кук тауы (икенсе рәсми исеме — Аораки)<ref>{{cite web|url=https://www.peakbagger.com/range.aspx?rid=732|title=Southern Alps - Peakbagger.com|publisher=www.peakbagger.com|accessdate=2019-02-15}}</ref><ref>{{cite web|title=Height of NZ's tallest peak Aoraki/Mt Cook slashed by 30m|url=https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=11187423|id=1170-0777|date=2014-01-15|accessdate=2019-02-15|lang = en}}</ref>. Бынан тыш, Көньяҡ утрауҙа бейеклеге 3000 метрҙан ашыу булған тағы 18 түбә бар. Утрауҙың көнсығыш өлөшө тигеҙерәк һәм тулыһынса тиерлек ауыл хужалығы ерҙәре менән биләнгән. Утрауҙың көнбайыш ярында халыҡ күпкә кәмерәк. Бында флора һәм фауна менән кеше ҡағылмаған тәбиғәттең байтаҡ массивтары һаҡланған. Көнбайыш өлөшө шулай уҡ Көньяҡ Альп тауҙары битләүҙәренән туранан-тура [[Тасман диңгеҙе]]нә төшкән күп һанлы милли парктары, фьордтары һәм боҙлоҡтары менән билдәле. Утрауҙың иң ҙур күле — Те-Анау (ҙурлығы буйынса Яңы Зеландияла икенсе күл).

Майҙаны 113 729<ref name="www2.stats.govt.nz" /> км² булған Төньяҡ утрау — ҙурлығы буйынса планетала 14-се утрау. Утрау Көньяҡ утрауға ҡарағанда күпкә тауһыҙыраҡ, һәм тораҡ пункттар һәм диңгеҙ порттары төҙөү өсөн уңайлыраҡ, шуға күрә бында күпселек ил халҡы йәшәй һәм бында илдең иң ҙур ҡалалары урынлашҡан. Төньяҡ утрауҙың иң бейек нөктәһе — 2797 метр бейеклектәге Руапеху әүҙем вулканы. Төньяҡ утрауға юғары вулкан әүҙемлеге хас: унда илдең алты вулкан зонаһынан бишәүһе урынлашҡан. Төньяҡ утрауҙың үҙәгендә Таупо күле урынлашҡан, ул Яңы Зеландияның иң ҙур күле. Унан Уаикато йылғаһы барлыҡҡа килә, уның оҙонлоғо 425 километр тәшкил итә, һәм был Яңы Зеландияның иң оҙон йылғаһы булып тора.

=== Рельефы ===
Яңы Зеландия рельефы — башлыса текә ҡалҡыулыҡтар (Төньяҡ утрауҙа) һәм тауҙар (Көньяҡ утрауҙа) менән сағылған<ref name="Walrond">{{Te Ara|http://teara.govt.nz/en/natural-environment/page-1|Carl Walrond|Story: Natural environment}}</ref>. Ил территорияһының 75 проценттан ашыуы диңгеҙ кимәленән 200 метрҙан ашыу бейеклектә ята. Төньяҡ утрауҙың күпселек тауҙары 1700 м бейеклектән артмайм<ref name="Walrond"/>. Көньяҡ утрауҙың 19 түбәһенең бейеклеге 3000 метрҙан ашыум<ref name="Walrond"/>. Төньяҡ утрауҙың яр буйы райондары киң үҙәндәрҙән тора. Көньяҡ утрауҙың көнбайыш ярында фьордтар бар. Тигеҙлектәр ил территорияһының яҡынса 10 процентын биләй<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.krugosvet.ru/enc/strany_mira/NOVAYA_ZELANDIYA.html|title=НОВАЯ ЗЕЛАНДИЯ {{!}} Энциклопедия Кругосвет|website=www.krugosvet.ru|access-date=2021-07-30}}</ref>.

=== Климаты ===
Яңы Зеландия климаты Төньяҡ утрауҙың төньяғындағы йылы субтропиктан, көньяҡта һәм Көньяҡ утрауҙың үҙәк райондарында уртаса һалҡын булғанға тиклем үҙгәрә; таулы райондарҙа ҡырыҫ альп климаты өҫтөнлөк итә. Бейек Көньяҡ Альп тауҙары илде икегә бүлә һәм, көнбайыш елдәргә юлды ҡамасаулап, уны ике төрлө климат зонаһына бүлә. Көньяҡ утрауҙың көнбайыш яры — илдең иң дымлы өлөшө; унан ни бары 100 километр алыҫлыҡта урынлашҡан көнсығыш өлөшө — иң ҡороһо.

[[Австралия]] һәм Яңы Зеландия араһында [[Тасман диңгеҙе]] аша үткән Көнсығыш Австралия ағымы утрауҙарҙың һәм [[Австралия]]ның көнсығыш яры климатын йылыраҡ һәм дымлы, субтропик урынына тропик итә; был тропик диңгеҙ фаунаһының Австралия һәм Яңы Зеландияның көньяҡ-көнсығыш яр буйындағы субтропик райондарға таралыуына булышлыҡ итә.

Яңы Зеландияның күпселек өлөшөндә яуым-төшөм йылына 600—1600 миллиметр тәшкил итә. Ҡоро йәйге осорҙан тыш, улар йыл дауамында сағыштырмаса тигеҙ бүленә.

Уртаса йыллыҡ температура көньяҡта +10 °C, төньяҡта +16 °C тиклем. Иң һыуыҡ ай — июль, ә иң йылы айҙар — ғинуар һәм февраль. Яңы Зеландияның төньяғында ҡышҡы һәм йәйге температура араһындағы айырма әллә ни ҙур түгел, әммә көньяҡта һәм тау итәгендә айырма 14 °C етә. Илдең таулы райондарында бейеклек күтәрелеү менән температура ҡырҡа түбәнәйә, һәр 100 метр һайын яҡынса 0,7 градусҡа.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Океания илдәре}}

[[Категория:Яңы Зеландия| ]]
[[Категория:Бөйөк Британияның элекке колониялары]]
[[Категория:Конституциялы монархиялар]]
[[Категория:Утрауҙағы дәүләттәр]]
[[Категория:Унитар дәүләттәр]]
[[Категория:Инглиз телле илдәр һәм территориялар]]