Үрсеү битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

[[Файл:Helix-Pomatia-Copulation.jpg|thumb|250px| Виноград ҡусҡарҙары ҡауышыуы]]
'''Үрсеү''' — барлыҡ тере [[организм]]дарҙың үҙҙәренә оҡшаш заттарҙы барлыҡҡа килтереү һәләтлеге. Төр эсендәге заттар һанын арттырыу, нәҫелде һәм [[тормош]]то дауам итеү үҙенсәлеге.

Ике төп үрсеү төрө бар: енесле һәм енесһеҙ үрсеү. Күҙәнәкле организмдар өсөн үрсеү нигеҙе булып күҙәнәк бүленеүе тора<ref name="БСЭ">{{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/размножение/БСЭ/Размножение/}}</ref>.

Үрсеү — тере организмдарҙың характерлы үҙенсәлеге. Енесһеҙ һәм енси үрсеү була. Енесһеҙ үрсеүҙә бер генә зат ҡатнаша. Был осраҡта яңы организм инә организмдың тулы күсермәһе (клон) була. Сөнки, үҫеш бер үк биологик программа — генотип аша бара. Йәғни, бала зат әсәһенең копияһы була. Енесһеҙ үрсеү формалары: күҙәнәктәр бүленеү, бөрөләнеү, споралар яһалыу, вегетатив үрсеү.

== Енесһеҙ үрсеү ==
Енесһеҙ үрсеүҙә бер генә организм ҡатнаша, йәғни, яңы затҡа башланғысты инә организм ғына бирә. Атай организмы ҡатнашмай. Был үрсеүҙең нигеҙендә митоз процесы ята(һирәк осраҡта — амитоз). Шуға ла, был ысул менән үрсегәндә бала организм әсәһенең күсермәһе (клон) булып тора. Шулай уҡ, бер инә заттан яралған барлыҡ нәҫел үҙ-ара һәм инә организм менән бер-иш була.

=== Күҙәнәктәр бүленеү ===
Бүленеү — енесһеҙ үрсеүҙең иң ябай формаһы. Был бер күҙәнәкле микроорганизмдарға хас. Бүленгән ваҡытта күҙәнәк ике бер төрлө киҫәккә айырыла. Бүленеү процессы төштән башлана, ул һуҙыла, оҙонса формаға керә һәм бүленә. Ике яңы төш барлыҡҡа килә, улар бер-береһенән йыраҡлашалар. Цитоплазмала бүлге яһала, ул аҡрынлар тәрәнәйә һәм ике йәш организм барлыҡҡа килә.

'''Амито́з''', йәки '''күҙәнәктең туранан-тура бүленеүе''' (от {{lang-gr|α}} — кире ҡағыу һәм {{lang-gr|μίτος}} — «еп, сүс») — [[күҙәнәк]]тәрҙең хромосомалар яһамайынса туранан-тура бүленеп үрсеүе<ref>Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М. Т. Азнабаев, 2007)</ref>. Күҙәнәктең икегә бүленеү ысулы менән [[амёбалар]], эвгленалар, [[инфузориялар]] үрсей. Инә күҙәнәк туҡланыуҙан туҡтай, кәрәкмәгән йәшәү продукттарынан арына, һуҙыла башлай. Тәүҙә төш бүленә. Күҙәнәк оҙоная һәм уртаға бүленә.

'''Мито́з''' ({{lang-el|μιτος}} — еп, сүс) — хромосомаларҙың икеләтә артыуынан һуң күҙәнәктәрҙең тигеҙ бүленеүе<ref>Русско-башкирский словарь сельскохозяйственных терминов (Ф. С. Мурзакаев, 2001)</ref>; күҙәнәк бүленешенең төп формаһы; асылы хромосомдарҙың бүленгән күҙәнәктәрҙә тигеҙ бүленеп урынлашыуынан тора<ref>Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М. Т. Азнабаев, 2007)</ref>.

Митоздың биологик әһәмәте — хромосомаларҙы бала күҙәнәктәргә тигеҙ бүлеү һәм күҙәнәктәрҙең генетик әүерелешһеҙ үҫешен тәьмин итеү<ref name=bes>{{Книга|автор = |часть = |заглавие = Биологический энциклопедический словарь |оригинал = |ссылка = |ответственный = Гл. редактор Гиляров М. С. |издание = |место = М. |издательство = Сов. энциклопедия |год = 1986 |том = |страницы = |страниц = 831 |серия = |isbn = |тираж = 100 000}}</ref>.

'''Мейо́з''' ({{lang-gr|meiosis}} — кәмеү) йәки '''редукцион бүленеү''' —[[Эукариоты|эукариот]] [[күҙәнәк]] ядроһындағы хромосомалар һанын ике тапҡырға кәметеүҙе тәьмин итеүсе бүленеш. Редукцион һәм эквацион этапта башҡарыла. Мейозды гаметогенез менән бутамаҫҡа, гаметогенез — үҫемлектең енес күҙәнәге үҫеү стадияһы.

=== Спораларҙан үрсеү ===
Тәбиғәттә енесһеҙ үрсеү формаһы — спораларҙан үрсеү киң таралған. Спора — тығыҙ тышсалы енесһеҙ үрсеү күҙәнеге. Споралар оҙак ваҡыт тынлыҡ хәләтендә була алалар. Ошо торошта улар тирә-яҡтыҡ уңайһыҙ шарттарын (һалҡынды, эҫене, ҡоролоҡто, артыҡ дымлылыҡты) үткәреп еберәләр. Уңайлы шарттар булыу менән споралар шыталар, бүленәләр һәм яңы заттар барлыҡҡа килтерәләр. Был юл менән күп күҙәнәкле һыу үҫемдәре, абаға һымаҡтар, юғары төҙөлөшлө бешмәктәр үрсей.

=== Вегетатив үрсеү ===
Вегетатив үрсеү — тамырҙан, һабаҡтан һәм япраҡтан енесһеҙ үрсеү тибы. Был юл менән һыу үҫемлектәре, [[бәшмәктәр]] һәм ҡайһы бер юғары төҙөлөшлө [[үҫемлектәр]] үрсей.

Вегетатив үрсеү нигеҙендә регенерацияға оҡшаған процесстар ята.

Регенерацияға һәләте булмаған [[хайуандар]]ҙың ([[өйрөлмәктәр]], [[нематодалар]], [[ҡыҫалалар]]) вегетатив үрсеүгә һәләте юҡ. Ә регенерацияға һәләтле хайуандарҙың ([[балдаҡлы селәүсендәр]], гидроидтар, [[яҫы селәүсендәр]], [[энәтирелеләр]]) тәне киҫәктәргә бүленһә лә, һәр береһе үҙҙәрен «төҙөп» тулыландыра һәм яңы хайуанға әүерелә.

=== Бөрөләнеү ===
[[Хайуандар]]ҙың, [[үҫемлектәр]]ҙең һәм [[бәшмәктәр]]ҙең енесһеҙ үрсеү тибы.

Яңы зат әсә организмындағы ҡалҡыу урын — бөрөнән барлыҡҡа килә. Бөрөләнеү ысулы менән үрсеү күп кенә [[бәшмәктәр]]гә, [[мүктәр]]гә, [[болоттар]]ға, [[эсәк ҡыуышлылар]]ға хас. Ҡайһы бер хайуандарҙа бөрөләнеп үрсеү аҙағына тиклем барып етмәй, йәш заттар әсә организмы менән тоташҡан хәлдә ҡала. Күп осраҡта колониялар барлыҡҡа килә.

== Енесле үрсеү ==
{{main|Енесле үрсеү}}
[[Файл:Hoverflies mating midair.jpg|thumb|250px]]
Енси үрсеүҙә махсус енес күҙәнәктәре — ''галеталар'' барлыҡҡа килтереүсе ике зат ҡатнаша. Яңы организм яралыу өсөн ''сперматозоидтың'' ''күкәй күҙәнәк'' менән ҡушылыуы кәрәк. Күкәй күҙәнәк менән бер генә сперматозоид ҡушыла. Енес күҙәнәктәренең ҡушылыу процессы ''аталану'' тип атала. Аталанған күкәй күҙәнәк ''зигота'' тип атала.

[[Һөйрәлеүселәр]], [[ҡоштар]] һәм [[һөтимәрҙәр]]ҙә эске аталаныу була. Инә организмдың инә күҙәнәктәре енес юлдарында аталандыралар. Һөйрәлеүселәр һәм ҡоштар аталандырылған йомортҡа һалыу юлы менән үрсейҙәр.

[[Һөтимәрҙәр]]ҙе аталаныу башҡарылғас, яралғы инә заттың аналығында үҫешә. Тулыһынса формалашҡас ҡына бала донъяға килә. Инә баланы махсус биҙҙере етештергән [[һөт]] имеҙеп үҫтерә.

[[Үҫемлектәр]]гә, барлыҡ тере организмдар кеүек, енси үрсеү характерлы. Күпселек үҫемлектәрҙә енси һәм енесһеҙ үрсеү сиратлаша. [[Сәскәле үҫемлектәр]]ҙә икеләтә аталаныу нәтижәһендә аталанған күкәй күҙәнәктән — яралғы, үҙәк күҙәнәктән эндосперм барлыҡҡа килә.

[[Орлоҡ]] ул — орлоҡло үҫемлектәрҙең енси юл менән үрсеү һәм таралыу органы. Орлоҡтар шытыу өсөн һыу, һауа һәм билдәле бер температура кәрәк. Шытҡанда яралғы һәм шытым запас туҡлыҡлы матдәләр менән туҡланалар. Орлоҡ шытҡанда орлоҡ өлөштәре ер өҫтөнә сығып үҫергә йәки тупраҡта ҡалып үҫергә мөмкин.
 
Индивидуаль үҫеш аталаныуҙан һәм зигота яралыуҙан башлана. Яралғы үҫешендә бүлгеләнеү, бластула, гастула һәм нейрула стадиялары бар. Туры һәм туры булмаған үҫеш була.

=== Гермафродитизм ===
Гермафродитизм — бер үк организмда ата һәм әсә енес ағзалары булыу<ref>Русско-башкирский толковый словарь медицинских терминов (М. Т. Азнабаев, 2007)</ref>. [[Селәүсендәр]] араһында гермофродидтар күп. Урарҙың организмында инә енес ағзалары ла, ата енес ағзалары ла була. Инә һәм ата енес ағзалары төлө ваҡытта өлгөргән осораҡта аталанау башҡа селәүсендәр менән аралаш башҡарыла. Әгәр ике төрлө енес күҙәнеҡтәре бер үк ваҡытта өлгөрһә, йомортҡа күҙәнәктәр шул уҡ организмдың сперматозоидтары менән аталана.

=== Партеногенез ===
Партеногенез — күп кенә [[бөжәктәр]]ҙә, [[ҡыҫала һымаҡтар]]ҙа, ылымыҡтарҙа һәм [[бәшмәктәр]]ҙә инә енес күҙәнәктәрҙең аталаныуҙан башҡа үрсеүҙәре<ref>Терминологический словарь по зоологии. Русско-башкирский и башкирско-русский (Т. Г. Баишев, 1952)</ref>; йомортҡа күҙәнәгенең аталанмайынса үрсеүе<ref>Русско-башкирский словарь сельскохозяйственных терминов (Ф. С. Мурзакаев, 2001)</ref>.
Апомиксис үҫемлектәрҙең енесһеҙ үрсеүенең төрлө ысулдары<ref>Русско-башкирский словарь сельскохозяйственных терминов (Ф. С. Мурзакаев, 2001)</ref>.
Партеногенез — йомортҡа күҙәнәктең, енсһеҙ үрсеүҙәге кеүек, аталанмайынса үрсеү төрө. Был осраҡта енсеһеҙ үрсеүҙәге кеүек, генетик мәғлүмәт алышыу булмай. Үҫемлектәрҙә был процесс апомиксис тип атала.

Партеногенез [[кеблә]], [[Һыу бөрсәһе|һыу бөрсәләре]], кәҫәрткеләр, ҡайһы бер [[балыҡтар]] һәм хайуандарҙа булыуы билдәле{{sfn|Асланян, Солдатова|2010|страницы=17—19}}.
 

== Һылтанмалар ==
{{Commons-inline|Category:Reproduction}}
* {{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru//БСЭ/Размножение/}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

[[Категория:Дөйөм биология]]
[[Категория:Үрсеү]]