Ҡырым немецтары
| Ҡырым немецтары | |
 Ҡырым немецтары Викимилектә |
Ҡырым немецтары — Таврия губернаһында йәшәгән этник немецтар. Беренсе немец ауылдары XIX быуат башында барлыҡҡа килгән. Ҡырым менән бәйле Бөйөк ватан һуғышы башланғас, 1941 йылдың авгусында бөтә ҡырым немецтары, 52 мең кеше, депортациялана[1].
Таврия губернаһында немецтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ҡырымда немецтар 1805 йылда барлыҡҡа килә. Симферополь өйәҙендә улар: Нейзац, Фриденталь, Розенталь (виртенберлылар), Феодосия өйәҙендә — Гейльбрун, Судак һәм Герценберг колонияларына нигеҙ һалғандар. Шул уҡ 1805 йылда Цюрихталь, швейцар колонияһы, ә 1811 йылда тағы бер немец колонияһы, Кронентал, барлыҡҡа килә. Колониялар, киңәйеп, күсеп ултырған ауылдар выселки, һәм уларҙан яңы колониялар барлыҡҡа килгән.
Күсеп килгән дәүерҙә колонистар милеккә 60-65 дисәтинә иң яҡшы ер ала, оҙаҡ йылдарға натураль һәм аҡсалата йөкләмәләрҙән азат ителә, һәм уларға киң үҙидара бирелә[2].
XIX быуат аҙағында Симферополь ҡала думаһының яҡынса 20% - немецтар булып, уларҙың күбеһе юғары вазифалар биләй. 1897 йылғы халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтары буйынса, ярымутрауҙа ул саҡтағы халыҡ һанына ҡарата йәшәгән немец Ҡырымда 32 меңгә яҡын немец йәшәгән — был ҡырым халҡының 5,8% тәшкил иткән[3].
-
Нейзац колонияһы (Красногорское), 1900 -
Кроненталь, 1907 йыл. Католик һәм лютеран ғибәҙәтханалары -
Ғайса бәйғәмбәр Йөрәге католик костёлы (Александровка (Красногвардейский район) чех-немец колонияһы) -
Фриденталь колонистары йорто (Ароматное, Белогорский район) -
Лютеран кирхаһы, Судакта немец колонияһы
.jpg)
Беренсе ҡырым край хөкүмәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1918 йылдың апрелендә Ҡырым ғәскәре оккупация булғанын кайзеровский 15 ландверный етәкселеге аҫтында дивизия генерал фон Ҡош. Ҡырымда хәрби губернаторы генерал фон 5 майға тәғәйенләнгән ҡош р-майор Эглофштейн Вильгельм фон барон, командиры 4-се Бавария кавалерия дивизияһы. Германия командованиеһы ставка хәл итеү урындағы немец колонистары. Фридрих фон Линдеквист ҡырымда килгән, элекке министр германия колонияһы (1910-1911), протестанттар йәйелдереү менән бергә и. пастор Улар араһында иң әүҙем эшмәкәрлек винклер Бессарабия[4].
7 майҙа Бютень ауылында (хәҙер Красногвардейский районы Ленинское) немецтарҙыңк онференцияһы саҡырыла, унда Ҡырымдан,Мелитополдән, Бердянскиҙан, Херсондан, Одессанан яҡынса 400 делегат була. Ҡырым татарҙарынан Ю. Вәзиров һәм Амет Сеидабдулла оғлы Озенбашлы килә. Винклер рәйеслек итә, доклад менән фон Линдеквист сығыш яһай. Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яры һәм Аҙау диңгеҙе менән сиктәш булған территорияла күп өлөшөндә немецтар йәшәгән айырым Ҡара диңгеҙ өлкәһен особой Черноморской области булдырыу мәсьәләһе ҡаралған. Ҡырымда Рәсәйҙең көньяғы немецтары Союзы төҙөү, Германия менән бәйләнештәр булдырыу тураһында, аҙыҡ-түлек ярҙамы һәм герман хәрби заемына яҙылыу ҡарары ҡабул ителә. Ҡабул ителгән резолюцияға «колонист-немецтар герман армияһын тәбрикләйҙәр, ярҙам өсөн рәхмәт әйтәләр, немец колониялары Ҡырымда герман власы таралыуын һорайҙар, әгәр был килеп сыҡмаһа, ҡабат Германияға күсеү мөмкинлеген бирергә» тигән һүҙҙәр яҙыла. Генерал-губернатор посына ер биләүсе В. Э. Фальц-Фейнды тәҡдим итеү ҡаралған була, ләкин ул, Германияға күсеп китергә була, вазифанан баш тарта[4].
Оккупацион властар формаль рәүештә граждандар идаралығы эштәренә ҡыҫылмаһа ла, Беренсе Ҡырым крайы хөкүмәте (1918 йылдың 25 июненән алып — 15 ноябренә саҡлы) тулыһынса Германияға ҡулай сәйәсәт үткәрә. «Ҡырым халҡына» декларацияһында Ҡырым ярымутрауҙың үҙаллылығы иғлан ителгән, Ҡырым гражданлығы һәм дәүләт символикаһы индерелгән, үҙенең ҡораллы көстәрен һәм аҡса берәмеген булдырыу бурысы ҡуйылған. Баш ҡала тип Симферополь иғлан ителә. Өс дәүләт теле: урыҫ, ҡырым-татар һәм немец телдәре индерелгән. Хосуси милек, шул иҫәптән ергә, тергеҙелгән. Премьер-министр генерал М. А. Сулькевич хөкүмәте составына немец диаспораһынан немец колонисы Т. Г. Рапп (игенселек министры)[5]ингән.
1918 йылдың июлендә В. С. Татищев етәкселегендәге хөкүмәт делегацияһы, Германия хөкүмәтенең Ҡырымдың Украинанан бойондороҡһоҙлоғон таныуына өлгәшеү, Германиянан займы алып, уның менән сауҙа мөнәсәбәттәрен урынлаштырыу маҡсатында, Берлинға килгән. Шулай уҡ Германия хөкүмәтенә йәшерен негласно Ҡырым-татар директорияһының (Германия һәм Төркиә ҡурсалауы аҫтында) Ҡырым ханлығы төҙөү тураһында доклад яҙмаһы тәҡдим ителә. Был тәҡдимдәрҙе Берлин хупламаған[5].
1918 йылдың ноябрендә немец армияһы эвакуацияланғандан һуң, немец колонистары: Аҡтар хәрәкәте өсөн бүленмәҫ Рәсәй идеяһына етерлек лояль булмағандары өсөн, Ҡыҙылдарға ял хеҙмәтен ҡулланыусы эре ер биләүсе булараҡ сәйәси изоляция хәлендә ҡала.
Ҡырым АССР-ында немецтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Картала бүленгән немец райондары ҡыҙыл, ҡырым татарҙары — фирүзә, йәһүдтәр — күк, украиндар — һары, ҡатнаш райондар — алһыу төҫ менән билдәләнгән.
Бөйөк-Онлар һәм Тельман милли немец райондары булған, бынан тыш Ички һәм Сейитлер райондарында немецтар күп йәшәгән. «СССР Халыҡ комиссарҙары советының эвакуация буйынса Советы 1941 йылдың 15 авгусы СЭР-75с һанлы Ҡарары» буйынса саралары сиктәренә ярашлы, ҡырым немецтары ысынбарлыҡта Ҡырымдан депортацияланған.
Ҡырым немецтары 1991 йылдан һуң[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
1990-сы йылдарҙа яҡынса 9,5 мең ҡырым немецы ярымутрауға кире ҡайтҡан. Тиҙҙән уларҙың күбеһе иҡттисади хәл тотороҡло Германияға һәм Рәсәйгә күскән.
Хәҙерге ваҡытта Ҡырым немецтары «Ҡырым Республикаһы Төбәк милли–мәҙәни автономияһы» йәмәғәт ойошмаһы аша Ҡырым республикаһы Хөкүмәтеһәм уның Ҡырым Республикаһының милләт-ара мөнәсәбәттәре һәм депортацияланған граждандар эштәре буйынса Дәүләт комитеты вәкәләтле органы тарафынан рәсми рәүештә танылған Йәмғиәт рәйесе - Гемпель Юрий Константинович. Йәмғиәт адресы - Симферополь ҡалаһы, Качинская урамы, 83-сө йорт[6].
Йәмғиәт Hoffnung (Өмөт)[7]тигән гәзит сығара.
Мәҙәни һәм этнография фестивалдәре үткәрелә. 2016 йылдың 22-29 октябрендә Ҡырымда немец мәҙәниәте көндәре үткән[8].
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Ҡырым халыҡтары
- Рәсәй немецтары
- Ҡырым готтары
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ Трудовая миграция в Крым (1944–1976) - тема научной статьи по истории и историческим наукам, читайте бесплатно текст научно-исследовательской работы в электронной библиотеке К...
- ↑ Путеводитель. Симферополь, 1914 Цитируется по материалам фонда Москва-Крым 2017 йыл 21 сентябрь архивланған.
- ↑ Немцы в Крыму: история и современность (русский) // Деловой Крым. — 2018. — № 11.
- ↑ 4,0 4,1 Зарубин В. Г. Крым в годы смуты, 1917–1921 гг.. — Проект «Украина».. — Харьков: Литагент «Фолио», 2013. — ISBN 978-966-03-6091-4.
- ↑ 5,0 5,1 Оболенский В. А. Моя жизнь. Мои современники. Париж: YMCA-PRESS. 1988. C. 598.
- ↑ Региональные национально-культурные автономии Республики Крым (13 май 2019). 2020 йыл 11 октябрь архивланған.
- ↑ Hoffnung 2019 №1 (2019). 2022 йыл 9 ғинуар архивланған.
- ↑ В ЕВПАТОРИИ ОТКРЫЛИСЬ ВЫСТАВКИ В РАМКАХ ДНЕЙ НЕМЕЦКОЙ КУЛЬТУРЫ В КРЫМУ. 2019 йыл 12 июль архивланған.
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Дизендорф Виктор Фридрихович. Немцы России: населённые пункты и места поселения: Энциклопедический словарь . — М.: Общественная Академия наук российских немцев, 2006. — 479 с. — ISBN 5-93227-002-0.
- Зарубин В. Г. Крым в годы смуты, 1917–1921 гг.. — Проект «Украина».. — Харьков: Литагент «Фолио», 2013. — ISBN 978-966-03-6091-4.
- Немцы в Крыму: история и современность (русский) // Деловой Крым. — 2018. — № 11.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«Региональная немецкая национально–культурная автономия Республики Крым» сайт deutschekrim.ru 2019 йыл 12 июль архивланған.Ҡалып:Народы Крыма Ҡалып:Российские немцы