Ҡатнашыусы:مقفلة حديثا/Баш бит

Başqort Vikipediyahına räxim itegeź! 300-läp teldäge irekle internet entsiklopediyanıñ başqortsa bülegendä 63 759 mäqälä bar. Unı töźöwźä ’’’här kem’’’ qatnaşa ala. Heźźe lä berźäm irekmändär ğailähenä saqırabıź! Welcome to the Embass! * Добро пожаловать в Посольство!

’’’Portaldar’’’ Başqortostan Başqortostan şäxestäre Başqortostan awıldarı Fän Geografiya Tarix Texnika Yämğiät İslam Yañı portal: Başqort äźäbiäte Äüźem portaldar: Başqort äźäbiäte, Börän, Salawat, Nuriman rayondarı

’’’Yaqşı mäqälälär’’’ ’’’Qañlı’’’ (’’qañnı’’) — başqort qäbilähe. Teldäre başqort teleneñ tön’yaq-könbayış dialektı tübänge ağiźel-ıq menän tanıp häm kön’yaq dialekttıñ dim höyläştärenä qaray. Qañlı qäbiläheneñ barlıqqa kilewyen boronğo Turan xalqı menän bäyläyźär, ular aktik häm irtä urta bıwattarźa Hırdarya häm Kön’yaq Ural arahındağı dalalarźa yäşägän. Boronğo iran ijadi qomartqılarında («Avesta», «Xvaday-namag» («Xoźaynamä»)), zoroastriy yaźmalarında («Denkard», «Bundaxişn»), «Şahnamä» poemahında turan häm iran (ariy) xalıqtarınıñ qan-qärźäş bulıwı turahında äytelä. Täwge turandarźıñ mifik ata-babahı Ariyźıñ qustıhı bulğan, bıl xäźerge genetik tikşerenewźär menän dä raślana. Urta bıwat qañlıları «Sokrovennoye skazaniye»la — kang-lin, Räşit ät-Dindä — kanlı, Äbü äl-Ğazi la kankli, kanglı tip telgä alına. Bıl etnonim şulay uq qaźaqtar, qaraqalpaqtar, qırğıźźar, qırım tatarźarı, nuğayźar häm üzbäktärźeñ sostavında terkälgän. Qäbilä formalaşıwına ularźıñ qıpsaqtar arahında yäşäwye yoğonto yahay. Tikşerenewselärźeñ kübeheneñ raślawınsa, qañlılarźıñ berläşmähe XI—XII bıwattarźa Aral buyı dalalarında bäşnäk-uğıź nigeźendä barlıqqa kilgän. Şul uq vaqıtta «qañlı» etnonimı bäşnäkteñ boronğo üźatamahı bulğan «qañğar» menän oqşaş. Qañlılarźıñ etnik formalaşıwında şulay uq qıpsaqtarźıñ źur rol’ uynawı hıźıq öśtönä alına, ular 1220 yılda mongoldar tarafınan tar-mar itelgändän huñ başlısa Qıpsaq dalahı (Deşt-i-Qıpsaq) xalqı sostavına quşıla. ­İkense gipoteza buyınsa, qañlılar Hırdaryala Qañgöy däwläten töźögän qañgöyźärźeñ etnik variśtarı bulıp tora. Qañlılar Asılıkül menän Qandrakül buyında, Särmäsän yılğahı basseynı, şulay uq Baźı yılğahınıñ — ürge, Öśän yılğahınıñ — urta, Ağiźel yılğahınıñ tübänge ağımında töplänä, bında ular dıwan, yılan, yäldäk, qarşın, qobaw, meñ häm unlar qäbiläläre menän kürşe bula. R. Ğ. Kuzeyev buyınsa, könbayış Başqortostanda qañlılar boronğo başqort qäbiläläre menän nıq qatışalar, bınıñ xaqında qañlılar arahında üśärgän, börän häm yurmatı qäbiläläreneñ tamğaları taralıwı dälilläy. Şulay uq qañlı häm üśärgän qäbiläläreneñ qoşo la ber — torna. Xäźerge vaqıtta qäbiläneñ aśaba bilämälärenä Blagovar, Börö, Büzdäk, Bäläbäy, Dürtöylö, Däwläkän, Kuşnarenko, Mişkä, Saqmağoş, Tuymazı häm Şaran rayondarı inä. ’’↪ dawamı…’’

Haylanğan mäqälä

’’’Äxmätzäki Välidi Tuğan’’’ (10 dekabr’ 1890 yıl — 26 iyul’ 1970 yıl) — kürenekle säyäsmän häm däwlät eşmäkäre, Başqort milli-azatlıq xərəkəte yetəksehe, avtonomiyalı Başqortostanğa nigeź halıwsı. Şärqiätse häm törkiät belgese, Fälsäfä doktorı (1935), professor, Mançester universitetınıñ möxbir doktorı (1967). Äxmätzäki Välidi 1890 yıldıñ 10 dekabrendä Öfö gubernahı Stärletamaq öyäźe İlsek-Timer ulusınıñ, xäźerge Başqortostan Respublikahı İşembay rayonınıñ Köźän awılında tıwğan. 1917 yılda sotsial-revolutsionerźar (eserźar) partiyahına inä. Şul uq yıldıñ mart — aprelendä Rəsəy mosolmandarınıñ vaqıtlı üźək burohı ağzahı bula, 1917 yıldıñ aprelendä Taşkent qalahında Mosolman sovetın oyoştorowźa qatnaşa häm unda şul uq yıldıñ mayında Mäskäwźä uźğarılğan I Bötə Rəsəy mosolman syezına Törköstandan delegat itep haylana. Bıl syezda Äxmätzäki Välidi Rəsəyźeñ federativ respublikahınıñ qoroloşo həm mosolman xalıqtarınıñ milli-territorial’ avtonomiyahı ideyahın yaqlap sığa häm Bötə Rəsəy mosolman şurahınıñ başqarma komitetı häm Başqort ölkä burohı ağzahı bulıp kitä. «Başqort» gäziteneñ täwge hanında Välidiźeñ Başqortostan üźallığı turahında mäqälähe baśılıp sığa. 1917 yıldıñ 20—27 iyulendä Irımburźa ütkän I Başqort qoroltayında qatnaşa häm unda prezidiumı ağzahı häm Başqort märkäz şurahı rəyyese urınbaśarı itep haylana. Dəülət qoroloşo (milli-territorial’ avtonomiya nigeźendə) həm «Yer mäs’äläläre» buyınsa dokladtar menän sığış yahay. İkense dokladında, ul XVII—XX bıwattar arahında yuğaltılğan başqort yerźəren qaytarıp birew zarurlığın bildələp ütä. 1917 yıldıñ 22—29 avgusında Öfölä uźğan II Başqort qoroltayında qatnaşa. Bında ul «Olo Başqortostandıñ», «Bäläkäy Başqortostandıñ» həm «Könsığış Rəsəyźeñ Mosolman avtonomlı dəüləttəre federatsiyahınıñ» kartaların töźöy. Başqort xökümäte töźölgäs, Välidigä Xärbi häm eske eştär bülektäre tapşırıla. 1917 yıldıñ noyabrendä Öfö gubernahınıñ federalist başqorttar isemlege buyınsa Bötə Rəsəy Oyoştorow yıyılışına delegat itep haylana. Başqort mərkəz şurahınıñ berense farmandarın töźöwźə häm ularğa qul quyıwźa qatnaşa. Bıl farmandarźa başqorttarźıñ səyəsi körəştə pozitsiyahı həm federativ Rəsəy sostavında Başqortostan avtonomiyahı iğlan itelä. 1917 yıldıñ 8—20 dekabrendä Irımburźa ütkän III Başqort qoroltayında qatnaşa häm unda prezidiumı räyyese häm Kese Qoroltay ağzahı itep haylana, Başqort xökümäte rəyyese urınbaśarı həm Xərbi bülek mödire itep raślana. 1918 yıldıñ iyunenän alıp 1919 yıldıñ fevralenä tiklem Başqort xərbi şurahı rəyyese, Başqort ğäskäre komanduyuşçiyı bula. Başqort xöküməteneñ Bötə Rəsəy Oyoştorow yıyılışı ağzaları komitetı (KOMUÇ) həm ’’Vaqıtlı Seber xöküməte’’ menän üź-ara bəyləneşen oyoştorowźa äwźem qatnaşa. 1918 yıldıñ sentabrendä Öfölä uźğarılğan Däwlät käñäşmähendä qatnaşa, unda Öfö direktoriyahı iseme aśtında bildäle bulğan Bötä Räsäy xökümäte oyoştorola. 1918 yıldıñ noyabrendä A. V. Kolçaktıñ xərbi diktaturahın urınlaştırıwğa həm unıñ unitar Rəsəyźe tergeźewgə, ölkə xöküməttəren həm milli qorallı formirovaniyelarźı bötöröwgə yünəltelgən kursına qarşı sığa. ’’↪ dawamı…’’::

İkense bülektä başqort:

Däreslek	Kitapxana	Öźömtä	Hüźlek	Milek	Vikidata		Meta	İnkubator	Törźär	Säyäxät	Universitet