Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте (геноцид)''' ({{Lang-hy|Հայոց Ցեղասպանություն}}, төр. Ermeni soykırımı — әрмән геноциды, төр. Ermeni Kırımı — әрмәндәрҙе ҡырыу; әрмән телендә Մեծ Եղեռն һүҙбәйләнеше йыш ҡулланыла [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|МФА]]: — ''Иҫ китерлек яуызлыҡ'') — [[1915 йыл]]да (ҡайһы бер сығанаҡтар буйынса [[1923 йыл]]ға саҡлы дауам иткән) [[Ғосман империяһы]] властары контролдә тотҡан территорияларҙа ойошторолған һәм тормошҡа ашырылған [[геноцид]]{{Sfn|Bournoutian|1994}} Геноцид физик юҡ итеү һәм граждандарҙы уларҙы һис шикһеҙ үлемгә дусар иткән насар шарттарға көсләп күсереү йәғни депортациялау{{Sfn|Саркисян|1995}}юлы менән тормошҡа ашырылған.

Әрмәндәр геноциды бер нисә стадияла: әрмән һалдаттарын ҡоралһыҙландырыу, сик буйында йәшәүсе әрмәндәрҙе депортациялау, көс ҡулланып күсереү законын ҡабул итеү, әрмәндәрҙе күпләп күсереү һәм үлтереү аша башҡарылған. Ҡайһы бер тарихсылар был яуызлыҡҡа 1890-сы йылдарҙағы үлтереүҙәрҙе, Смирналағы һуйышты һәм 1918 йылда төрөк ғәскәрҙәренең Кавказ аръяғындағы ҡанһыҙ эш итеүен дә индерә (1918—1923 йылдарҙа Ғосман империяһы һәм Әрмәнстан Республикаһы бүлеген ҡара).

Геноцидты төп ойоштороусылар [[Йәш төрөктәр]] йошмаһы лидерҙары: Мәһмәт Талаат, Әхмәт Жемаль һәм Энвер паша, шулай уҡ «Айырым ойошма» етәксеһе Бехаэддин Шакир һанала. Ғосман империяһында әрмәндәр геноциды менән бер үк ваҡытта ассирийҙар геноциды һәм понтий гректары геноциды ла алып барылған. Әрмән диаспораһының күпселек өлөшө Ғосман империяһынан ҡасҡан әрмәндәрҙән барлыҡҡа килгән.

«Геноцид» терминын үҙ ваҡытында уның авторы Рафаэль Лемкин Ғосман империяһында [[әрмәндәр]]ҙе һәм [[Өсөнсө рейх|нацистик Германия]] оккупациялаған территорияларҙа йәһүдтәрҙе күпләп үлтереүҙе билдәләү өсөн тәҡдим итә. Әрмәндәрҙе күпләп юҡ итеү (геноцид) [[Холокост]]тан һуңғы тарихта өйрәнелеү буйынса икенсе акт булып тора. [[1915 йыл|1915 йылдың 24 майҙа]] [[Антанта|союздаш илдәрҙең]] ([[Бөйөк Британия]], [[Франция]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]) берлектәге Декларацияһында әрмәндәрҙе күпләп үлтереү тарихта тәүге тапҡыр кешелеклелеккә ҡаршы енәйәт{{Sfn|Dadrian|2005|p=75}} тип танылды.

Хәҙерге заман [[Төркиә]]һе һәм [[Әзербайжан]] шулай уҡ, был илдәрҙең рәсми [[тарих]]намәһе геноцид фактын инҡар итә, әммә күп һанлы әрмән ҡорбандарын таный.

== Тарихи тәүшарттар ==
[[Файл:Map_of_Historical_Armenia_by_Britannica_1994.jpg|мини|370x370пкс|[[Британ энциклопедияһы|Британник]] Энциклопедияһына ярашлы, Тарихи Әрмәнстан. Ҡыҙыл-һары төҫ менән Бөйөк Әрмәнстан территорияһы, йәшел төҫ менән — Византия Әрмәнстаны йәки Кесе Әрмәнстан, миләүшә төҫ менән — Киликий Әрмәнстаны, һары төҫ менән — [[Әрмәнстан|Әрмәнстан Республикаһы]] күрһәтелгән]]
[[Әрмәндәр|Әрмән этносы]] б. э. т. VI быуатта хәҙерге замандағы көнсығыш [[Төркиә]] һәм Әрмәнстан территорияһында, үҙ эсенә [[Арарат]] тауын һәм [[Ван (күл)|Ван]] күлен алған төбәктә формалаша. Б. э. т. II быуатҡа әрмәндәр Арташес I батша власы аҫтында берләшә, Бөйөк Әрмәнстан дәүләте барлыҡҡа килә. Бөйөк Тигран II батша хакимлыҡ иткәндә уның территорияһы иң ҙур була: империя сиктәре көнбайышта [[Евфрат]], [[Урта диңгеҙ]] һәм [[Фәләстин]]ды индереп, көнсығышта [[Каспий диңгеҙе]]нә тиклем йәйрәп ятҡан була<ref>{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35178/Armenia/44264/Cultural-life|заглавие=Armenia}}:</ref>. Б. э. IV быуаты башында Әрмәнстан дәүләт дине булараҡ [[христианлыҡ]]ты рәсми ҡабул иткән беренсе ил була. 405 йылда ғалим Месроп Маштоц беренсе әрмән алфавитын булдыра, ә V быуаттың беренсе яртыһында [[Библия|Тәүрат (Библия)]] [[әрмән теле]]нә тәржемә ителә. Христианлыҡ ҡабул итеү, бүленгәндән һәм дәүләтселеген юғалтҡандан һуң, әрмән этносын берләштергән төп фактор булып торған, ә Әрмән апостол сиркәүе милли тормоштоң мөһим институты була. 428 йылда Бөйөк Әрмәнстан юҡҡа сыға, һәм VII быуатҡа тиклем Көнбайыш Әрмәнстанда византийҙар, ә Көнсығыш Әрмәнстанда — фарсылар идара итә. VII быуат уртаһынан Әрмәнстан территорияһының күп өлөшө ғәрәптәр хакимлығы аҫтында була. 860-сы йылдарҙа [[Әрмән батшалығы]] Багратидтар династияһы власы аҫтында үҙенең бойондороҡһоҙлоғон тергеҙә. 1045 йылда Әрмәнстан баш ҡалаһын — Ани ҡалаһын яулай.1080 йылда кенәз Рубен I Киликий Әрмән дәүләтенә нигеҙ һала, 1198 йылда кенәз Левон II батша титулын ҡабул итә. 1375 йылда мысыр мәмлүктәре Киликияны баҫып ала, һөҙөмтәлә бойондороҡһоҙ әрмән дәүләте йәшәүҙән туҡтай. Артабан әрмән дәүләтселеге ҡалдыҡтары Таулы Ҡарабахта (Хамс мәликлектәре) һәм Сюникта (Зангезур) ғына һаҡланған. [[Ислам|Мосолмандар]] (ғәрәп Ғәббәсиҙәре, сәлжүктәр һәм [[Уғыҙҙар|төрки уғыҙ]], фарсылар) тарихи Әрмәнстан территорияларына күп тапҡырҙар һөжүм иткәндә, христианлыҡтан баш тартырға теләмәүсе әрмәндәрҙең илбаҫарҙарға дини ҡапма-ҡаршы тороуы, емергес һуғыштар, әрмән халҡының күпләп күсеп китергә мәжбүр булыуы был биләмәләрҙә әрмән халҡының һаны кәмеүгә килтерә.

== Ғосман империяһы халҡы һәм терминология ==
[[Файл:Armenian_population_map_1896.jpg|справа|мини|280x280пкс|Ғосман Империяһының көнсығыш өлкәләрендә (''Көнбайыш Әрмәнстан'') 1896 йылда әрмән халҡының таралып ултырыуы]]
[[XIX быуат]] аҙағында [[Ғосман империяһы]] халҡы этник яҡтан төрлө була. Унда бер нисә мосолман этносы: [[төрөктәр]], [[курдтар]], [[ғәрәптәр]], черкестар һәм башҡа Төньяҡ Кавказдан сыҡҡан халыҡтар була, христиан этностары араһында [[әрмәндәр]], гректар, болгарҙар һ. б. айырылып тора. Шулай уҡ Ғосман империяһында [[йәһүдтәр]] һәм башҡа ҡайһы бер халыҡтар вәкилдәре йәшәгән. Шул иҫәптән, бигерәк тә [[Әбделхәмит II|Ғәбделхәмит II]] солтан идара иткән осорҙа (1876—1909), юғары хөкүмәт вазифалары биләгән ғосман офицер корпусы сафында ғәрәптәр ҙә хеҙмәт итә.

[[XX быуат]] башына тиклем «төрөк» (Türk) этнонимы йыш ҡына кәмһетеү мәғәнәһендә ҡулланыла. «Төрөктәр» тип [[Кесе Азия|Анатолияның]] төрки телле крәҫтиәндәрен, уларҙың наҙанлығынан көлөү (мәҫ. ''kaba türkler'' «тупаҫ төрөктәр») маҡсатында, атағандар. XX быуат башында власҡа [[йәш төрөктәр]] килгәндән һуң, төрөк милләтсе сәйәсәте билдәлеоек ала, пантюркизм рәсми идеологияға әйләнә, ә «төрөк» этнонимы кире коннотацияһын (ҡара: «Әрмәндәрҙе ҡырыуҙы ойоштороу» бүлеге) юғалта. Шуға ҡарамаҫтан, күп кенә ғәрәптәр империяның ахырына тиклем үҙҙәрен «ғосман» тип һанаған.

Ғосман империяһы тарҡалыуы алдынан булған ваҡиғаларҙы тасуирлағанда, әгәр билдәле этник төркөмдәр булмаһа (мәҫәлән, күсмә курд ҡәбиләләре) мосолман халҡы өсөн «мосолман» йәки «ғосман» терминын ҡулланғандар, әлбиттә, ҡәтғи әйткәндә, әрмәндәр ҙә формаль рәүештә һуңғыларына индерелгән. Беренсе донъя һуғышы дәүерендә ғосман ғәскәренә солтанға буйһонған бөтә халыҡтар вәкилдәре тиерлек, шул иҫәптән әрмәндәр ҙә ингән. Аңлатыусы термин ҡулланыла империяһы Беренсе донъя һуғышы тамамланғанға тиклем, империяның дәүләт институттарын биреү өсөн башлыса «оттоман» йәки «ғосман», был атама рус тарихнамәһендә (мәҫәлән, Рус-төрөк һуғышы (1877—1878) ҡабул ителһә лә, һирәгерәк «төрөк» термины ҡулланылған.

Әрмәндәрҙе үлтереүҙә күп мосолман этностары, шул иҫәптән [[курдтар]] һәм черкестар ҡатнашҡан, әммә йыш ҡына был ғәмәлдәр вазифалы төрөктәр күрһәтмәһе нигеҙендә башҡарылған.

== Ғосман империяһында әрмән мәсьәләһе ==
[[Файл:Turkey_in_Asia,_1909.jpg|слева|мини|278x278пкс|6 әрмән виләйәте күрһәтелгән Азия Төркиәһе. 1903 йылғы карта]]
[[Ғосман империяһы]] әрмәндәре, мосолман булмағанлыҡтан, икенсе дәрәжәле кеше — [[зимми]] һаналған. Әрмәндәргә ҡорал йөрөтөү тыйылған, улар күберәк һалым түләргә тейеш булған. Христиан әрмәндәр судта шаһит булыу хоҡуғынан мәхрүм ителгән.

Әрмән халҡының 70%-ын ярлы крәҫтиәндәр тәшкил итеүгә ҡарамаҫтан, мосолман халҡы араһына ҙур коммерция талантына эйә хәйләкәр һәм уңышлы әрмән стереотибы таралған. Үҙ сиратында, байып киткән әрмәндәр мосолман халҡында даими асыулы ҡараш тыуҙырған<ref>{{Китап|автор=Н. А. Кузнецова|заглавие="Иран в первой половине XIX века"|ответственный=Ю.В.Ганковский|издание=|место=Москва|издательство=Наука|год=1983|страницы=173|страниц=265|isbn=}}</ref>. Әрмәндәргә ҡарата нәфрәт ҡалаларҙа хәл ителмәгән социаль мәсьәләләр һәм ауыл хужалығында ресурстар өсөн көрәш менән көсәйтелгән. Был процесс мөһәжирҙәр —[[Кавказ|Ҡавказдан]] (Кавказ һуғышы һәм 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышы) һәм яңы төҙөлгән балҡан дәүләттәренән, шулай уҡ ҡырым татарҙары, йәғни, ҡасаҡтар артыуы арҡаһында ҡатмарлашҡан. Христиандар ерҙәренән ҡыуып ебәргәнлектән, ҡасаҡтар үҙ нәфрәтен урындағы христиандарға күсергән. Әрмәндәрҙең шәхси һәм коллектив хәүефһеҙлек яҡлау мөмкинлеге дәғүәләре һәм шуның менән бергә Ғосман империяһында уларҙың хәленең насарайыуы көнсығыш проблемаһының бер өлөшөн тәшкил иткән "әрмән мәсьәләһе"н барлыҡҡа килтергән.

[[1882 йыл]]да Эрзерум өлкәһендә әрмәндәрҙе курд һәм башҡа күсмә ҡәбиләләрҙең талауҙарын һаҡлау маҡсатына хеҙмәт итерлек беренсе әрмән берекмәһе — «Ауыл хужалығы йәмғиәте» булдырылған. [[1885 йыл]]да, платформаһы мәғариф һәм пропаганда ярҙамында әрмән үҙбилдәләнешенә нигеҙ һалырға тейеш булған, шулай уҡ дәүләт террорына ҡаршы тороуҙы күҙ уңында тотҡан Арменакан тип аталған беренсе әрмән сәйәси партияһы булдырыла. [[:ru:1887 год|1887 йылда]] бөтә этник төркөмдәрҙең революцияла ҡатнашыуы юлы менән [[:ru:Западная Армения|төрөк Әрмәнстанын]] азат итеү һәм бойондороҡһоҙ [[Социализм|социалистик]] дәүләт барлыҡҡа килтереүҙе маҡсат итеп ҡуйған Гнчакян социал-демократик партияһы барлыҡҡа килә. Ниһәйәт, [[1890 йыл]]да [[Тбилиси|Тифлиста]] иң радикаль Дашнакцутюн партияһының беренсе съезы үтә. Партия программаһы Ғосман империяһы сиктәрендә автономия булдырыуҙы, бөтә халыҡ төркөмдәре өсөн азатлыҡ һәм тигеҙлек булдырыуҙы ҡараған, ә социаль өлөшөндә яңы йәмғиәттең төп элементтары булараҡ крәҫтиән коммуналары төҙөүгә таянған.

== 1894—1896 йылдарҙа әрмәндәрҙе күпләп үлтереү ==
[[Файл:1895erzurum-victims.jpg|мини|300x300пкс|Эрзурум ҡырылышы, [[1895 йыл]]]]
1894—1896 йылдарҙа күп тиҫтә, хатта йөҙләгән мең әрмәндең ғүмерен өҙгән күпләп үлтереүҙең өс төп: Сасун ҡырылышын, [[1895 йыл]]дың көҙ һәм ҡышы империяның бөтә территорияһында әрмәндәрҙе үлтереү, [[Истанбул]]да һәм Ван районында әрмәндәрҙе ҡырыу эпизодтарын үҙ эсенә ала. Бындай яуызлыҡтың сәбәбе булып урындағы әрмәндәрҙең протесы торған. Иң ҡанлыһы һәм өйрәнелмәгәне икенсе фазаһы. Властарҙың ҡырылыш ойоштороуҙа ҡатнашыуы әлегә тиклем ҡаты бәхәстәр предмет булып тора.

Сасун (гавар) районында курд юлбашсылары әрмән халҡына күтәргеһеҙ һалым һалалар. Шул уҡ ваҡытта ғосман хөкүмәте элек курд талауҙарын иҫәпкә алып, ғәфү ителгән дәүләт һалымдарын түләүҙе талап итә. Икенсе йылға ла курдтар һәм ғосман чиновниктары әрмәндәрҙән һалым түләүҙәрен талап итә, әммә ҡаршылыҡҡа осрай. Уны баҫтырырға Дүртенсе атлы армия корпусы ебәрелә. Һөҙөмтәлә 3 меңләп кеше үлтерелә. Бөйөк Британия, [[Франция]] һәм [[Рәсәй]] тикшереү буйынса комиссия ойошторорға тәҡдим итә, әммә [[Порта]] уны кире ҡаға<ref name="Bloxham-51-57" /><ref name="Кинросс 606" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-219-221" /><ref name="Robert Melson 59-61" />.

[[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|left|200px|Абдулхәмид II солтанға карикатура «Le Rire», 29 май, Париж, 1897]]
Әрмән проблемалары яйға һалынмауға ризаһыҙлыҡ белдереп, Гнчакян Социал-демократик партияһы [[1895 йыл]]дың сентябрендә ҙур демонстрация ойошторорға ҡарар итә, әммә уларҙың юлын полиция бүлә. Башланған атыштан тиҫтәләгән әрмән үлтерелә һәм йөҙәрләгәне яралана. Полиция әрмәндәрҙе тотоп ''софтар''ға — ислам уҡыу йорттары уҡыусыларына бирә, һәм улары таш бәреп туҡмап язалайҙар. Ҡырылыш 3 октябргә тиклем дауам итә<ref name="Bloxham-51-57" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-221-222" />. 8 октябрҙә Трабзонда мосолмандар меңләгән әрмәнде үлтерә һәм тереләй яндыра. Был ваҡиға ғосман властарының Көнсығыш Төркиәлә: Эрзинжан, Эрзурум, Гөмөшхан, Байбурт, Урфала, Битлиста әрмәндәрҙе күпләп юҡ итеү яуызлығы булып тарихҡа кергән<ref name="Кинросс" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222-226" />.

Дашнактар күп халыҡ йыйылған акцияларҙан туҡталып тороуға ҡарамаҫтан, [[1895 йыл]]ғы ҡырыу Истанбулдағы Оттоман банкын баҫып алыу ҡарарына килтерә. [[1896 йыл]]дың 26 авгусында Оттоман банкына баҫып инә, шартлатыу менән ҡурҡытып, европа персоналын аманат итеп ала, төрөк хөкүмәтенән вәғәҙә иткән сәйәси реформалар талап итә. Һөйләшеүҙәр һөҙөмтәһендә рәсәй илселеге вәкиле һәм банк директоры Эдгар Винсент һөжүм итеүселәрҙе шәхси хәүефһеҙлек гарантиялары менән бинанан китергә күндерәләр. Әммә властар, дашнактар төркөмө банктан китеп өлгөрмәҫ элек үк, әрмәндәргә һөжүмде рөхсәт итә. Ике көн эсендә властарҙың юл ҡуйыуы арҡаһында 6 меңдән ашыу кеше үлтерелә<ref name="Кинросс" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224-226" />.

[[1894]]—[[1896 йыл]]дарҙағы ҡырыуҙың ҡорбандарын иҫәпләп бөтөү мөмкин түгел. Был осорҙа, көс ҡулланыу ваҡиғалары тамамланыуға тиклем, Төркиәлә булған лютеран миссионеры Иоһаннес Лепсиус, немец һ. б. сығанаҡтарҙы файҙаланып, түбәндәге статистика йыйған: үлтерелгәндәр — {{nobr|88 243}} кеше, бөлгөнлөккә төшөрөлгән — {{nobr|546 000}} кеше, таланған ауыл һәм ҡалалар — 2493, ислам диненә күсерелгән ауылдар — 456, мәсхәрәләнгән сиркәү һәм монастырҙар — 649, мәсетткә әйләндерелгән сиркәүҙәр — 328<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224" />. Кинросс, үлтерелгәндәрҙең дөйөм һанын баһалап, 50—100 мең цифрын килтерә<ref name="Кинросс" />, Блоксхэм — 80—100 мең<ref name="Bloxham-51" />, Ованнисян — 100 меңгә яҡын<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222" />, Адалян һәм Тоттен — 100 меңдән 300 меңгә тиклем<ref name="Charny 287" /><ref name="Totten 23" />, Дадрян — 250—300 мең тиҙәр<ref name="Shelton 71" />, Сюни — 300 тысяч человек<ref name="Looking toward Ararat 99" />.

== Йәш төрөктәрҙең власҡа килеүе. Киликий ҡырылышы ==
[[Файл:Adanabodies.JPG|thumb|Адана, 1909 йыл]]
1860-сы йылдарҙа Абдулхәмид II (1876—1909) солтан хакимлығы осоронда Ғосман империяһында таралыу алған буржуаз-либераль конституцион идеялар [[йәш төрөктәр]] хәрәкәтендә сағылыш тапты. 1894 йылда «Берләшеү һәм прогресс» (Иттихад, {{lang-tr|İttihat ve Terakki}}) йәшерен йәмғиәтенең, ниндәй дин тотоуға ҡарамай, «ҡанлы» солтан режимына, деспотизм һәм тиранияға ҡаршы көрәшергә саҡырған беренсе листовкаһы тарала. Йәш төрөктәрҙең әрмән милли партиялары һәм македон азатлыҡ көрәше лидерҙары ла ҡатнашҡан II конгресында (Париж, 1907) конституцияны тергеҙеү һәм парламент саҡырыу «Декларация»һы ҡабул ителә. Ул империяның бөтә халыҡтарын Абдулхәмид режимын ҡолатыуға йүнәлтелгән дөйөм ихтилалға саҡыра<ref name="осм">Барышников В. Н. (отв. ред.), АКАДЕМИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ ТЕОРИИ И ИСТОРИИ ИМПЕРИЙ — СПб.: Издательство Санкт-Петербургского государственного университета, 2012. — 728 с.</ref>.

1908 йылдың 24 июлендә Абдулхәмид ҡайһылыр юл ҡуйыуға барырға була, 24 июлдә конституцияны тергеҙеү тураһында бойороҡҡа ҡул ҡуя. Йәш төрөктәрҙең еңеүе империяның мосолман һәм әрмән халҡын дәртләндереп ебәрә. Әммә «Берләшеү һәм прогресс» партияһын сәйәси партияға әйләндергәндә (1908 йылдың октябре), империя өсөн мөһим булған милли мәсьәлә яңы партия программаһының панғосманизм идеологияһына (ниндәй дин тотоуҙарына ҡарамаҫтан, солтандың бөтә подданныйҙары — «ғосмандар») яраҡлашҡан булыуын күрһәтә<ref name="осм" />.

Йәш төрөктәр халыҡтың бөтә ҡатламы араһында ла популярлығын юғалта башлай. Улар, элекке милли өлкәләрҙе автономлаштырыу вәғәҙәләренән баш тартҡанлыҡтан, милли-сәйәси көстәрҙең хуплауын да юғалта<ref name="осм" />. Йәш төрөктәр түңкәрелеше Төркиәлә йәшәүсе әрмән халҡы көткән һиҙелерлек ыңғай үҙгрештәр килтермәй<ref name="ген">[http://www.genocide.ru/enc/adana-massacre.htm АДАНСКИЕ ПОГРОМЫ 1909 // Genocide.ru]</ref>.

1909 йылдың 13 апреленә ҡаршы төндә, Абдулхәмид хуплауы менән, баш ҡала гарнизоны һалдаттарының контрреволюцион болаһы тоҡана. Шул уҡ ваҡытта [[Адана]]ла әрмән халҡын ҡырыу башлана. 2 мең әрмән үлтерелеүенә ике көн үткәненән һуң ғына властар ҡыҫылырға була. Ҡалаға килгән армия подразделениелары боласылар менән бергә ҡаланың әрмәндәр йәшәгән биләмәләренә һөжүм итә һәм тулыһынса яндыра. Бөтә [[Киликия]] буйлап, Кахраманмараш һәм Кессабҡа тиклем, погромдар ойошторола<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times. 230-233" /><ref name="Bloxham 60-62" />.
[[Файл:Autonomus Armenian province project 1913.png|мини|1913 йылда Рәсәй империяһы, Әрмән милли ассамблеяһы һәм Әрмән католикосаты тарафынан тәҡдим ителгән Ғосман империяһы составында Автономмялы әрмән провинцияһы]]
[[Файл:Armenian reform package in Ottoman Empire 1912-1914.png|мини|1914 йылдың 8 февралендә Ғосман империяһы һәм Рәсәй империяһы вәкилдәре ҡул ҡуйған һәм Бөйөк державалар тәғәйенләгән генераль инспекторҙар идаралығы аҫтында 2 провинция булдырыуҙы күҙ уңында тотҡан Ғосман империяһындағы әрмән реформалары Ахырғы проектына ярашлы, Төрөк Әрмәнстанын административ-территориаль бүлеү.]]

Йәш төрөктәр ысынында Абдулхәмид осоронда әрмән халҡының ерҙәрен тартып алыуҙы таный һәм был территорияларға мөһәжирҙәрҙең күсеп килеүен хуплай. Истанбул болаһын баҫтырғандан һуң, йәш төрөктәр халыҡты көсләп төрөкләштереү кампанияһын башлай һәм төрөк этник маҡсатына ярашлы булмаған ойошмаларҙы тыя. {{nobr|400 000}} мөжәһир Анатолияла урынлаша, һәм был империяла мосолмандарҙың артыуына килтерә, әйтер кәрәк, [[XIX быуат]] уртаһында мосолман булмағандар халыҡтың 56 %-ҡа яҡынын тәшкил иткән. Төрөк буржуаз революционерҙар [[Иттихат]] партияһы менән хеҙмәттәшлек итеүҙе туҡтатып, әрмән сәйәси партиялары тағы ла европа державаларына яҡлау эҙләп мөрәжәғәт итә. 1914 йылға Рәсәй төрөк властарынан Төрөк Әрмәнстанына ҡарата етди юл ҡуйыуҙарға өлгәшә. Күп йылдарға һуҙылған һөйләшеүҙәрҙән һуң, Рәсәй һәм башҡа европа державалары менән берлектә әрмән виләйәттәрендә реформалар үткәреү буйынса Килешеү төҙөлә, үҙгәрештәр алты әрмән өлкәһе һәм [[Трапезунд]] ҡалаһынан ике зона төҙөргә, һәм Порта менән үҙ-ара килешеп эшләгән европа державалары вәкилдәре тарафынан идара ителергә тейеш була.<ref name="Bloxham 62-65" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times. 233-238" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times. 233-238" /><ref name="The Armenian Genocide: An Interpretation" /><ref>(''Речь идёт о [http://istmat.info/node/27316 Соглашении о проведении реформ в Армении] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180803225755/http://istmat.info/node/27316|date=2018-08-03}}, заключённом [[Гулькевич, Константин Николаевич|К. Н. Гулькевичем]] и [[Саид Халим-паша|Саид-Халимом]] 26 января 1914 года''){{sfn|Astourian|1990|p=136}}{{sfn|Sunny|2016|pp=220—221}}</ref>{{sfn|Bloxham|2005|pp=62—65}}{{sfn|Akçam|2007|pp=97—102}}, сөнки "әрмән реформалары"н үткәреү буйынса бөтә башҡа килешеүҙәр — айырым алғанда, Берлин конгресының 61-се статьяһы һәм 1895 йылдың октябрендә [[Абдулхәмид II]] иғлан иткән Әрмәнстанда реформалар үткәреү тураһында Декрет — фәҡәт ҡағыҙҙа ғына ҡала һәм төрөк дәүләтенең әрмәндәргә ҡарата мөнәсәбәтен тағы ла күберәк дәрәжәлә тәрәнәйтә{{sfn|Sunny|2016|pp=220—221}}{{sfn|Dadrian|2005|pp=70—71}}{{sfn|Akçam|2007|p=43}}. Был реформалар планын әрмән дәүләтселегенә юлда беренсе аҙым икәнен һәм Оттоман империяһының ҡурҡыныс менән янауын йәш төрөктәр режимы ҡарашында әрмән мәсьәләһен тағы киҫкенләштергән. Эске эштәр министры һәм хакимлыҡ итеүсе триумвират ағзаһы Талаат-паша реформаларҙан баш тартыу маҡсатында алты көнсығыш-анатолий виләйәтенән әрмән халҡын күсереү сараларын эшләй башлай{{sfn|Роган |2018|loc=| с=65|name=}}. Төркиә менән Рәсәй араһында һуғыш хәрәкәттәре башланыр алдынан ысынында ике айлап алдараҡ, Төркиә был килешеүҙе юҡҡа сығара. {{sfn|Роган|2018|с=218}}.

== Беренсе донъя һуғышы. Әрмәндәр геноциды ==

=== Әрмәндәрҙе физик юҡ итеүҙе ойоштороу ===
{{Фоторяд|ш1=188|Mehmet Talat Pasha.jpg|ш2=170|Ismail Enver.jpg|ш3=165|Ahmed Djemal portrait Project Gutenberg eText 10338.png|текст=Йәш төрөктәр триумвираты: Мәһмәд Талаат паша, Энвер паша, Әхмәд Жәмал паша|align=left}}
[[Иттихат]] революцияһынан һуң, [[1908 йыл]]да төрөктәр алдына яңы берҙәйлек (идентичность) эҙләү мәсьәләһе килеп баҫа. Империя оттоман берҙәйлеге Ғосман империяһы халҡының төрлө төркөмдәре хоҡуҡтарын тигеҙләүсе һәм төрөктәрҙе империя халҡы статусынан мәхрүм иткән конституцияһы менән күҙҙән төшә. Бынан тыш, империя идеологияһы пантөрөклөк агрессив идеология һәм ислам доктринаһы алдында отола. Үҙ сиратында, ислам идеологияһы позициялары күрше шәһит дәүләттәре [[Иран|Персия]] барлығын һәм Иттихат лидерҙарының атеистик донъяға ҡарашын иҫәпкә алмай.

Йәш төрөктәрҙең иң абруйлы идеологы социолог һәм шағир Зия Гёкальп Ғосман империяһы Беренсе донъя һуғышында ҡатнашыу принциптарын аныҡ итеп әйтеп биргән. Был принциптар төрки телдәрҙә һөйләшеүсе мосолмандар йәшәгән Туранды, әйтер кәрәк, Туран территорияһы төрөк этносының бөтә ареалын индерергә тейеш була. Төрки булмаған халыҡты властан ғына түгел, хатта граждандар йәмғиәтенән дә ситләштерә торған был концепция Ғосман империяһында йәшәүсе әрмәндәр һәм башҡа этник аҙсылыҡ ҡабул итерлек булмай. Империяның төп халҡы өсөн иң уңайлы пантөрөклөк бер нисә йыл дауамында Иттихат лидерҙарының бөтәһе тиерлек төп идеология һымаҡ ҡабул ителгән. [[Әрмәндәр]], тәүге сиратта, дини ҡараштан, моғайын, хаталанып, тиңдәштереп,<ref name="ref1915" group="Комм" />, төрөклөктө исламға ҡарағанда кәмерәк яуызлыҡ тип һанай. [[1912 йыл]]ғы Балҡан һуғышы осоронда әрмәндәрҙең күбеһе ғосманлыҡҡа, ә 8 меңдән ашыу үҙ ирке менән ҡушылыусы әрмән һалдаты — төрөк ғәскәрҙәрендә әһәмиәтле роль уйнай. Инглиз илсеһе шаһитлыҡ итеүенсә, әрмән яугирҙәре бик ныҡ ҡыйыулыҡ күрһәткән. Үҙ сиратында, Гнчак һәм Дашнакцутюн әрмән партиялары ғосмандарға ҡаршы позицияла торған. [[Тифлис]]тағы дашнактар вәкиле Төркиәгә ҡаршы операцияларҙа әрмән яҡлы отрядтарҙы туплаған, ә гнчаксы вәкилдәре Кавказдағы рәсәй штабына хәрби ярҙам тәҡдим иткән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-239-245" /><ref name="Astourian 68-69" />.
 
[[1914 йыл]]дың 2 авгусында [[Ғосман империяһы|Төркиә]] [[Германия империяһы]] менән, уның төп пункттарының береһе булып Рәсәй мосолман халыҡтарына сығыуҙы тәьмин итеү һәм әрмәндәр йәшәйалмаһын өсөн, Ғосман империяһының көнсығыш сиктәрен үҙгәртеү буйынса йәшерен герман-төрөк килешеүенә ҡул ҡуйған. Был сәйәсәт [[1914 йыл]]дың 30 октябрендә Төркиә һуғышҡа ингәндән һуң, оттоман хөкүмәте тарафынан асыҡтан-асыҡ иғлан ителә. Мөрәжәғәттә бөтә төрки раса вәкилдәренең «тәбиғи» берләшеүе тураһындағы раҫлау ярылып ятҡан<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-239-245" /><ref name="Astourian 68-69" />.
[[Файл:NY Times Armenian genocide.jpg|thumb|180px|Миллион әрмән үлтерелгән һәм ҡыуылған. [[New York Times]], 1915 йылдың 15 декабре]]
Германия менән Ғосман империяһы араһында килешеү төҙөлөү менән, христиандарҙың мөлкәтен ғәҙелһеҙ тартып алыу башлана. [[1914 йыл]]дың ноябрендә [[йыһат]] иғлан ителә, һәм был мосолман халыҡтарында христиандарға ҡаршы шовинизмды көсәйтә. Энвер һәм Жемал бойороғо буйынса, Фронттарҙа атакалар ваҡытында [[Истанбул]]дың британ һәм француз халҡы тере ҡалҡан сифатында файҙаланылған. Дошман территорияһында йәшәгән бола башлау ихтималлығы булған этник общиналарҙы файҙаланыу стратегияһы киң таралған: шулай, [[Ғосман империяһы|Төркиә]] [[Рәсәй империяһы]] мосолмандарын йыһатҡа ҡушылырға саҡыра, Бөйөк Британия һәм Ирландия Берләштерелгән короллеге ғәрәп ихтилалдарын әүҙем хуплаған, ә [[Германия империяһы]] — украин милләтселәренә ярҙам иткән. Ғосман властары Дашнакцутюнды, еңеүгә өлгәшкән осраҡта, төрөк идаралығына буйһонған әрмән районы булдырыуҙы вәғәҙәләп, Рәсәй Кавказ аръяғында йәшәүсе әрмәндәрҙең баш күтәреүен ойоштороуға ылыҡтырмаҡсы була. Әммә Дашнакцутюн вәкилдәре, һәр яҡта ҡалған әрмәндәр үҙ хөкүмәтенә тоғро ҡалырға тейеш тип белдерә<ref name="The Armenian Genocide: An Interpretation" />. Бындай баш тартыуҙан ене сыҡҡан «Тешкилят-и Махсуса|Махсус ойошма» етәксеһе Бехаэддин Шакир дашнактарҙың бер ниә лидерын атырға бойора. Фронттың икенсе яғында, министр иностранных дел Рәсәй империяһы сит илдәр министры әрмән һәм курдтарҙы Төркиәлә ихтилалдар ойоштороуҙа файҙаланырға тигән бойороҡ сығара. Кавказ наместнигы Воронцов-Дашков Илларион Иванович әрмәндәрҙе Рәсәйгә ярҙам итергә саҡыра һәм Рәсәй Төркиәнең әрмән төбәктәрен автономлаштырыу планы өҫтөндә эшләй тигән вәғәҙә бирә, әммә был вәғәҙәләр алдан уйланылған алдаҡ була: Һуғыштан һуң Хәрби-диңгеҙ һәм Ауыл хужалығы министрлыҡтарының һуғыштан һуң Ғосман империяһының әрмән халҡы күп йәшәгән райондарын көсләп ҡушыу тәҡдимдәре булыуына ҡарамаҫтан, империяның юғары етәкселеге, дөйөм алғанда, әрмән милләтселеге менән бәрелешмәҫ өсөн, был перспективаны хупламаны. Шуның өсөн хәрби мәнфәғәт аҡланған хәлдә генә рәсәй ғәскәрҙәре Анатолияға үтә алды; инглиз илсеһе Джордж Уильям Бьюкенен әйткәнсә, сит ил эштәре министры Сазонов Сергей Дмитриевич рәсәйлеләр «Эрзерумдан көнбайышҡа табан артыҡ ер баҫып алыу теләге менән янмай» тигән)<ref name="holquist"/>. Воронцов-Дашков планы буйынса, Кавказда, Көнбайыш Төрөк Әрмәнстанында һәм Кажар Фарсыстанында урыҫтар етәкселек иткән ҡораллы әрмән отрядтары булдырыуҙы күҙ уңында тотҡан. [[1878 йыл]]да Төркиәнең Рәсәй баҫып алған территориялары әрмәндәренән, шулай уҡ Төркиәнән ҡасып килгән әрмәндәрҙән төҙөлгән биш батальон формалашҡан. Әрмән подразделениелары, төрөк территорияларындағы әрмәндәр ихтилалға күтәрелеүенә иҫәп тотоп, Төркиә сигендә урынлаштырыла. Анатолия әрмәндәре, Рәсәйҙән үҙ ирке менән килгән кешеләрҙән ярҙам алып, үҙоборонаға әҙерләнәләр. Төркиә тарафынан ҡотҡоға бирелгән Кавказ мосолмандары араһында ла шуға оҡшаш үҙойоштороу барған. Әрмәндәр һәм төрөктәр араһында низағтар, Ван ҡалаһы янындағы телеграф һыҙығында диверсия һәм [[1914]] йыл аҙағында — [[1915 йыл]] башында Битлистағы локаль бәрелештәр. Төп әрмән халҡы ғосмандарға ҡаршы сәйәсәтте хупламаған. Курдтар араһында алып барылған рәсәй агитацияһы һөҙөмтә бирмәгән. Ысынында, низағта ҡатнашҡан ҡапма-ҡаршы яҡтарҙың дошман территорияһындағы «этник ҡәрҙәштәр»ҙе яяҡлау кәрәклеге тураһындағы хәбәрҙәре урындағы халыҡты пушка ите сифатында файҙаланыуҙы битлеккә йәшерә<ref name="Bloxham 71-75" />.

Фарсыстанды һәм Рәсәй Кавказ аръяғын Төркиә баҫып алғандан һуң, бер нисә мең мосолмандың үҙ ирке менән ғосман ғәскәрҙәренә ҡушылыуы Рәсәй сигендә йәшәгән ир-егеттәрҙе йәлеп итеү маҡсатында ойошторолған. Шуға оҡшаш сәйәсәт Төркиә әрмәндәренә лә ҡулланылған. Күргәҙмә һымаҡ ҡаты саралар көнсығыш Анатолияның хәрби һәм регуляр булмаған формированиелары өсөн әрмәндәргә мөғәмәләһе бирелгән «ҡағиҙәгә таянған уйын» булған, урындағы тип һаналмаған теләһә ниндәй инцидентты баҫтырыу өсөн яуыз алымдар ҡулланыуҙа икеләнмәгәндәр. Әммә [[1915 йыл]]дың март аҙағына тиклем әрмәндәрҙе ҡырыу буласаҡ болаларҙы булдырмауҙы иҫкәртеү маҡсатында ойошторолған, һәм был уны артабанғы ахырғы көсләп күсереүҙәрҙән һәм Иттихат лидерҙары йәшерергә ынтылған үлтереүҙәрҙән бик ныҡ айырылған<ref name="Bloxham 71-75" />.

{|class="graytable"
 | align="center" width="25%"|[[Файл:Armenian Genocide Museum-Institute 7.JPG|center|270px]]
 | align="center" width="25%"|[[Файл:Mother and child during the Great Famine of Mount Lebanon 2.jpg|center|150px]]
 | align="center" width="25%"|[[Файл:Armenian woman kneeling beside dead child in field.png|280px]]
  |-
 |align="center"|
 |align="center"|
 |align="center"|
 |}

=== Тәүге ҡыйралыштар ===
{| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" | '''Ғосман империяһының сит ил эштәр министры Мәһмәд Талаат паша АҠШ илсеһе Моргентау (өлкән) Генри]]'''<ref name="Morgenthau 221" />:<br>
«…беҙ әрмәндәрҙең дүрттән өлөшөнән ҡотолдоҡ инде, улар хәҙер Битлиста ла, Ванда ла, Эрзерумда ла юҡ. Әрмәндәр һәм төрөктәр араһында бер-береһен күрә алмаусанлыҡ хәҙер шулай көслө, уларҙан ҡотолоу кәрәк. Беҙ шулай эшләмәһәк, улар беҙҙә аҙағыраҡ үс аласаҡ»
|}
Йәшерен төрөк-герман хәрби килешеүе төҙөлөлөү менән, [[Иттихат]] дөйөм мобилизация иғлан итә, уның һөҙөөмтәһендә барлыҡ сәләмәт әрмән ир-егете армияға саҡырыла. Тәүге саҡырыу 20—45 йәшлектәр категорияһын, артабанғы икеһе — 18—20 һәм 45—60 йәшлектәрҙе солғай. Тиҙҙән, Беренсе донъя һуғышына инеү менән, Ғосман империяһы бер нисә фронтта хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнаша. Ғосман ғәскәрҙәренең Рәсәй һәм Фарсыстан территорияһына баҫып инеүе әрмәндәргә ҡаршы репрессиялар ареалының ҙурайыуына килтерә: 1914 йылдың нобренән 1915 йылдың апреленә тиклем 4—5 мең әрмән ауылы талана һәм дөйөм алғанда {{nobr|27 000}} әрмән һәм бик күп ассирийлылар үлтерелгән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249" /><ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68" />.

[[1915 йыл]]дың ғинуарында көнсығыш фронтта барған Һарығамыш алышында Энвер пашаның ғәскәрҙәрен урыҫ армияһы тар-мар итә. Һөҙөмтәлә ғосман армияһы Тәбриз һәм Хой ҡалаларынан алып ташлана. Рәсәй армияһының еңеүенә Рәсәй империяһында йәшәүсе әрмәндәрҙең үҙ теләге менән алышыуы күп дәрәжәлә ярҙам итте, һәм Иттихатҡа бөтә әрмәндәрҙең хыянаты тураһында пропаганда алып барыу мөмкинлеге бирҙе<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249" /><ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68" />.

Энвер, Конья архиепискобына хат ебәреп, Һарығамыш алышы осоронда төрөк әрмәндәренең лояллеге өсөн асыҡтан-асыҡ рәхмәт әйтә. Энвер хатында Сивас әрмән офицерының уның ғүмерен һаҡлап ҡалыуы тураһында ла хәбәр итә<ref name="officer" group="Комм">Лейтенант Ованес Агинян, который вскоре погиб на фронте</ref>, который вынес его с поля боя во время панического бегства<ref name="r_Kevorkian_250">{{Книга:Раймонд Кеворкян:Геноцид армян: Полная история|pages=250}}</ref>. Эрзерумдан Константинополгә тиклем ул шулай уҡ төрөк әрмәндәренә «ғосман хөкүмәтенә тулыһынса тоғро» булғандары өсөн рәхмәт әйтә. Әммә Константинополдә Энвер «Танин» гәзитен нәшерләүсе һәм ғосман парламенты вице-президентына еңелеү әрмән хыянаты һөҙөмтәһе булды һәм әрмәндәрҙе көнсығыш өлкәләрҙән көсләп сығарыу ваҡыты етте ти{{Sfn|Bournoutian|1994|p=47}}. Асатурян Энверҙың позицияһы үҙгәреүенпрестижын һаҡлау һәм еңелеү өсөн аҡланыу алымы ти<ref name="The Armenian Genocide: An Interpretation" />. Февралдә ғосман әрмәндәренә ғәҙәттән тыш саралар ҡулланыла. Ғосман армияһының {{nobr|100 000}}гә яҡын әрмән һалдаты ҡоралһыҙландырыла, әрмән милләтле граждандарҙың 1908 йылдан бирле рөхсәт ителгән ҡоралы тартып алына. Шаһиттар һөйләүенсә, ҡоралһыҙландырғандан һуң, әрмән хәрбиҙәрен ҡанһыҙ рәүештә муйындарынан һуйып үлтергәндәр йә тереләй күмеп язалағандар<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249" /><ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68" />.

[[Ғосман империяһы]]ндағы АҠШ илсеһе өлкән Генри Моргентау ҡоралһыҙландырыуҙы әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенең прелюдияһы тип атаған<ref name="Morgenthau 302—304" />. Ҡайһы бер ҡалаларҙа властар күмәк халыҡты репрессияға дусар итеү менән янаған, шулай уҡ, властар билдәләгән һандағы ҡорал килтергәнсегә тиклем, төрмәләрҙә аманат итеп йөҙәр миллионлап кешене тотҡан. Әрмәндәрҙе ҡоралһыҙландырыу кампанияһы аяуһыҙ язалар менән оҙатылған. Йыйылған ҡоралды фотоға төшөрөп, «хыянат» дәлиле сифатында Истанбулға ебәрелгән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249" /><ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68" />.

=== Әрмәндәрҙе көсләп күсереү ===
[[Файл:Instruction of the Ministery of the Interior on april 24.png|thumb|left|210px|1915 йылдың 24 апрелдә Истанбулдың әрмән интеллигенцияһын ҡулға алыуы һәм көсләп күсереүе тураһында Эске эштәр министрлығының документы]]
Әрмәндәрҙе ҡоралһыҙландырыу Ғосман империяһының әрмән халҡына ҡаршы, күмәк халыҡты, мародёрҙар бандаларынан йәки аслыҡтан һәм һыуһап үлеү ҡурҡынысы аҫтына, сүллеккә ҡыуыу кеүек системалы кампаниялар үткәреү мөмкинлеген биргән. Империяның һуғыш эсендәге сик буйы райондарынан ғына түгел, бөтә төп үҙәктәренән тиерлек көсләп күсереү<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-247-248" /><ref name="A Question of Genocide, 270-272" />. Геноцидты ойоштороусылар империяның көнсығыш провинцияларын тулыһынса әрмәндәрҙән таҙартыу, шул иҫәптән әрмәндәрҙе был провинцияларҙа автономия дәғүәләшә алмаҫлыҡ аҙ һанда ҡалдырыу бурысы ҡуйған{{sfn|Роган|2018|с=226}}

Баштараҡ властар, яҡшы теләкле хөкүмәт, хәрби ихтыяждан сығып, әрмәндәрҙе яңы өйҙәргә күсереүҙе әҙерләй, тип алдап, сәләмәт ирҙәрҙе йыйған. Был ир-егеттәрҙе төрмәгә япҡандар, һуңынан ҡаланан сүллеккә сығарып, шунда утлы ҡоралдан атып йә сәнсеп юҡ иткәндәр. Һуңынан ҡарттарҙы, ҡатын-ҡыҙҙыһәм балаларҙы йыйып, уларға ла күсереү хәбәрен еткергәндәр. Уларҙы колоннаға теҙеп, жандармдар конвойы аҫтында ҡыуғандар. Кем юлын дауам итә алмай, хатта йөклө ҡатындарҙы ла, үлтергәндәр. Жандармдар, мөмкин тиклем оҙон маршрут һайлап, кешеләрҙе, һыуһағанлыҡтан йә астан һуңғы кеше үлгәнсе, атларға һәм шул уҡ маршруттан кире килергә мәжбүр иткәндәр<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249" /><ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68" />.

Көсләп күсереүҙең беренсе фазаһы 1915 йылдың апрель башында Сөләйманлы (Зәйтүн) һәм Дёртйол әрмәндәрен кү сереүҙән башланған. 24 апрелдә [[Истанбул]]дың әрмән элитаһы, Александретта һәм Адана әрмән халҡы ҡулға алына һәм көсләп күсерелә. [[9 май]]ҙа Ғосман империяһы хөкүмәте Кесе Азия (Анатолия) әрмәндәрен компакт йәшәгән урындарынан көсләп күсереү ҡарарын ҡабул итә. Күсерелеүсе әрмәндәр урыҫ армияһы менән хеҙмәттәшлек итеүенән ҡурҡҡанлыҡтан, көньяҡҡа күсереү ҡаралған була, әммә һуғыш ығы-зығыһында был бойороҡ үтәлмәй ҡала. Ван ихтилалынан һуң, көсләп күсереүҙең 4-се фазаһына ярашлы, сик буйында һәм Киликияла йәшәүсе бөтә әрмәндәр ҙә күсерелергә тейеш була<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />.

[[1915 йыл]]дың 26 майында Мәһмәд Талаат паша тыныс тормош осоронда хөкүмәткә ҡаршы сығыусыларға арналған «Депортация тураһындағы закон» иғлан итә. [[1915 йыл]]дың 30 майында Законды мәжлес раҫлай. Әрмәндәр аталмаһа ла, закон уларға ҡағылғаны аңлашылып торған. [[1915]] йылдың 21 июнендә, көсләп күсереүҙең һуңғы актында, Талаат Ғосман империяһының ун провинцияһында йәшәүсе «бөтә әрмәнде лә», дәүләткә файҙалы тип танылғандарын ғына ҡалдырып, көсләп һөрөргә бойора. Депортация өс принципҡа ярашлы атҡарыла: 1) "ун процент принцибы"на ярашлы, мосолмандар менән сағыштырғанда, төбәктә әрмәндәр 10%-тан артырға тейеш түгел, 2) көсләп күсерелгәндәрҙең өй һаны 50-нән артырға тейеш түгел, 3) көсләп күсерелгәндәргә тәғәйенләнгән урындарын үҙгәртеү тыйылған. Әрмәндәргә үҙ мәктәптәрен асыу тыйылған, әрмән ауылдары араһындағы юл бер-береһенән биш сәғәтлектән кәм булмаҫҡа тейеш. Бөтә әрмәндәрҙе лә көсләп күсереү талабы ҡуйылһа ла, сит ил граждандары был процестың шаһиты булмаһын тигәндән сығыптыр, [[Истанбул]] һәм [[Әдирнә]] ҡалаларында йәшәгән әрмән халҡының ҙур ғына өлөшө күсерелмәй ҡала. Измир ҡалаһының әрмән халҡын, әгәр әрмәндәр күсерелә ҡалһа, ҡала сауҙаһы бөлгөнлөккә төшәсәк, тип фекер йөрөткән губернатор Рәхим бей ҡотҡара. [[5 июлдә]] депортация сиктәре көнбайыш провинциялары (Анкара, Эскешәһәр]] һ. б.), Киркук, Мосул, [[Евфрат]] үҙәне һ. б. иҫәбенә киңәйтелә. [[1915 йыл]]дың 13 июлендә Талаат депортация «әрмән мәсьәләһен ахырынаса хәл итеп ҡуйыр өсөн» үткәрелде, тип иғлан итә, һәм был ысынында Ғосман империяһында әрмән проблемаһын бөтөрөүҙе аңлатҡан<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />.

=== Тәүге депортациялар ===
[[1915 йыл]]дың март уртаһында британ-француз көстәре [[Дарданелл]]ға һөжүм итә. [[Истанбул]]да баш ҡаланы Эскешәһәргә күсереү һәм урындағы халыҡты эвакуациялау буйынса әҙерлек эштәре башлана. Әрмәндәрҙең союздаштарына ҡушылыуынан ҡурҡып, Ғосман империяһы хөкүмәте Истанбул һәм Эскешәһәр араһындағы әрмән халҡын күсерергә ниәтләй. Шул уҡ ваҡытта Иттихат үҙәк комитетының бер нисә ултырышы була, һәм унда «Тәшкиләт-и Махсуса|Специальная организация» ойошмаһы башлығы Бехаэддин Шакир көнсығыш Анатолияла әрмән төркөмдәренең эшмәкәрлеген раҫлаған дәлилдәр килтерҙе. "Эске дошман"дың ҡурҡынысы «тышҡы дошманға» ҡарағанда кәм түгел ти Шакир. Уға киңерәк вәкәләт бирелә. Март аҙағында — апрель башында "Махсус " Иттихат радикаль эмиссарҙары, шул иҫәптән, артыҡ ҡанһыҙ ысул, ҡулға алыуҙар һәм язалауҙар, менән Рәшид-бей ({{lang-tr|Reşit Bey}}) ҡорал таптырған, ә һуңыраҡ әрмәндәрҙе үлтереүсе фанатикка әйләнә. Акчам Танер әрмәндәрҙе дөйөм көсләп ҡыуып сығарыу ҡарары мартта уҡ ҡабул ителгән була тигән фаразлау бар.
<ref>Akcam, Taner, «Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die türkische Nationalbewegung». Hamburg: Hamburger Edition, 1996. P.59</ref>
, әммә Истанбулдан көсләп күсереү үткәрелмәүе ул мәлгә әрмәндәрҙең яҙмышы һуғыштың артабан нисек барышына бйле булғандыр тип фаразларға була<ref name="Bloxham 78-80" />.

Йәш төрөктәрҙең, депортация әрмәндәрҙең Көнсығыш фронтта лояль булмауы менән бәйле тип раҫларға маташыуына ҡарамаҫтан, әрмәндәрҙең беренсе көсләп күсерелеүе Әхмәд Жемаль паша етәкселегендә көнсығыш фронты менн күршеләш райондарҙа түгел, ә Кесе Азияның (Анатолия) үҙәгенән ([[Киликия]]{{Sfn|Роган|2018|с=271}}) [[Сүриә]]гә йүнәлтелгән. Мысыр кампанияһында еңелгәндән һуң, ул Сөләймәнле (Зәйтун) һәм Дүртөйлө әрмән халҡын потенциаль ҡурҡыныс тип таныған һәм, союздаш державаларҙың үтеп инеүе осрағын күҙ уңында тотоп, үҙенең контроле аҫтындағы территорияның этник составын үҙгәртеү маҡсатынан беренсе тапҡыр әрмәндәрҙе көсләп күсереүҙе тәҡдим итә<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />. Әрмәндәр депортацияһы 8 апрелдә быуаттар дауамында өлөшләтә бойондороҡһоҙ булған һәм төрөк властары менән ҡапма-ҡаршылыҡлы мөнәсәбәттәрҙә торған Зәйтун ҡалаһынан башлана. Был хәрәкәтте нигеҙләү маҡсатында Зәйтун әрмәндәре һәм Рәсәй хәрби штабы араһында йәшерен килешеү барлығы тураһындағы хәбәр килтерелгән, әммә Зәйтүн әрмәндәре бер ниндәй ҙә дошманлыҡ саралары күрһәтмәгән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250" /><ref name="Bloxham 82-83" /><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.

[[Файл:Armrefugees.jpg|thumb|left|300px|Дейр-эз-Зор концентрацион лагерында ҡасаҡ әрмәндәр үле ат кәүҙәһе янында]]
Ҡалаға өс мең төрөк һалдаты индерелә. Зәйтундең цйәш ирҙәренең бер өлөшө, төрөк һалдаттарына һөжүм иткән бер нисә дезертирҙы ла ҡыҫтырып, әрмән монастырына ҡаса һәм унда оборона ойоштороп, әрмән сығанаҡтарына ярашлы, монастырь яулап алынғансы, 300 һалдатын (төрөктәр майор һәм һигеҙ һалдат тип күрһәтә) юҡ итә. Әрмән яғы хәбәрҙәренән билдәле булыуынса, һалдаттарға һөжүм итеү уларҙың әрмән ауылдарында ҡылған әшәкелектәре өсөн үс алыу сараһы була. Зәйтун ҡалаһы әрмән хаҡының күпселеге боласыларҙы хупламаған, әрмән общинаһы лидерҙары боласыларға бирелергә кәңәш итә һәм хөкүмәт ғәскәрҙәренең уларҙы язаға тарттырыуына ҡамасауламай. Әммә ғосман чиновниктарының аҙ өлөшө генә әрмәндәрҙең тоғролоғон танырға әҙер була, күпселеге Зәйтун әрмәндәренең дошман менән хеҙмәттәшлек итә тип ышанған. Эске эштәр министры Талаат Константинополдәге әрмән патриархына дезертирҙарҙы тотоп биргәне өсөн әрмән халҡына рәхмәт белдерә. Әммә һуңыраҡ был ваҡиғаларҙы сит ил державалары менән дөйөм ихтилалдың өлөшө — төрөк тарихнамәһе ҡарашын нығыта. Төп әрмән халҡы ғосман армияһына ҡаршы тороуҙы хупламаһа ла, барыбер Зәйтун әрмәндәрен Дер-зор лагерына йә сүллеккә ҡыуалар, һәм унда һуңыраҡ әрмәндәрҙе йә үлтергәндәр, йә аслыҡтан әм сирҙәрҙән үлеүгә дусар итеп, ҡалдырғандар. Зәйтундан һуң, шундай уҡ яҙмыш [[Киликия]]ның башҡа ҡалаларын да көткән. Бындай депортациялар Вандағы ваҡиғаларға тиклем булған, һәм быны ғосман властары әрмәндәргә ҡаршы кампанияны нигеҙләү өсөн ҡулланғандар. Ғосман хөкүмәте башҡарған эштәр үҙ-ара тура килмәгәнсә ине, әммә ул империяның бөтә территорияһын биләмәгәйне әле<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250" /><ref name="Bloxham 82-83" /><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.

Зәйтун әрмәндәрен көсләп күсереү геноцидты ойоштороу менән бәйле мөһим мәсьәләне асыҡлай. Әрмәндәрҙең ҡайһы бер өлөшө Сүриәнән һәм Ираҡтан алыҫ урынлашҡан Коньяға — һуңынан, нигеҙҙә, әрмәндәр шунда күсерелгән. Әхмәд Жемал паша шәхсән Месопотамияны түгел, боеприпастарҙы ташыуға ҡаршылыҡ булдырмаҫ өсөн, Коньяны һайланым, тп раҫлаған. Әммә апрелдән һуң һәм Жемал юрисдикцияһы аръяғына күсерелеүсе әрмәндәрҙең бер өлөшө Коньяға оҙатыла, һәм был депортация планының 1915 йылдың апрелендә үк булғанлығына ишаралай<ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />.

=== Ван ихтилалы ===
[[Файл:Russian soldiers Sheykhalan 1915.jpg|мини|right|230px|Урыҫ һалдаттары Шейхалан ауылында тереләй яндырылғн әрмәндәрҙең ҡалдыҡтары эргәһендә, 1915 йыл]]

Һарығамыш һуғышында тар-мар ителгәндән һуң, [[Ван]] ҡалаһы төрөк яғы өсөн дә, урыҫ яғы өсөн дә мөһим стратегик ҡыҙыҡһыныу тыуҙырған. [[1914 йыл]]дан, ҡалала ҙур йоғонтоға эйә булған Дашнакцутюн ойошмаһы йәшерен рәүештә күп ҡорал йыйған була. После подхода российских добровольцев под командованием Озанян Андраник Торосович етәкселегендәге үҙ теләге менән һуғышта ҡатнашҡан рәсәйлеләр Һарайға (Ван) яҡынлашҡандан һуң, ғосман властары дашнактарҙан төрөк армияһынан ҡасҡан әрмән дезертирҙарын тотоп биреүен талап итә, ҡала менән телефон бәйләнешен өҙә, урындағы халыҡты талау менән шөғөлләнә. Һөҙөмтәлә, бер яҡтан һалдаттар менән чете (мосолман бандиттары) араһында һәм икенсе яҡтан әрмән үҙоборона төркөмдәре араһында бәрелештәр тоҡана. [[1915 йыл]]дың февралендә империяла әрмәндәр күпселекте тәшкил иткән берҙән-бер өлкәнең Ван ҡалаһы губернаторы итеп, Энверҙың ҡәйнеше — көс ҡулланыуға тартымлығы менән билдәле, ҡорал тартып алыу кампанияһында әрмән халҡын ҡурҡыу аҫтында тотҡан Жәүдәт-бей тәғәйенләнә. Жәүдәт яңы ғына Фарсыстанға (Иран) уңышһыҙ походтан ҡайтҡан була, уны бер нисә мең курд һәм черкес регуляр булмаған һалдаты йәки «итсе батальондары» оҙатып йөрөй. [[1914 йыл]] аҙағында Төркиә хөкүмәте, Вн районындағы әрмәндәрҙе һәм ҡайһы бер фарсы ҡәбиләләрен Төркиәнең дошмандары ҡоралландыра, тип раҫлап, Ванда ихтилал булыу мөмкинлеген билдәләй. Вандағы әрмән лидерҙары властарҙы тынысландырырға маташа һәм Жәүдәткә буйһоноуы тураһында әйтә. [[1915 йыл]]дың март башында Жәүдәт Чатак әрмәндәренән, үлем язаһы һәм ғаиләләрен көсләп күсереү менән янап, 18 йәштән алып 45 йәшкә тиклемге бөтә ир-атты (4000 ир-егет, шулай уҡ күп һанлы дезертирҙар) армия эшселәре сифатында биреүҙе талап итә. Әрмәндәр 400 кеше генә бирә, ә ҡалғандары өсөн «иреккә сығарыу һалымы» (закон рөхсәт иткән армия хеҙмәтен үтәмәгән өсөн билдәле бер сумма аҡса түләү) түләргә тәҡдим итә, Жәүдәт был үтенесте кире ҡаға. Жәүдәт 8 кешенән торған әрмән-төрөк төркөмөн Шадах ауылына бер әрмәнде төрмәгә ултыртыу тарихын асыҡлау буйынса ебәрә. Юлда төркөмдәге бөтә дүрт әрмән дә үлтерелә. 17 апрелдә Жәүдәт "итсе батальондары"н Чатак әрмәндәрен ҡырырға ебәрә, әммә тәртипкә күнмәгән ғәскәр иң яҡын әрмән ауылдарына һөжүм итә<ref name="Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, 249-255" /><ref name="The great game of genocide? 76-78" /><ref name="Bloxham 265-267" />.

Күмәк халыҡты үлтереүҙәр 19 апрелдә башлана, Ван ҡалаһы янында 2500-гә тиклем әрмән, ә яҡындағы бер нисә көндә 50 меңләп әрмән үлтерелә. Әрмәндәргә һөжүмде Иттихат ойошторғанын һуңыраҡ Вандың ике генерал-губернаторы, Ибраһим Арвас һәм Хасан Ташин таный<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68" />. Мосолмандарға, үлем менән янап, әрмәндәрҙе яҡлау тыйылған. Ван әрмәндәре, һөжүм көтөп, бер нисә аҙна дауамында ҡаланың үҙҙәре йәшәгән өлөшөн нығытҡан һәм дүрт аҙна дауамында һөҙөмтәле ҡаршылыҡ күрһәтә. Вандың әрмән өлөшө халҡы 30 мең кешенән торған, шуларҙың 1500 ҡоралланған була. Ҡоралды ваҡ һөнәрселек етештереүе (кустарный) ысулы менән эшләгәндәр. 16 майҙа, урыҫ армияһы Ванға яҡынлашҡас, төрөктәр китергә мәжбүр була. Урыҫ генералы Николаев Ванда әрмән хөкүмәтен иғлан итә. Алты аҙнанан урыҫтар, китә алырлыҡ әрмәндәрҙе үҙҙәре менән алып, сигенә<ref name="Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, 249-255" /><ref name="The great game of genocide? 76-78" /><ref name="Bloxham 265-267" />.

Ван ваҡиғалары алдан әҙерләнгән характерҙа булмай, әрмәндәр Фарсыстанғапотенциаль ҡасыу өсөн коридорҙы һаҡларға тырышҡан, ә Жәүдәт күҙенә күренгән "әрмән ихтилалы ҡурҡынысы"н баҫыу маҡсатында репрессиялар ҡулланған. Уның хәрәкәте ул осорға хас булмаған. Шул уҡ ваҡытта происходили восстания курдов в районе Битлис районында курдтар ихтилалы һәм Башҡалда ассирийҙар ихтилалы ҡупҡан<ref name="The great game of genocide? 76-78" />.

=== Депортацияларҙың дауамы ===
[[Файл:522px-AmbassadorMorgenthautelegram.jpg|thumb|left|200px|АҠШ илсеһе Моргентау (өлкән) Генри АҠШ Дәүләт департаментына телеграммаһында (1915 йылдың 16 июле) әрмәндәрҙе юҡ итеүҙе ''«раса буйынса тамырынан ҡоротоу кампанияһы»'' тип тасуирлай]]
{| class="toccolours" style="float: right; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:37em; max-width: 37%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |'''Оттоман чиновнигы Сәйед Әхмәдтең Трапезундтан әрмәндәрҙе һөрөү процедураһын тасуирлауы'''<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265" group="Комм" />:<br>
Башта ғосман чиновниктары балаларын тартып алды, уларҙың ҡайһы берен Трапезундтағы америка консулы ҡотҡарырға тырышып ҡараны. Трапезунд мосолмандары әрмәндәрҙе яҡлаған өсөн үлем язаһы янауы тураһында иҫкәртелгәйне. Шунан өлкән ир-атты, улар хеҙмәттә ҡатнашырға тейеш, тип айырҙылар. Ҡатын-ҡыҙҙы һәм балаларҙы, һаҡ аҫтында һәм хәүефһеҙлек гарантиялары менән, Мосул яғына алып киттеләр, артабан ирҙәр ҡаланан сығарылды һәм алдан ҡаҙылған канауҙар янына ҡуйып атып үлтерелде. Ҡатын-ҡыҙҙарға һәм балаларға, талаусы һәм көсләүсе «четтес» һөжүмдәре ойошторолдо, ә һуңынан уларҙы үлтерҙеләр. Хәрбиҙәргә "четтес"тарҙың хәрәкәтенә ҡамасауламҫҡа тигән ҡәтғи бойороҡ бирелгәйне. Тартып алынған балалар ҙа шулай уҡ ҡаланан сығарылып үлтерелде. Дети на попечении Америка консулы ҡарамағындағы балалар ҙа, Сивасҡа ебәрелеү һылтауы менән, алынды һәм, кәмәләргә ултыртып диңгеҙгә сығарылды һәм сәнсеп үлтерелде, мәйеттәре ҡапсыҡтарға һалынып, диңгеҙгә ташланды. Бер нисә аҙнанан ҡайһы бер мәйеттәр Трапезунд ярҙарында табылды. Июлдә Сәйед Әхмәдкә Трапезунд әрмәндәренең 120 ир-аттан, 400 ҡатын-ҡыҙҙан һәм 700 баланан торған һуңғы конвойын оҙатыу эше ҡушыла. Башта конвойҙан бөтә ирҙәр ҙә айырып алынды, аҙаҡ Сәйед Әхмәдкә уларҙың барыһының да үлтерелеүе тураһында хәбәр итәләр. Юл буйҙарында меңәрләгән әрмән кәүҙәһе ятҡан. "Четтес"тарҙың бер нисә төркөмө пытались взять из конвойҙан ҡатын-ҡыҙҙарҙы һәм балаларҙы алырға маташты, әммә Сәйед Әхмәд уларға әрмәндәрҙе биреүҙән баш тартты. Юл буйында ул 200-гә яҡын баланы, улар тураһында хәстәрләргә вәғәҙә биргән мосолман ғаиләләренә биреп китте. Кемахта Сәйед Әхмәдкә әрмәндәрҙе, улар үлеп бөткәнсе, конвойларға ҡушыла. Уға әрмәндәрҙең был партияһын Эрзерумдан килгән жандармерия вәкиле Мөхәммәд Эффенди командалыҡ иткән төркөмгә ҡуша алды. Эффенди аҙаҡ Сәйед Әхмәдкә ул төркөмдөң Евфрат ярына килтерелеүен һәм, конвойҙан айырып алынып, «четтес» бандалары ҡулынан юҡ ителеүен әйтте. Матур әрмән ҡыҙҙары систематик рәүештә күмәк халыҡ алдында көсләнә, һәм һуңынан, шул иҫәптән трапезунд чиновниктары тарфынан үлтерелә ине. Сәйед Әхмәд Эрзурумда әрмәндәрҙе үлтереүҙе ойоштороусылар тип Шакир Бехаэддинды, Трапезундта — Наил бейҙе, Кемахта — Эрзинжандан парламент ағзаларын атаны. «Четтес» штабтары Кемахта урынлашҡайны.
|}
Дөйөм депортация алдан әҙерләнмәгән булһа ла, [[1915 йыл]]дың март кәңәшмәләренән һуң, Иттихат вәкилдәре әрмәндәрҙе күпләп юҡ итергә кәрәклеге тураһында агитация йәйелдерә. Ван ваҡиғалары һәм үлтерелгән 150 000 мосолман тураһындағы рәсми төрөк статистикаһы мәғлүмәттәренә (Хәлил Берктай 1915 йылда бөтә көнсығыш Анатолияла әрмәндәр 12 мең мосолманды үлтергән тип баһалай) таяныу ғосман властары өсөн шулай уҡ әрмәндәргә ҡаршы хәрәкәт атҡарыуға сәбәп була.
24 апрелдә Константинополдә 235 күренекле әрмән ҡулға алына һәм артабан һөргөнгә оҙатыла. Шуның артынса уҡ 600 әрмән, һуңынан тағы 5 мең әрмән әсирлеккә алына. Уларҙың күпселеге Истанбул янында үлтерелә. Был яуызлыҡ законға таянып эшләнмәгән, ә АҠШ илсеһе Моргентау (өлкән) Генри менән һөйләшкәндә, Талаат был ҡара эште «үҙоборона» булараҡ ҡылыҡһырлай. 30 майҙа Ғосман империяһы министрҙар советы хәрби командалыҡҡа халыҡтың ҡораллы ҡаршылығын баҫтырырға һәм хыянатта йәки шпионаж менән шөғөлләнеүҙә ғәйеплеләрҙе көс ҡулланып күсерергә рөхсәт иткән закон ҡабул ителә. Законлы төҫ бирер өсөн, һөргөнгә оҙатылғандарҙы һаҡлау һәм юғалған мөлкәтенә компенсация түләү күҙ уңында тотолорға тейеш булһа ла, ысынында иһә был шарттарҙың береһе лә үтәлмәй. Әрмәндәрҙе юҡ итеүҙә төп ролде Эрзерумда урынлашҡан һәм башлыса «четтес» — төрмәләрҙән сығарылған енәйәтселәрҙән торған йәғни {{nobr|34 000}} ағзаһы булған «Айырым ойошма» — Тәшкиләт-и Махсуса шөғөлләнгән. «Айырым ойошма» туранан-тура Талаатҡа буйһонған. Был ойошма 1914 йылдың декабрендә, әрмәндәрҙе көсләп күсереүҙең рәсми сәбәбе тип аңлатылған Ван ваҡиғаларынан ярты йыл алдараҡ, сигенеүсе урыҫ ғәскәрҙәре ҡалдырып киткән райондарҙа әрмәндәргә ҡаршы ойошторолған репрессияларҙа үҙен беренсе тапҡыр күрһәтә. Күп кешене үлтереүҙәрҙә илдең махсус хеҙмәттәре башында тороусы һәм махсус үлем эскадрондары булдырыусы Шакир Бехаэддин әүҙем ҡатнашҡан<ref name="Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, 249-255" /><ref name="see also suni" group="Комм" /><ref name="роль специальной организации" group="Комм" />.

18 апрелдә Эрзерум янында күмәк төрөк йыйылған митингта әрмәндәрҙе хыянатта ғәйепләйҙәр һәм әрмәндәргә ярҙам иткән мосолмандарҙы ла әрмәндәр яҙмышы көтөүен иҫкәртәләр. Алдағы аҙналар дауамында Эрзерум өлкәһе әрмәндәре төрөктәрҙең һөжүме сериялары объектына әйләнә. Май уртаһында Хыныс һәм уның тирә-яғында ҡырылыш ойошторола — {{nobr|19 000}} әрмән үлтерелә. Өлкәнең башҡа ауылында йәшәгән әрмәндәр Эрзерумға көсләп күсерелә, һәм күбеһе аслыҡтан, һыу эсмәү һәм ябығып хәлһеҙләнеү арҡаһында үлә, ә ҡалғандарын Кемах тарлауығы текә битләүҙәренән йылғаға ырғытҡандар. Эрзерумдың 65 мең әрмән халҡынан күбеһе июнь — июль дауамында көсләп күсерелгән һәм Кемах тарлауығында үлтерелгән, ҡалғандары [[Алеппо]] һәм [[Мосул]]ға күсерелә, бик һирәге генә тере ҡала. Эрзерумда мөһим хәрби объекттарҙа 100-гә яҡын әрмән хеҙмәт иткән. Эрзинжан әрмәндәре лә шулай уҡ Кемах тарлауығында үлтерелә. Эрзерум өлкәһенең тағы бер ҡалаһы Байбурт әрмәндәренән башта аҡсаларын һәм, хәүеф янамаясағында ышандырып, йәш ҡыҙҙарын тартып алғандар, һуңынан уларға "четтес"тар һөжүм иткән. Эрзинжанға ҡасып китергә маташыусыларҙы жандармдар атып үлтергән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258" />.

Орду ҡатын-ҡыҙы һәм балалары, Самсунға сығарылыу һылтауы менән, баржаларға тейәлә, һуңынан диңгеҙгә сығарыла һәм борттан ырғытыла. 1919 йылдағы трибунал барышында Трапезунд полицияһы начальнигы өлкә губернаторы бүләге сифатында йәш әрмән ҡыҙҙарын Истанбулға Иттихат лидерҙарына ебәргәнлеген таныны. Ҡыҙыл ярымай дауаханаһындағы әрмән ҡыҙҙарын Трапезунд губернаторы наложница итеп тотҡан һәм мәсхәрәләүгә дусар иткән<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 83-86" />. Көнбайыш Әрмәнстандың көньяҡ өлөшөн Жәүдәт һәм уның «итсе батальондары» (''төр.'' kesab taburi) әрмәндәрҙән таҙартҡан. Битлис әрмәндәре закон боҙмауына ҡарамаҫтан, Жәүҙәт башта уларҙан выкуп талап иткән, һуңынан уларҙың күпселеген аҫтырған. 25 июлдә ҡаланы Жәүдәт ғәскәре уратып алған, һәм ҡыҫҡа ваҡыт ҡамауҙан һуң, ҡаланың рмәндәр йәшәгән өлөшө бирелгән. Ир-ат үлтерелгән, йәш ҡыҙҙарҙы урындағы төрөктәргә һәм курдтарға биргәндәр, ҡалған әрмәндәрҙе көньяҡҡа оҙатҡандар һәм Тигр йылғаһында батырғандар. Битлиста барлығы {{nobr|15 000}} әрмән үлтерелгән, уларҙың өйҙәре төрөк һәм курд мөжәһирҙәренә бирелгән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258" />.

Шул уҡ ваҡытта Битлис янындағы әрмән халҡы ла һуйылған. Битлистан һуң Жәүдәт, төрөк һәм курдтарҙың һөжүмдәренән һуң бер аҙға тыныслыҡ урынлашҡан Муш ҡалаһы районына килә. Жәүдәт өлкәгә килгәндән һуң, әрмән общинаһы лидерҙарын язалау башлана, ир-ат штыктар менән сәнсеп үлтерелә, ҡатын-ҡыҙ һәм бала-саға, ат һарайына ҡыуып керетелеп, тереләй яндырыла. Артабан Жәүдәт һәм төрөк-курд отрядтары Сасунға һөжүм итә, һәм был ҡалала йәшәгән әрмәндәр боеприпастары һәм ризығы бөткәнсе ҡаршы тора. Ҡара диңгеҙ буйындағы ҡалаларҙа әрмәндәрҙе караптарға тейәгәндәр һәм батырғандар. Протестант һәм католик конфессияларына ҡараған әрмәндәр ҙә юҡ ителгән. Харпутта, 13 мең әрмән һалдаты менән, америка миссионерҙары нигеҙ һалған Евфрат колледжы студенттары һәм уҡытыусылары үлтерелгән. Америка протестант миссионерҙары етәкселегендә Мерзифонда эшләгән Анатолия колледжы әрмәндәре лә шундай ҡот осҡос яҙмышҡа дусар ителгән. Марсовандың 12 мең әрмәненең күпселеген һөргөнгә оҙатҡандан һуң, америка илсеһе аша колледж президенты Энверҙан һәм Талааттан колледж ағзалары өсөн хәүефһеҙлек гарантияларын ала, әммә округ губернатор, гарантия тураһында белмәүгә һылтанып, ҡалған әрмәндәрҙе сүллеккә көсләп күсерә һәм улар шунда һәләк була. Католик конфессияға ҡараған Анкара әрмәндәре лә көсләп күсерелә<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258" />.
<!--
{| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 1em; margin-right: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:40em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |'''Из воспоминаний Такуи Левонян, 1900 года рождения'''<ref name="Adalian-81-83">''Rouben Paul Adalian''. The Armenian Genocide // {{Книга:Totten, Parsons, Charny. A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts|81—83}}</ref>:<br>От [[Палу (Элязыг)|Палу]] до Тигранакерта ([[Диярбакыр|Диарбекир]]) нас сильно мучали, и мы очень страдали. Не было воды и еды. У моей матери было что-то в сумке, она давала нам немного время от времени. Мы шли весь день, в течение 10 до 15 дней. На ногах уже не оставалось обуви. Наконец мы достигли Тигранакерта. Там мы помылись у воды, размочили немного сухого хлеба который у нас был и поели. Прошёл слух что губернатор требует от армян очень красивую 12-летнюю девочку… Ночью они пришли с фонарями ища такую девушку. Они нашли её, отобрали у рыдающей матери и сказали что вернут её потом. Позже они вернули ребёнка, почти мёртвого, в ужасном состоянии, оставив его на коленях матери. Мать громко рыдала, и конечно ребёнок, не вынеся произошедшего, умер. Женщины не могли успокоить её. Наконец женщины попытались вырыть яму с помощью орудия одного жандарма, и похоронили девочку. Там была большая стена и моя мать и несколько женщин написали на ней «Здесь похоронена Шушан».
|}
В отличие от прежних депортаций, которые не отличали невиновных с точки зрения властей армян от «виновных» в пределах местных армянских общин, депортации из [[Киликия|Киликии]] уже не делали различия между армянскими революционными и лоялистическими сообществами. Эти депортации не зависели также от близости к границе и касались всех армян Османской империи. Этим депортированным не предоставлялась еда, что означало фактическую смерть от голода. Им не обеспечивалась защита, и по дороге они подвергались грабежам и насилию нерегулярных османских сил, курдских, черкесских и других мусульманских племён, в результате чего до конечного пункта в пустыне доходило около 20 %. То же самое происходило с армянами всей Восточной Анатолии. Армяне западных провинций относительно беспрепятственно дошли до Дер Зора, где впоследствии в большинстве умерли или были убиты. Считается, что практика общего разрушения армянских общин Анатолии началась 24 апреля 1915 года, когда были арестованы и депортированы в Анкару лидеры армянской общины Константинополя. К середине июня почти все они были убиты. А к этому времени уже были почти полностью уничтожены армянские общины Битлиса и [[Эрзерум]]а. 9 июня министерство внутренних дел направило губернатору Эрзерума требование продать имущество депортированных армян, возвращение которых уже не ожидалось. В течение лета ареал депортаций расширялся, включая районы современной Сирии. Согласно плану депортаций, армяне не должны были превышать 10 % местного населения, что отражало страх младотурок перед концентрацией армян. Есть основания предполагать, что убийства до 150 000 человек в лагерях вокруг пустыни Дер Зор были совершены черкесами, чеченцами и арабами, чтобы не допустить скопления большого количества армян в одном месте<ref name="A Question of Genocide, 270-272" />.

Одно из самых ярких свидетельств резни оставили четыре арабских оттоманских чиновника, перешедшие на сторону русских и впоследствии рассказавшие подробности депортации [[Сайкс, Марк|Марку Сайксу]]. Так, по словам лейтенанта Саида Ахмеда Мухтэра Аль-Бааджа, находившегося в [[Трапезунд]]е в 1915 году, он знал, что высылка армян означает резню, и ему был известен официальный приказ расстреливать дезертиров без суда. Лейтенант Саид Ахмед сообщил, что в секретном приказе вместо слова «дезертиров» было «армян», что свидетельствует о понимании центральной властью преступности своих действий и желании их скрыть<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265-2" />.
 -->
Әрмәндәрҙе үлтереү менән бер рәттән урлашыу һәм талау киң таралған. Сауҙагәр Мәхәмт Али ({{lang-tr|Mehmed Ali}}), Асент Мостафа һәм губернатор Трапезунд губернаторы Жемал Азми {{nobr|300 000}} алып {{nobr|400 000}} төрөк алтын фунтына (ул осорҙа {{nobr|1 500 000}} АҠШ доллары) тиң әрмән байлығын үҙләштергән. Алепполағы америка консулы Вашингтонға: Төркиәлә «талауҙың гигант схемаһы» йәйелдерелгән тип доклад яһай. Трапезундтағы консул Трапезундтағы Иттихат комиссарының өйө талауҙан килгән өлөштөң алтыны һәм башҡа ҡиммәтле таштары менән тулған тип хәбәр иткән<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 83-86" />.

[[Файл:Armenianmothermourning.jpg|thumb|right|250px|Әрмән әсә биш балаһының мәйете янында]]

Йәй ахырына империялағы әрмән халҡының күп өлөшө үлтерелгән була. Ғосман властары был яуызлыҡты йәшерергә маташһа ла, Европаға барып етә алған ҡасаҡтар Төркиәлә әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте барғанын еткерәләр. 27 апрелдә әрмән [[католикос]]ы АҠШ һәм Италияға һуйышты туҡтатыу буйынса ҡыҫылыуҙарын үтенә. Союздаш державалар төрөк һәм курдтарҙың әрмәндәрҙе үлтереүҙәрен асыҡтан-асыҡ ғәйепләне, әммә һуғыш шарттарында уларҙың яҙмышын еңеләйтеү буйынса бер ни ҙә эшләй алманы. Был яуызлыҡты рәсми рәүештә тикшергәндән һуң, Бөйөк Британияла «Отношение к армянам в Османской империи» тип исемләнгән документтар китабы баҫылып сыға<ref name="The treatment of Armenians in the Ottoman Empire" />, Европала һәмАҠШ-та ҡасаҡтарға ярҙамға аҡса йыя башлайҙар. Үҙәк һәм көнбайыш Анатолия әрмәндәрен юҡ итеү 1915 йылдың авгуынан һуң да дауам иткән<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-565-567" />.

Рәсәй властары һәм йәмәғәтселеге ҡасаҡтарға (тәүҙә фәҡәт христиандарға ғына, ә 1916 йылдың яҙынан — мосолмандарға ла) гуманитар ярҙам күрһәтергә тырышып ҡарай, бының өсөн башында генерал Михаил Тамамшев торған махсус ведомство ойошторолған. Бөтә Рәсәй ҡалалар союзы булышлығы менән рәсәй армияһы оккупациялаған территорияларҙа ашханалар селтәре ойошторолған. Шулай булыуға ҡарамаҫтан хәрби фекерләү өҫтөнлөк ала — шулай, 1916 йылдың авгусында года командующий Рсәй империяһының Кавказ армияһы командиры (1914—1918)генерал Юденич Николай Николаевич әрмән ҡасаҡтарына ташлап киткән тыуған ерҙәренә ҡайтыуҙы тыя: «Төркиәлә беҙ яулаған ерҙәргә халыҡтың ҡайтыуы иртәрәк, сөнки был төбәктәрҙе аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеү былай ҙа бик ҡатмарлы»; ҡалғн халыҡ армия ихтыяжын өсөн тылда ауыл хужалығы хеҙмәтенә йәлеп ителә. Һуңғараҡ оккупацияланған райондарҙың генерал-губернаторы генерал Пешков шулай уҡ 1916 йылдың авгусында төрөк һөжүме башланыр алдынан Ван, Битлис һәм Муш ҡалаларынан Басенға һәм Игдирға 50 мең әрмәнде күсереү тәжрибәһен иҫләп (эвакуациянан һуң, рәсәй властары күскенселәрҙе аҙыҡ-түлек һәм медикаменттар менән тәьмин итеү көрсөгөнә терәлгәйне), асыҡтан-асыҡ был тыйыуҙы «кәрәкмәгән паника һәм ҡорбандар»ға барып етмәһен өсөн, тип нигеҙләгән. 1915 йылдың яҙында Юденич, аҙыҡ-түлек проблемаһы менән бәйле, шулай уҡ, әрмәндәр менән бергә 4-се казак корпусын ризыҡ менән тәьмин итеү бурысын ҡуйып, курдтар ташлап киткән Алашкерт, Диядин һәм Баязетҡа казактарҙы күсереүҙе тәҡдим итә. Һәм был граждандар адинистрацияһы һүҙҙә хуплау тапһа ла, тормошҡа ашмай ҡала. Башҡа фронттарҙағы кеүек, рәсәй армияһы, хәрби хәлдән сығып, урындағы халыҡты көсләп күсерергә мәжбүр булған: шулай, Эрзерум янындағы ун саҡрым оҙонлоғондағы фронт буйы зонаһынан 10 меңдән ашыу әрмән туранан-тура ҡала районына күсерелә, һәм был аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеүҙе тағы ла ҡатмарлаштыра. Әрмән халҡы 1915йылдың июнендә Арарат отряды командующийы генерал-майор Николаев Андрей Михайловичтың курдтарға Ван янына ҡайтырға рөхсәт биреүе менән риза булмай. Рәсәй властары әрмән халҡы күсенеүенең хәрби һәм гуманитар маҡсатын уйлағанынан тыш, генерал-губернатор Пешков бөтә әрмәнде лә Ван күленән көнсығышҡа, ә курдтарҙы — көньяҡҡа күсереүҙе күҙ уңында тотҡан масштаблы акцияны планлаштырған; [[Трабзон|Трапезунда]] һәм Эрзерум райондарында һуғышҡа тиклем йәшәгән әрмәндәргә генә рөхсәт ителгән; төрлө милләт халыҡтарын айырым йәшәтеү маҡсатында апартеид режимы булдырыу тәҡдим ителгән. Хәйер, был план да шулай уҡ тормошҡа ашырылмай ҡалған<ref name="holquist">{{статья|автор= Peter Holquist.|заглавие= The Politics and Practice of the Russian Occupation of Armenia, 1915—February 1917|ответственный = Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark|издание= A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire|место= Oxford|издательство= Oxford University Press|год= 2011|страницы= 151—174}}</ref>.

=== Әрмәндәргә медицина эксперименттары яһау ===
[[Файл:Armenian genocide4.jpg|thumb|270px]]
Оттоман әрмәндәрен юҡ итеүҙе аҡлау сифатында биологик нигеҙләү файҙаланылған. Әрмәндәрҙе «хәтәр микробтар» тип атап, уларға мосолмандар менән сағыштырғанда түбәнерәк статус бирелгән. Был сәйәсәттең төп пропагандисы, беренсе булып көсләп күсерелеүселәрҙең аяҡтарына даға ҡағыуҙы тәҡдим иткән доктор Рәшид Мәһмәт, Диярбакыр губернаторы булған. Рәшид шулай уҡ, Христосты язалағанға оҡшатып, әрмәндәрҙең ҡул-аяҡтары киреп ҡаҙаҡлауҙы ла ҡулланған<ref name="Dictionary of Genocide-21-22" />. Рәсми төрөк энциклопедияһы ''төр.'' Türk Ansiklopedisi 1978 йылда Рәшидты «бик шәп патриот» тип ҡылыҡһырлай<ref name="A Question of Genocide-126-148" />.

Мәғҡул (приемлемый) көнкүреш шарттары һәм медикаменттар булмауы төрөк армияһында һәр унынсы һалдаттың ғүмерен ҡыйған эпидемиялар таралыуға килтерә. Өсөнсө армия табибы Сәлим Тәүфиҡ ''төр.'' Tevfik Sağlam тимгелле тиф йәки ҡарамыҡҡа (сыпной тиф) ҡаршы вакцина эшләп сығарыу өсөн центральной больнице Эрзинжан үҙәк дауаханаһында әрмән һалдаттарында һәм хәрби училищелар кадеттарында эксперименттар үткәргән, һәм уларҙың күпселеге вафат булған. Ситләтелгән дәлилдәр был эксперименттарҙа Шакир Бехаэддин ҡатнашыуына күрһәтә. Эксперименттарҙа пациенттарға тиф йоҡторолған ҡан һалдыртыусы Истанбул медицина мәктәбе профессоры Хәмди Суат Акнар ''төр.'' Hamdi Suat Aknar ҡатнашҡан. Һуғыш тамамланғандан һуң, истанбул трибуналы был эште ҡарағанда, Хәмди Суат, «киҫкен психоз» мире асыҡланыу сәбәпле, медицина мәктәбе клиникаһына мәжбүри дауаныуға һалына<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 70-77" />.

Бөгөн Төркиәлә Хәмди Суат төрөк бактериологияһына нигеҙ һалыусы тип иҫәпләнә, һәм Истанбулда уның йорт-музейы бар. Уның эксперименттарын Оттоман ҡораллы көстәре баш санитар инспекторы Сөләймән Нуман ({{lang-tr|Süleyman Numan}}) хуплай. Эксперименттар Төркиәләге немец врачтарының һәм бер нисә төрөк табибының протесына алып килә. Уларҙың береһе Жемал Хәйдар ({{lang-tr|Cemal Haydar|}}), эксперименттар барышын күргәнлектән, [[1918 йыл]]да эске эштәр министрына асыҡ хатында уларҙы «ҡырағай» һәм «фәнни енәйәт» тип атаған. Хәйдарҙы Эрзинжандағы Ҡыҙыл ярымай дауаханаһының баш табибы доктор Сәләхетдин хуплай, властарға медицина эксперименттары үткәреүҙе ойоштороуҙа ғәйеплеләрҙе эҙләүҙә ярҙам итеүҙәрен үтенеп мөрәжәғәт итә . Оборона министрығы үҙен ғәйепләүҙәрҙе кире ҡаҡһа ла, Хәйдар һәм Сәләхетдин күрһәтеүҙәрен раҫлаған. Хәйдар медицина эксперименттары һөҙөмтәһендә йөҙәрләгән әрмән үлтереүеүен ҡабатлап әйтә, Сәләхетдиндең ғаризаһынан уны өндәшмәҫкә күндереү маҡсатынд баҫым яһағандары күренә. Күсеү осороноң сәйәси буталсыҡлығы һөҙөмтәһендә эксперимент уҙғарыусылар язанан ҡотолоп ҡала. Хәмди Суат һуңыраҡ үҙенең «судҡа тарттырылған енәйәтселәр менән тәжрибә үткәреп» тикшеренеү һөҙөмтәләрен баҫтырып сығара<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 70-77" />.

1919—1920 йылдарҙа Төрөк хәрби трибуналы үткәргән тикшереү һөҙөмтәһендә, Трапезундтың санитар-гигинеа хеҙмәттәре һәм һаулыҡ һаҡлау департаменты етәксеһе Али Сейб ({{lang-tr|Ali Saib}}) тарафынан әрмән балаларын һәм йөклө әрмән ҡатындарын ағыулау факттары билдәле була. Ағыуҙы ҡабул итергә баш тартҡандарҙы уны йоторға мәжбүр иткәндәр йәки диңгеҙгә батырғандар. Көсләп күсерелгәндән һуң, Месопотамия лагерҙарына барып еткән тере әрмәндәрҙе Сейб, морфий йә ағыулы матдәләрҙең үлемесле дозаһын ҡаҙап, үлтергән. Француз һәм төрөк шаһиттары дауаханаларҙа һәм мәктәптәрҙә балаларҙы ағыулау факттарын раҫлаған. Сейб балаларҙы шулай уҡ мобиль пар мунсаларында ({{lang-tr|Etüv|}}) артыҡ эҫе пар ҡулланып үлтергән<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 77-80" />.

=== Әрмәндәрҙең оборонаһы ===
Антиохия янындағы [[Муса тауы]] районында йәшәгән әрмән халҡы, ҡыйралышты алдан һиҙенеп, [[1915 йыл]]дың июлендә властарҙан тауға ҡасып китә һәм унда ете аҙна дауамында ғосман ғәскәрҙәренең атакаларын кире ҡағып, уңышлы оборона ойоштора. 4 меңгә яҡын кешене француз судноһы ҡотҡара һәм [[Порт-Саид]]ҡа алып сыға. Оборона тотоусыларҙың бер өлөшө Француз әрмән легион сафына баҫа һәм [[1918 йыл]]да Арар янында төрөктәргә ҡаршы һуғышҡанда айырыуса батырлыҡ күрһәтә. Муса тауы (Муса-даг) оборонаһы тураһында Франц Верфелдең «Сорок дней Муса-Дага» тигән киң билдәле китабында яҙылған<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267" />.

Ойошҡан ҙур ҡпршылыҡ күрһәтеү тағы ла Урфа үҙоборонаһында<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-618-621">{{Книга:Raymond Kévorkian:The Armenian Genocide: A Complete History|pages=618—621}}</ref>, Муш<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-345-349">{{Книга:Raymond Kévorkian:The Armenian Genocide: A Complete History|pages=345—349}}</ref>, Сасун үҙоборонаһында (1915) һәм [[Ван алышы]]нда күренә.

=== Төрөктәрҙең һәм немецтарҙың әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенә ҡаршы сығыштары ===
{| class="toccolours" style="float: right; margin-right: 1em; margin-left: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |'''Теодор Рузвельт<ref name="Letters of Theodore Roosevelt" />, АҠШ президенты (1901—1909):'''<br>
«Әрмәндәрҙе биләгән ҡот осоу, — атҡарылған факт. Байтаҡ дәрәжәлә был ул халыҡтың һуңғы дүрт йыл дауамында пацифизм сәйәсәте яҡлы булыуы һөҙөмтәһе. … әрмән ҡырылышы — был һуғыштың иң ҙур енәйәте, һәм Төркиәгә ҡаршы сығыш яһай алмайбыҙ икән, тимәк — беҙ уларҙы уҙындырабыҙ тигән һүҙ
|}.
Әрмәндәргә ярҙам иткәне өсөн үлем язаһы ҡаралғанлыҡтан, мосолмандар яғынан әрмәндәргә ярҙамды өйрәнеүе ҡыйынлаша, һәм шуның өсөн дә ярҙам йәшерен башҡарылған. Шуға ҡарамаҫтан, әрмән балаларын төрөк ғаиләләре тәрбиәләп үҫтереүе, шулай уҡ әрмән халҡын үлтереүҙә ҡатнашыуҙан баш тартҡан ғосман чиновниктарының протест күрһәтеү осраҡтары күп булған. [[Алеппо]] ҡалаһы башлығы Мәһмәд Жәләл бей Әрмәндәрҙе көсләп күсереүгә ҡаршы сыға, «әрмәндәр һаҡлана һәм йәшәү хоҡуғы — һәр бер кешенең тәбиғи хоҡуғы» ти, һәм әрмән халҡына ҡаршы йүнәлтелгән теләһә ниндәй репрессияларҙы тыя. Шулай уҡ Смирна губернаторы Рәхми бей һәм Әдирнә (Адрианополь) губернаторы Хажи Адил бей был яуызлыҡтан баш тарта. Жәләл бей [[1915 йыл]]дың июнендә ҡала менән идара итеүҙән ситләтелә. Дер-Зор сүллегендә урынлашҡан концентрацион лагерь командиры Али Суэд Бей, әрмәндәрҙең яҙмышын еңеләйтергә тырышҡаны өсөн, вазифаһынан алына, һәм уның урынына әрмәндәргә ҡарата сиктән тыш ҡәбәхәтлек ҡылған Зәки бей тәғәйенләнә. Йәш төрөктәр лидерҙарының береһе Әхмәд Жемал паша үҙенең мемуарҙарында әрмәндәргә ҡаршы атҡарлыған енәйәттәрҙән ҡото осоуы һәм уларҙың яҙмышын еңеләйтергә тырышыуы тураһында яҙған, әммә тарихсылар уның һүҙҙәрен шикләнеп ҡабул итә<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267-271" />.

Төрөктәргә союздаш булған немец яғы вәкилдәре күп осраҡта әрмәндәргә ҡаршы репрессияларға юл ҡуйҙылар. Немец илсеһе барон фон Вангенһайм, консулдары ентекле мәғлүмәт еткереп торһа ла, ваҡ-төйәк боҙоуҙарға ҡарата ғына протест белдергән. Фон Вангенһаймдан ҡала өсөнсө немец илсеһе граф фон Вольф-Меттерних Иттихаттың ғәмәлдәрен әрмәндәрҙе юҡ итеүгә йүнәлтелгән шовинизм тип баһалаған. Немец миссионеры Иоһаннес Лепсиус [[1915 йыл]]да Истанбулға барған, әммә уның Энверҙан әрмәндәрҙе ҡурсалау үтенестәре яуапһыҙ ҡалған. [[Германия]]ға ҡайтҡас, Лепсиустың Төркиәләге әрмәндәрҙең хәленә йәмәғәтселек фекерен йүнәлтергә тырышыуы уңышҡа өлгәшмәй. Фельдмаршал фон Гольце эргәһендә хеҙмәт иткән доктор Армин Вегнер ҙур фотографиялар архивы йыя. Уның төрөк конвойы алып китеп барған әрмән ҡатынының фотоһы әрмәндәргә ҡаршы геноцид символына әүерелде. [[1919 йыл]]да Вегнер [[АҠШ]] президенты Вильсонға әрмәндәрҙе юҡ итеү тураһында ентекләп яҙа. Мартин Нипаж ({{lang-de|Martin Niepage}}), Алеппо техник мәктәбенең немец преподавателе, 1916 йылда сыҡҡан китабында әрмәндәрҙе ҡырағайҙарса үлтереүҙәр тураһында яҙған<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267-271" />.

{|class="graytable"
 |+
 | align="center" | [[Файл:Armeniagen6a.jpg|center|200px]]
 | width="2%"|
 | align="center" | [[Файл:Morgenthau336.jpg|center|200px]] 
 | align="center" | [[Файл:Marcharmenians.jpg|center|200px]]
 | align="center" | [[File:Russian soldiers Sheykhalan 1915.jpg|center|200px]]
 | width="2%"|
 |-
 | align="center" | Үлтерелгән әрмәндәрҙең ҡалдыҡтары (1918 йылда<br>АҠШ илсеһе (өлкән) Генри Моргентауҙың китабында баҫылған фотография 
 |
 | align="center" | Алеппола юҡ ителгән әрмәндәр<ref name="The Independent, 27-03-1920" />
 | align="center" | Ҡораллы һаҡ аҫтында<br>әрмәндәр колоннаһы хәрәкәт итә. 1915 йылдың апреле
 | align="center" | Урыҫ һалдаттары әрмән ауылы Шейхаланда, 1915 йыл. Был фотография 1917 йылда Тифлиста баҫылып сыҡҡан «Ҡасаҡтар альбомы »нда табылған 62 фотоның береһе.
 |
 |}

=== Әрмән халҡын юҡ итеү буйынса төп райондар картаһы. Концентрацион лагерҙар ===
[[Файл:Armenian Genocide Map-ru.svg|thumb|800px|center]]

== 1918—1923 йылдарҙа Ғосман империяһы һәм Әрмәнстан Республикаһы ==
Мудрос тыныслыҡ килешеүе шарттары буйынса, союздаш державалар төрөктәрҙе мотлаҡ язаларға һәм әрмәндәрҙе бүләкләргә тейеш булған. Британия, стратегик юлдарҙы контролгә алыуҙы, хәрби әсирҙәрҙе азат итеүҙе һәм төрөк ғәскәрҙәренең Кавказ аръяғынан китеү мәсьәләһе буйынса ныҡышып, алты әрмән виләйәтенән төрөк ғәскәрҙәрен сығарыу талабын был виләйәттәрҙә на право союзников ввести в эти «бола сығыу осрағында» союздаштар ғәскәр индереү хоҡуғына эйә булыуы менән алмаштырырға ризалашты. Шуға ҡарамаҫтан, [[Антанта|союзные страны]] составындағы союздаш илдәр килешеүҙең был пунктын үтәргә йыйынманылар. Эриван губернаһынан эвакуацияланғанда, нимә алып була, шуны: аҙыҡ-түлек запасын, йорт хайуандарын, эш ҡоралдарын, кейем-һалым, йорт йыһаздары (мебель), хатта ишектәрҙе, тәҙрәләрҙе һәм тимер юл шпалдарын талап алдылар.[[1918 йыл]]дың декабрендә әрмән армияһы Александрополь ҡалаһын яулағанда, тимер юлда бер локомотив йә тимер юл вагоны ла булмай. Зима [[1918]]—1919 йылдарҙағы ҡыш миҙгелендә аҙыҡ-түлеге, кейеме һәм медикаменттары булмаған Әрмәнстанда кеше күпләп ҡырыла. Аслыҡ һәм һыуыҡта тере ҡалғандар тимгелле тиф ҡорбаны булды. Һөҙөмтәлә {{nobr|200 000}} әрмән, йәғни Әрмәнстан халҡының 20%-ы вафат булды. [[1919 йыл]]да 1000 кешегә: тыуыу — 8,7, үлеү — 204,2 кеше тәшкил итә. Ғосман армияһының сигенгән саҡта Әрмәнстанды талауын тарихсылар геноцидтың дауамы тип баһалай<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-304-313" />.

Төрөк әрмәндәрен ҡыуыу һәм юҡ итеү процесы завершился серией военных кампаний в [[1920 йыл]]да Киликияға ҡабаттан ҡайтҡан ҡасаҡтарҙы үлтереү һәм Ататөрк Мостафа Кәмал командалығындағы ғәскәрҙәрҙең Смирнала әрмән кварталын ҡырыуы һымаҡ хәрби кампаниялар серияһы булып тамамланды, һуңынан, көнбайыш державалар баҫымы аҫтында, тере ҡалғандарға күсеп китергә рөхсәт бирелде. Смирналағы иң һуңғы компакт йәшәүсе әрмән общинаһын юҡ итеү менән, Төркиәләге әрмән халҡы үҙенең тарихи тыуған илендә ғәмәлдә йәшәүен тамамланы. Тере ҡалған ҡасаҡтар, бер нисә тиҫтә илдә әрмән диаспораһы булдырып, донъя буйлап таралды<ref name="Rouben Paul Adalian:The Armenian Genocide" />.

== Бәхәсле мәсьәләләр. Демография, сроктар һәм «ахырғы ҡарар» ҡабул итеү ==

=== Төркиәнең әрмән халҡы ===
Сәйәси яҡтан нимә өҫтөн тип билдәләнеүҙән сығып ҡарағанда, ҡорбандар һаны иң бәхәсле мәсьәләләрҙең береһе булып тора. Баһалау ситләтегән билдәләргә һәм шаһиттар күрһәтмәләренә нигеҙләнгәнлектән, ҡорбандар һанын теүәл иҫәпләү мөмкин түгел. Ғосман империяһындағы әрмән халҡы иҫәбе шундай билдәләрҙең береһе булып тора.

Әрмән мәсьәләһе килеп тыуған мәлдән, мосолман халҡы араһында әрмәндәр бары тик әһәмиәте аҙ булған аҙсылыҡ тәшкил иткәнен күрһәтеүҙән башлап әрмәндәрҙең Төркиәләге демографик абруйы сәйәси мәсьәләгә әйләнде. [[1864]]—[[1866 йыл]]дарҙа Тәнзимәт реформалары ышығында Эрзерум виләйәте, элекке Әрмәнстан губернаторлығы муташәрифтәр ({{lang-tr|Mutasarrıf}}) идара иткән ете өлөшкә бүленә. Эрзерум виләйәте территорияларының бер өлөшө Диарбаҡыр иленә (провинция) бирелә. Шуға ҡарамаҫтан, әрмәндәр виләйәттең әһәмиәтле генә өлөшөн тәшкил итә, һәм 1878 йылда Эрзерум виләйәте, уның составынан тоташ райондар алыныу һәм башҡа райондарҙы ҡушыу юлы менән 4 ил барлыҡҡа килә: Эрзерум, Ван, Хаккяри һәм Муш. [[1886 йыл]]да Порта Әрмән ҡалҡыулығын вағыраҡ административ берәмектәргә бүлә. [[1895 йыл]]да райондарҙы яңынан үҙгәртеп ҡороу ойошторола, 8 виләйәт 6 яңы административ берәмеккә берләштерелә. Демографик иҫәп алып барғанда, Ғосман хөкүмәте төрөктәрҙе, туркомандарҙы, курдтарҙы, ҡыҙылбаштарҙы, езидтарҙы һ. б. бергә иҫәпләһә лә, ортодоксаль (Әрмән апостол сиркәүе) әрмәндәрҙе католик һәм протестант әрмәндәрҙән, гректар һәм сүриәлеләрҙән айырған<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-265-267" />.

{| class="toccolours" style="float: right; margin-right: 1em; margin-left: 2em; font-size: 85%; background:#ffffff; color:black; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5"
| style="text-align: left;" |'''Профессор Израэль Чарни<ref name="Барсегов-623" />:'''<br>
«Әрмәндәрҙе сәйәси юҡ итеү күп яҡлап иғтибарҙы йәлеп итә, шул иҫәптән, ҡанһыҙ XX йөҙйыллыҡта күп кешене үлтереүҙең иртә өлгөһө булды, һәм уны күптәр Холокостың «репетицияһы» тип таный».
|}
Ғосман империяһының [[1844 йыл]]ғы халыҡ йәниҫәбе буйынса, Азия Төркиәһендә {{nobr|2 000 000}} әрмән була. [[1867 йыл]]ғы Парижда ойошторолған Бөтә донъя күргәҙмәһендә империя етәкселеге Кесе Азияла {{nobr|2 000 000}} әрмән һәм европа Төркиәһендә {{nobr|400 000}} әрмән булыуын билдәләне. Әрмән патриархаты мәғлүмәттәренә ярашлы, 1878 йылда Ғосман империяһында {{nobr|3 000 000}} әрмән: {{nobr|400 000}} — европа Төркиәһендә, {{nobr|600 000}} — көнбайыш Кесе Азияла, {{nobr|670 000}} — Сивас, Трапезунд, Кайсери һәм Диарбаҡыр виләйәттәрендә, Әрмән ҡалҡыулығында {{nobr|1 330 000}} әрмән булған. [[1881]]—[[1893 йыл]]дарҙағы рәсми йәниҫәптә әрмәндәр һаны киҫкен {{nobr|1 048 143}} кәмей. Карс һәм Ардагандағы [[1878 йыл]]ғы юғалтыуҙарҙы иҫәпләгәндә лә, әрмәндәр һанының шул дәрәжәлә кәмеүен фәҡәт цифрҙар менән манипуляция тип кенә аңлатып була. Ғосман хөкүмәтенең йыл һайын теркәлгән яҙмаһында (ежегодник) мосолман булмаған ирҙәр түләгән 1882 йыл һалымы ({{lang-tr|Salname}}) {{nobr|462 870}} төрөк фунты күләмендә иҫәпләнгән булған, әммә шул уҡ ежегодникка ярашлы, Төркиәнең министрҙар советы был һалым килеме ике тапҡырға артыҡ булыр тип көткән, һәм ошо факт та ситләтеп мосолман булмаған халыҡтың ике тапҡыр кәмеүен раҫлай. Рәсми йәниҫәп элек әрмәндәр йәшәгән ҡалаларҙа әрмәндәрҙең булмауын күрһәткән. [[1907]]—[[1908 йыл]]дарҙағы ғосман йәниҫәбе шул уҡ һорауҙар тыуҙыра. Шул йәниҫәпкә ярашлы, армянское население Эрзерум, Битлис һәм Ван ҡалаларының әрмән халҡы, 1894—1896 йылдарҙағы ҡырылышҡа ҡарамаҫтан, шул уҡ күләмдә булған. Раймонд Кеворкян, демографик мәғлүмәттәрҙе енлекләп өйрәнеп, был йәниҫәп әрмән халҡын ысын иҫәпләүгә оҡшамаған, бары тик алдағы йәниҫәп мәғлүмәтен ҡабаталау булған тигән һығымта яһай. [[1912 йыл]]да әрмән патриархияһы Ван, Битлис, Элязыг, Диарбаҡыр һәм Эрзерум виләйәттәрендә әрмән һанын {{nobr|804 500}} кеше тип баһалай. [[1914 йыл]]да патриархия теүәлерәк иҫәпләү башҡара — империя территорияһында {{nobr|1 845 450}} әрмән була. Әрмән халҡының миллиондан ашыу кешегә кәмеүен фәҡәт 1894—1896 йылдарҙағы күп һанда кеше үлтереү, әрмәндәрҙең Төркиәнән ҡасыуы һәм көслөк менән ислам динен ҡабул иттереү менән генә аңлатып була. Бынан тыш, әрмәндәр йәшәгән барса тораҡ пункттарға ла, әгәр ҙә уларҙы курд ҡәбиләләре үҙ ҡулында тотһа, патриархия иҫәпселәре инә алмағанлыҡтан, йәниҫәп тулы булмаған. Диарбаҡыр виләйәте миҫалында һәйбәт аңлашыла: рәсми мәғлүмәт буйынса, әрмән халҡы  {{nobr|73 226}} кеше, патриархия иҫәпләүенә ярашлы — {{nobr|106 867}}, ә 1915 йылдың яҙында виләйәттән {{nobr|120 000}} рмән көсләп күсерелгән. Рәсми ғосман статистикаһы 1915 йылда империяла {{nobr|1 295 000}} әрмәән йәшәй тип баһалай<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-267-278" />.

«Британника»ға ярашлы, 1 миллиондан алып 3,5 миллионға тиклем тигән билдәләү бар<ref name="britannica-armenian-massacres" />. Хәҙерге заман күҙлегенән Ғосман империяһында әрмән халҡы һаны {{nobr|1 500 000}} <ref name="Erik Jan Zürcher" />{{Sfn|Bournoutian|1994|p=47}}  {{nobr|2 500 000}}<ref name="Lise Noël" /> кеше тәшкил иткән.

=== Ҡорбандар иҫәбе ===
[[Файл:Геноцид армян.jpg|thumb|right|300px|Әрмән етемдәре ҡар өҫтөндә приютҡа ҡабул итеү сиратын көтә. Фото Армин Вегнер фотоһы]]
[[Файл:Near East relief american flour sacks and the Armenians in syria.png|300 px|right|thumb|Ҡасаҡ әрмән балаларының он ҡапсығынан тегелгән кейеме]]
Әрмән халҡының дөйөм һанын нигеҙ итеп алып, ҡорбандар иҫәбен конкрет билдәләү мөмкин (ҡара [[#Армянское население Турции]])<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271-272" />. Ҡорбандар иҫәбен баһалауға йоғонто яһаусы тағы бер параметр булып әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенең дауамлылығы тора: хәҙерге баһалар тулы булмаған 1915 йыл<ref name="eoe-54-1" /> һәм 1915 йылдан алып 1923 йылға тиклемгеосорҙо ала<ref name="Rummel 224—225" />.

1915 йылдың 28 сентябрендә Диярбаҡыр губернаторы Рәшид бей Талаатҡа телеграммаһында өлкәнән {{nobr|120 000}} әрмәнде һөрҙөм типяҙа, ә рәсми ғосман статистикаһы ике тапҡыр кәмерәк һандар күрһәткән булған<ref name="Suny, Göçek, Naimar, 136-137" />. 1915 йылдың авгусында Энвер-паша Эрнсту Якхҡа ({{lang-de|Ernst Jackh}}) һәләк булған {{nobr|300 000}} әрмән тураһында хәбәр итә. Иоһаннес Лепсиусҡа ярашлы, 1 миллионға яҡын әрмән үлтерелгән, 1919 йылда Лепсиус үҙенең баһаһын яңынан ҡарны  — {{nobr|1 100 000}} кеше. Уның мәғлүмәттәре буйынса, Кавказ аръяғына [[1918 йыл]]да ғосмандар баҫып ингән ваҡытта ғына было убито от 50-нән алып 100 меңгә тиклем әрмән үлтерелә. «Немецкий союза помощи» ({{lang-de|Deutscher Hilfsbund}} Deutscher Hilfsbund für christliches Liebeswerk im Orient) вәкиле Иоһанн Вильһельм Эрнст Зоммер (''ингл.'' Johann Wilhelm Ernst Sommer) көсләп күсереүселәр һанын {{nobr|1 400 000}} тип, ә тере ҡалғандарҙың — {{nobr|250 000}} тип баһаланы<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271-272" />. 1915 йылдың 20 декабрендә [[Алеппо]]лағы Германия консулы Рёсслер рейхсканцлерға, әрмән халҡының дөйөм һаны 2,5 миллион тип алынһа, һәләк булыусылар һаны {{nobr|800 000}}, хатта шунан да күберәк булыуы ихтимал тигән. Бер үк ваҡытта, әрмән халҡының һанын 1,5 миллион тип алғанда, һәләк булыусылар һанын пропорциональ рәүештә кәметергә кәрәк (йәғни, һәләк булыусылар иҫәбе {{nobr|480 000}} булыуы ихтимал)<ref name="armenocide.com-1915-12-20-DE-001" />.

Лепсиусҡа ярашлы, {{nobr|250 000}}-нән алып {{nobr|300 000}} әрмән көслөк менән мосолманға әйләндерелгән, һәм был империяның ҡайһы бер мосолман лидерҙарының протесына килтерҙе. Кютахья мөфтөйө әрмәндәрҙе мосолманға әүерелдереү исламға ҡапма-ҡаршы тип иғлан итә. Дингә ышанмаған Йәш төрөктәр лидерҙарына ислам диненә күсереү дини мәғәнәгә эйә булмаған, әммә әрмән оҡшашлығын (идентичность) ҡаҡшатыу, әрмәндәр яғынан автономия йә бойондороҡһоҙлоҡ талаптарын күтәреп сығырлыҡ нигеҙҙе бөтөрөү — әрмәндәр һанын кәметеү кеүек сәйәси маҡсаттан сығып тормошҡа ашырылған<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271-272" />.

Ҡорбандар иҫәбенең хәҙерге заман баһаһы {{nobr|200 000}} алып (ҡайһы бер төрөк сығанаҡтары<ref name="Zuercher 115" /> һәм Стенфорд Шоу  «History of the Ottoman Empire and modern Turkey» хеҙмәтенең беренсе баҫмаһында<ref name="The Armenian Genocide: An Interpretation" />)  {{nobr|2 000 000}}-дан артыҡ әрмән (ҡайһы бер әрмән сығанаҡтары<ref name="Zuercher 115" /> һәм Рудольф Руммель<ref name="Rummel 224—225" />) юҡ ителгән ти. Рональд Сюни бер нисә йөҙҙән алып 1,5 миллионға тиклем баһалау диапозонын атай<ref name="Looking toward Ararat-114" />. «Энциклопедия Османской империи» фекеренсә, иң консерватив баһалар ҡорбандар һанын {{nobr|500 000}} ти, ә әрмән ғалимдарының баһаһы иң күбе — 1,5 миллион<ref name="eoe-54-2" />. «Энциклопедия Британника»ға ярашлы, {{nobr|600 000}}-ҙән алып {{nobr|1 500 000}} әрмән һәләк булған<ref name="britannica-armenian-massacres" />, Гюнтер Леви {{nobr|642 000}}<ref name="Guenter Lewy 240" />, Эрик-Ян Цюрхер  {{nobr|600 000}}-дән {{nobr|800 000}}-гә тиклем тип баһалай<ref name="Zuercher 115" />, Роджер Смит «миллиондан ашыу» тип атай<ref name="Roger Smith 8" />, «Энциклопедия геноцида» 1,5 миллион әрмән юҡ ителгән тип иҫәпләй<ref name="Rouben Paul Adalian 1999" />, Рудольф Руммелгә ярашлы, {{nobr|2 102 000}} әрмән юҡ ителгән<ref name="Таблица 10.2"/> (шуларҙан {{nobr|258 000}} — Ғосман империяһынан ситтә йәшәүселәр). Дуглас Говардҡа ярашлы, тарихсыларҙың күпселеге ҡорбандар һанын {{nobr|800 000}}-ҙән алып {{nobr|1 000 000}}-ға тиклем диапозонда тип баһалай<ref name="Douglas Arthur Howard 83" />. Ричард Ованнисян фекеренсә, һуңғы осорға тиклем иң таралған баһалау цифраһы {{nobr|1 500 000}}, әммә һуңғы ваҡытта Төркиәнең сәйәси баҫымы һөҙөмтәһендә был баһа кәмеү яғына яңынан ҡарала<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271" />. Армен Марсубянға ярашлы, тарихсыларҙың күпселеге ҡорбандар һанын 1-ҙән алып 1,5 миллионға тиклем кеше тип иҫәпләй<ref name="Marsoobian-135" />. Профиль энциклопедиялар түбәндәге баһаны бирә: «Encyclopedia of Genocide» — 1918 йылға 1 миллионға тиклем<ref name="Encyclopedia of genocide, 61">{{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide|61|volume=1}}</ref>, «Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity» — 1,2 миллион тирәһе<ref name="Dadrian. Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide" />, «Dictionary of Genocide» — һәләк булғандар 1 миллиондан кәм түгел, әммә 1,5 миллионға яҡын<ref name="Totten 19">{{Книга:Samuel Totten:Dictionary of Genocide|19}}</ref>, Оксвордская энциклопедия экономической истории — 1,5 миллион һәләк булған{{sfn|Mokyr|2003|p=157}}.

=== «Ахырғы ҡарар»ҙы ҡабул итеү ===
Төркиәлә йәшәгән әрмән халҡын юҡ итеү ҡарары ҡабул ителгән ваҡыт икенсе бәхәсле мәсьәлә булып тора. Был проблеманы ҡараусы тарихсылар  (Холокосты ҡараусы тарихсыларға оҡшап), ике төркөмгә бүленә: төрөктәр әллә ҡасанан әрмәндәрҙе юҡ итеү планын уйҙарында йөрөткән ти «интенционалистар», ә [[XIX быуат]] аҙағы — [[XX быуат]] башы ваҡиғалары [[1915 йыл]]да әрмәндәрҙе күпләп үлтереүҙең репетицияһы булған, һәм «функционалистар» ваҡиғалар осраҡлы характерлы һәм Беренсе донъя һуғышы осоронда әрмән ҡурҡынысы тураһындағы күҙаллауҙар тәьҫире аҫтында барлыҡҡа килгән тип иҫәпләй. «Интенционалист» Ваагн Дадрян, мәҫәлән, бының сәбәбе үҙгәрештәргә буйһонмаусан догмаға ҡоролған ислам динендә тип иҫәпләй. Дадрян, муллалар әрмәндәргә ҡаршы йыһатҡа саҡырғандан һуң, үлтереүҙәр йышыраҡ осраҡта йома намаҙынан һуң ойошторолған тигән фекерҙе нигеҙләй. Уның оппоненттары, мосолмандарҙың әрмәндәрҙе ҡотҡарыу осраҡтарын килтереп, һәм Ғосман империяһында әрмәндәргә ҡаршы репрессиялар илдең, дини закондарҙың төп роль биләүенән баш тартып, модернизация юлына баҫҡан дәүерҙән — Тәнзимәт осоронан һуң башланған тип билдәләй. «Функционалистар», мәҫәлән, Рональд Григор Сюни һәм Дональд Блоксхэм, әрмән общинаһын юҡ итеү сәбәптәрен Ғосман империяһының Һарығамыш янында тар-мар ителеү эҙемтәһендә күрә. «Функционалистар»ҙың ҡарашын анализлағандан һуң, башҡа тикшеренеүсе, Асатурян, геноцид идеялары  социаль дискриминация һәм өҫтөнлөклө төркөмгә хас коллектив мифтар нигеҙендә өлгөрә ти. Шуға ҡарамаҫтан, тикшеренеүселәр араһында «ахырғы ҡарар» Ван ҡалаһындағы 1915 йылғы ихтилалдан һуң барлыҡҡа килгәндер тигән консенсусҡа ҡайтып ҡала. Был бәхәстә Ғосман империяһының бөтә тарихы әрмәндәрҙе юҡ итеү прелюдияһы ул, тип иҫәпләүсе Әрмәнстан тарихсылары, һәм әрмән общинаһын маҡсатлы юҡ итеүҙе бөтөнләй кире ҡағыусы Төркиә тарихсыларының күпселеге һуңғы сиктәге позицияны биләй<ref name="The Armenian Genocide: An Interpretation" /><ref name="Сюни, Ab Imperio" /><ref name="Bloxham-69-71" />.

Ричард Ованнисян: «1894 йылдан 1922 йылға тиклемге осорҙо 1890-сы йылдарҙа Абдулхәмидтең Ғосман империяһында әрмәндәр йәшәүен булдырмауҙы өҙлөкһөҙ көс менән туҡтатырға тырышыуының маҡсаты 1915 йылғы йәш төрөктәрҙекенә ҡарағанда бөтөнләй икенсе була. Ҡамауҙа ҡалған солтан иҫке тәртипте һаҡларға файҙаһыҙ тырышыуында күпләп әрмәндәрҙе ҡырыуға тотонған булһа, йәш төрөктәр иһә статусты юҡҡа сығарыу һәм унда әрмәндәргә урын булмаҫҡа тейешле яңы тәртип урынлаштырыу һәм иҫәптең яңы системаһын төҙөү маҡсатында әрмәндәрҙе юҡҡа сығарыу сәйәсәтен (геноцид) тормошҡа ашырған»<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224-226" />.

== Мәҙәни мираҫты юҡҡа сығарыу ==
{{Фоторяд|ш1=200|Armenian monastery of s apostles in moush.jpg|ш2=175|Arakelots12.jpg|текст=Изге Апостолдар Монастыры, Муш ҡалаһы,<br> XX быуат башы һәм 2010 йыл фотографияһы|align=left}}
Әрмән халҡын юҡ итеү әрмән мәҙәни мираҫын юҡ итеү кампанияһы менән оҙатылған. Әрмәр һәйкәлдәре һәм сиркәүҙәре шартлатылған, зыяраттар баҫыуға әйләндерелеп һөрөлгән һәм кукуруза һәм бойҙай сәселгән, ҡалаларҙың әрмән кварталдары емертелгән йәки уларҙа, исемдәре үҙгәртелеп, төрөк һәм курд халҡы йәшәй башлаған<ref name="Jones-157" />.

Беренсе донъя һуғышына тиклем Төркиәлә әрмән сиркәүенең 30 епархияһы булған, әммә әрмән халҡын юҡҡа сығарғандан һуң, Константинополь патриархатлығы ҡарамағында берҙән-бер епархия тороп ҡалған<ref name="Americana">Armenian church /Encyclopedia Americana: Ankara to Azusa / Scholastic Library Pub., 2005 V.2 p.338-339 ISBN 0717201384, 9780717201389 {{oq|en|There are one or more Armenian dioceses in nearly every country having Armenian communities. Before World War I there were some 30 dioceses in Turkey alone, but with the extermination and expulsion of the Armenian population only one diocese remains. It is under the authority of the patriarchate in Istanbul.}}</ref>.  [[1914 йыл]]да әрмән Константинополь Патриархатына 2549 мәхәллә, шул иҫәптән 200-ҙән ашыу монастырь һәм 1600 сиркәү ҡараған<ref name="Kévorkian and Paboudjian" />. Геноцид сәйәсәте үткәреү һәм этник таҙартыуҙар осоронда бик күп әрмән архитектураһы һәйкәлдәре емертелде. Күп ҡорамдар емертелде, тағы ла күберәк өлөшө мәсеттәргә һәм Каруан һарайҙар итеп үҙгәртелде. 1960 йылға тиклем төрөк сәйәсәте Төркиә территорияһында әрмәндәр йәшәгәнлеген раҫлаусы тарихи мәғлүмәтте планлы юҡҡа сығарыуға йүнәлтелде. Бары 1960-сы йылдарҙа ғына ғалимдар әрмән рухи мираҫын һәйкәлдәрен теркәү һәм ҡотҡарыу мәсьәләһен күтәреп сыға. 1974 йылда Төркиәлә ғалимдар тарафынан 913 әрмән сиркәүе һәм монастыры тиңләштерелә (идентифицированы). Был һәйкәлдәрҙең яртыһынан күбеһе беҙҙең көндәргә тиклем килеп етмәгән, ә ҡалған  252-һе емертелгән һәм тик 197-һенең торошон ғына яҡшыраҡ тип әйтеп була<ref name="Robert Bevan" />.

[[1980]]-се йылдар аҙағында һәм [[1990]]-сы йылдар башында британ тарихсыһы һәм яҙыусыһы Уильям Далримпл әрмән тарихи һәйкәлдәрен емереү дауам иткәнен раҫлаған миҫалдар таба. Күп һәйкәлдәр ер тетрәүҙәренән һәм властар иғтибарһыҙлығынан, шулай уҡ сиркәүҙәр аҫтында йәшертелгән әрмән хазиналарын эҙләүсе крәҫтиәндәр ғәмәлдәренән ҡаҡшай, аңлы рәүештә емертеү осраҡтары ла бар. Элегерәк француз тарихсыһы  Дж. М. Тьерри Ван ҡалаһындағы әрмән сиркәүенең планын тергеҙергә маташҡаны өсөн ситтән тороп өс айлыҡ хеҙмәткә хөкөм ителгән була. Ул шулай уҡ 1985 йылда властар Ошкаванкала әрмән сиркәүен емерергә теләгәнен, ләкин урындағы халыҡ уны ашлыҡ һаҡлау урыны итеп ҡулланыуын дауам итергә теләгәнен белдерә һәм уны һаҡлап алып ҡала. Уильям Далримпл фекеренсә, әрмән һәйкәлдәрен емереү төрөк рәсми кешеләренә һөжүм итеүсе әрмән милләтселәре терроры башланғандан һуң, шәбәйҙе тип билдәләй<ref name="Robert Bevan" />.
[[Файл:Geographical distribution of placenames of Armenian origin.svg|thumb|left|370px|Төркиәнең исемдәре үҙгәртелгән топонимдары картаһы]]

Уильям Далримплға ярашлы, әрмән мираҫын юҡҡа сығарыуҙың сағыу миҫалы — 1915 йылдан 1960-сы йылдар аҙағына тиклем кешеләргә инергә тыйылған Карс ҡалаһы янында урынлашҡан биш сиркәүҙән торған Хцконк монастырь комплексы. Шаһиттар күрһәтеүенсә, монастырь регуляр армия частары тарафынан динамит ярҙамында шартлатыла, күнекмәләр яһағанда, комплекс бинаһына хатта атырға ла рөхсәт ителгән. Тарихсы монастырҙы барып күргәндә, стеналары емертелеүгә дусар ителгән XI быуат Изге Саргис сиркәүе генә ҡалған була. Икенсе миҫал итеп һарайға әйләндерелгән ярым емерек Варагаванк сиркәүен атарға була. Ерзинжа эргәһендәге IX быуат базиликаһы транспорт инеп йөрөһөн өсөн стенаһында ҙур тишек яһалған келәткә әйләндерелгән була. Эдессалағы әрмән соборы (хәҙер Шанлыурфа) 1915 йылда янғын депоһы итеп үҙгәртеп ҡорола, ә  1994 йылда, мәсеткә кәрәкмәгән христиан ҡоролмаларын емереп, уны мәсет итеп үҙгәртәләр. 1987 йылда Европа парламенты Төркиәне архитектура һәйкәлдәрен һаҡлау шарттрарын яҡшыртырға саҡыра. Бөтә донъя һәйкәлдәр фонды ла шуға оҡшаш тәҡдим менән мөрәжәғәт итһә лә, сикләнгән уңышҡа өлгәшә тип әйтер кәрәк. Халыҡ-ара баҫым һөҙөмтәһендә Вн күле буйында урынлашҡан Изге Тәре (Ахтамар) Сиркәүе тергеҙелә<ref name="Robert Bevan" />.

Төркиәлә әрмәндәрҙе юҡ теү сәйәсәте башҡарылғандан һуң, әрмән исемдәре төрөк атамалары менән алмаштырыла. Әрмән мәҙәни һәйкәлдәре йә емертелә, йә бөтөнләй яраҡһыҙға әйләндерелә. Әрмәнстан тураһында хәтерҙе юҡҡа сығарыу ынтылышы «Әрмән яйлаһы» географик атамаһын «Көнсығыш Анатолия» тип үҙгәртеүҙә лә сағыла<ref>George J. Andreopoulos / Genocide: Conceptual and Historical Dimensions / University of Pennsylvania Press, 1997 p.127(pp.265) ISBN 0812216164, 9780812216165<blockquote> In Turkey, Armenian place-names were changed, and Armenian cultural monuments were obliterated or allowed to fall into disrepair. Attempts to eliminate the memory of Armenia included change of the geographical expression «Armenian plateau» to «Eastern Anatolia»</blockquote></ref>.

== «Немезида» операцияһы ==
[[Файл:Jemal morgue.jpg|thumb|250px|Әхмәд Жемал паша кәүҙәһе. 1922 йылдың 25 июлендә [[Тифлис]]та үлтерелә]]
[[1919 йыл]]да Дашнакцутюндың [[Бостон]]да үткән IX съезында әрмәндәрҙе үлтереүҙә ҡатнашҡан йәш төрөктәр лидерҙарын юҡ итеү ҡарары сығарыла. Операция боронғо грек үс алыу алиһәһе исемен ала — «Немезида». Заговорсылар төркөмөн башлыса геноцидтан ҡотолған һәм үҙ ғаиләләренең һәләк булыуы өсөн ҙур тәүәккәллек менән үс алырға ҡарар иткән әрмәндәр тәшкил иткән.

Операцияның иң билдәле ҡорбаны Ғосман империяһының эске эштәр министры һәм ғосман триумвираты ағзаларының береһе Мәһмәд Талаат паша була. Талаат, йәш төрөктәрҙең башҡа лидерҙары менән бергә 1918 йылда Германияға ҡаса, әммә днако был обнаружен и убит Согомон Тейлирян уны таба һәм 1921 йылдың мартында [[Берлин]]да үлтерә. Тейлирян ҡулға алынғанда йәмәғәтселек фекере уға ҡаршы була, әммә суд процесында әрмән халҡын күпләп үлтереү мәғлүмәттәре иғлан ителгәндән һуң, йәмәғәтселек фекере үҙгәрә. Ахырҙа «триумвират хөкүмәте ҡылған ғәмәлдәрҙән кисергән ғазаптар арҡаһында ваҡытлыса аҡылын юйыу» сәбәпле, енәйәт ҡылырға мәжбүр булған тип, Тейлирянды аҡлайҙар<ref name="Totten-320" />.

== 1919—1920 йылдарҙа Төрөк хәрби трибуналы ==
[[1918 йыл]]да Ғосман империяһы тар-мар ителгәндән һуң, Мудрос тыныслыҡ килешеүендә еңеүсе илдәр Төркиә хөкүмәтенән хәрби әсирҙәргә һәм әрмәндәргә енәйәт ҡылғандарҙы язаларуҙы талап итәләр. Иң тәү сиратта британ хәрби әсиҙәренә аяуһыҙ мөнәсәбәт өсөн, тик һуңынан ғына әрмәндәрҙе юҡ иткән өсөн язалауҙы талап итеүҙе ныҡышҡан Британия үҙенә бер айырым позицияла торған. Трибунал эше башланғанда, Иттихат ойошмаһының төп етәкселәре — Мәһмәд Талаат паша, Энвер паша, Әхмәд Жемал паша, Бехаэддин Шакир, доктор Селаникли Нәзим бей, Бәдри Осман һәм Жемал Азми — Төркиәнән ситкә ҡасып киткән.

Ғәйепләүгә ярашлы, көсләп күсереүҙәр хәрби ихтыяж йәки дисциплинар сәбәптәр арҡаһында барлыҡҡа килмәгән, ә [[Иттихат]] үҙәк комитеты тарафынан алдан уйланылған була, һәм уларҙың эҙемтәләре Ғосман империяһының ({{lang-tr|Memaliki Osmaniyenin hemen ee tarafnda}}) барлыҡ ерендә лә тойолоп торған. Дәлилләүҙәрҙе трибунал нигеҙҙә шаһиттар күрһәтмәләренән түгел, ә документтарҙан алған. Трибунал әрмәндәрҙе ойошҡан үлтереү Иттихат ({{lang-tr|taktil cinayeti}}) лидерҙары тарафынан ойошторолғанын раҫланған факт тип таба. Трибунал судта ҡатнашмаған Энверҙы, Жемалды, Талаат һәм доктор Нәзим бейҙе ғәйепле тип таба һәм уларҙы үлем язаһына тарттыра. Судта ҡатнашҡан өс ғәйепләнеүсе аҫып үлтереү үлем язаһына тарттырыла<ref name="Armenian Genocide, court-martial of perpetrators" />.

== Төрөк республикаһы һәм әрмән мәсьәләһе ==
{| "Төркиә премьер-министры '''Тансу Чиллер. 1994 йылдың сентябре'''<ref name="Identity Politics in the Age of Genocide-115" />:<br>«Төрөк властары «әрмән мәсьәләһе» буйынса үҙ позицияларын әйтеп бирергә теләмәйҙәр тигән фекер дөрөҫ түгел. Беҙҙең позиция үтә лә асыҡ. Бөгөн һис шикһеҙ, тарихи факттар сағылышында әрмән дәғүәләре нигеҙһеҙ һәм иллюзор булып тора.  Һәр осраҡта ла әрмәндәр геноцидҡа дусар ителмәне».
|}
Төркиә республикаһы барлыҡҡа килгәс, сәйәси һәм интеллектуаль элита әрмән общинаһын юҡ итеүҙән йә реакцион-шовинистик сығыштарҙа һәм әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙа етәксе ролен үтәгән кешеләрҙән ары йөрөү ихтыяжын тойманы. Сәйәси элита нигеҙҙә күптәре әрмәндәрҙе юҡ итеүҙә шәхсән ҡатнашҡан һәм әрмәндәрҙе һәм гректарҙы көсләп күсереүҙән ҙур килем алған төбәк лидерҙары һәм ҡәбилә башлыҡтары менән коалицияла торған [[Иттихат]]тың элекке функционерҙарынан булған. Әрмән мәсьәләһен тикшереүгә ҡуйыу был коалицияны юҡҡа сығарыр ине<ref name="Renewal and Silence" />. [[1927 йыл]]дың октябрендә Республика партияһы съезында Мостафа Кәмал бер нисә көн дауамында төрөк милләте бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көөрәш аша төрөк милләте барлыҡҡа килгәне тураһында һөйләгән. Кәмал тексы рәсми төрөк тарихы сифатында ҡабул ителгән һәм дәүләт тарафынан изге хөрөфәтле (сакральный) йәки тейелгеһеҙ тип ҡаралған. Төркиәнең енәйәти ҡануниәте тарихтың кәмалса  фаразлауҙы тәнҡитләүҙе енәйәт тип атай, һәм шуның өсөн төрөк йәмғитәендә дебаттар мөмкин түгел<ref name="Fatma Müge Göçek-42-52" />. Рәсми статистика буйынса, [[1927 йыл]]да Төркилә {{nobr|77 400}} әрмән йәшәгән. Лозанна тыныслыҡ килешеүенә ярашлы, [[Төркиә]] әрмәндәргә хәүефһеҙлек гарантиялары, ирекле үҫергә һәм башҡа милли аҙсылыҡтарға биргән кеүек ҡайһы бер льготалар бирергә риза булып ҡул ҡуйған. Әммә был килешеүҙең положениелары үтәлмәгән. Төркиә әрмәндәре илдән ҡасып китеүен һәм йотолоуын дауам иткән. «Закон о фамилиях», принятый [[21 июня]] [[1934 йыл]]дың 21 июнендә ҡабул ителгән «Фамилиялар тураһында закон» гректарҙан, йәһүдтәрҙән һәм әрмәндәрҙән традицион фамилияларынан баш тартырға һәм яңы төрөк фамилияларын ҡабул итеүҙе талап иткән. Икенсе донъя һуғышы осоронда Төркиәлә бик күп сауҙагәрҙәрҙе — гректарҙы, йәһүдтәрҙе һәм әрмәндәрҙе бөлгөнлөккә төшөргән һайланма Мөлкәт һалымы (Варлык вергиси — Налог на имущество) ҡабул ителгән<ref name="Киреев" />.

Һуңғы йылдарҙа Төркиәлә академик фән, төрөк интеллектуалдарыы, матбуғат һәм граждандар йәмғиәте әрмән мәсьәләһен тикшереүгә сығара, һәм был милләтселәрҙең һәм төрөк хөкүмәтенең ҡаршылығына килтерә. Әрмән гәзите мөхәррире Грант Динк, яҙыусылар Орхан Памух һәм Әлиф Шәфәҡ, нәшриәтсе Раһип Зараколу «төрөксөлөктө» мәсхәрәләүҙә ғәйепләнде, Динк һәм Зараколу хөкөм ителде. [[2007 йыл]]ың 19 ғинуарында Грант Динк  17 йәшлек төрөк милләәтсеһе ҡулынан һәләк булды. Истанбулда уны һуңғы юлға оҙатҡанда тиҫтәләгән мең төрөк, плакаттарға «Беҙ бөтәбеҙ ҙә әрмән, беҙ бөтәбеҙ ҙә Гранттар» тип яҙып, демонстрация ойошторҙо. Шул уҡ ваҡытта төрөк йәмғиәтенең бер өлөшө Динкты үлтереүсене милли герой тип ҡабул итте<ref name="A Question of Genocide-306-316" />.

== Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте (геноцид) тормошҡа ашырылыуын иҫбатлау ==
{{main|Доказательства геноцида армян}}
{{also|Турецкий военный трибунал 1919—1920 годов}}
[[Файл:Rafael de Nogales Mendez.png|thumb|150px|Рафаэль де Ногалес Мендес (1879—1936), ғосман армияһында хеҙмәт иткән [[Венесуэла]] офицеры, үҙенең китабында әрмәндәрҙе күпләп ҡырыу тураһында яҙған<ref name="Rafael de Nogales" />]]
Әрмәндәргә ҡаршы кампания системалы һәм үҙәкләштерелгән характерҙа булыуы файҙаһына иҫбатлауҙар төрөк булмаған шаһиттарҙың (консулдар, хәрбиҙәр, шәфҡәт туташтары, уҡытыусылар, миссионероҙар) дәлилдәре, төрөк чиновниктарынан һәм тере ҡалған әрмәндәрҙән алынған мәғлүмәттәр һөйләй. Маҡсатҡа ярашлы йүнәлештә әрмәндәрҙе юҡ итеүҙе ойошороу 1919—1920 йылдарҙа эшләгән Төрөк хәрби трибуналының йәш төрөктәр лидерҙарын йомғаҡлау ғәйепләүенә яҙылды. Хәҙерге көнгә тиклем төрөк архивтарынан әрмәндәрҙе маҡсатлы юҡ итеүҙе раҫлаусы документтар тәҡдим ителмәгән, һәм был күренеш документтарҙы юҡ итеү менән йәки бөгөн Төркиәлә хөкөм һөргән цензура менән бәйле булыуы ихтимал. 1920 йылда баҫылып сыҡҡан «Талаат телеграммалары» дәлилләнмәгән һәм ялған тип иҫәпләнә. Оригиналы Телеграммаларҙың төп нөсхәһе юҡ, әммә  Дадрян үткәргән анализ был телеграммаларҙың йөкмәткеһе йәш төрөктәрҙе фашлаусы процесс материалдары менән ситләтелгән дәлилдәр аша иҫбатлана. Әрмәндәр ташлап китергә мәжбүр ителгән территорияларға (ойошторолған ярҙам һәм планлаштырылған күсереү булмаһа, үҙҙәре теләгәндән генә Киликияға һәм Көнбайыш Әрмәнстанға килеп етеүе мөмкин булмаҫ ине) Фракия йә [[Болгария]] мөһәржирҙәре урынлаштырыла, һәм ошо факт та әрмәндәрҙе юҡ итеү программаһында бик юғары рәсми даирәләрҙең ҡатнашлығын иҫбатлаусы дәлил булып тора<ref name="Naimark-XVI" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249" /><ref>[https://novostik.com/vatikan-raskryl-zasekrechennye-dokumenty-o-genocide-armyan-zverstva-turok-shokiruyut/ Ватикан раскрыл засекреченные документы о Геноциде армян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211020161408/https://novostik.com/vatikan-raskryl-zasekrechennye-dokumenty-o-genocide-armyan-zverstva-turok-shokiruyut/ |date=2021-10-20 }}</ref>.

Төркиә Президенты [[Рәжәп Тайип Эрдоған]] 2019 йылда Төркиә теләгән бер ваҡытта 1915 йылғы ваҡиғаларҙы өйрәнеү өсөн архивтарҙы асырға әҙер тип хәбәр итте<ref>{{Cite web|url=https://www.aa.com.tr/ru/турция/турция-готова-открыть-архивы-для-изучения-событий-1915-года/1461421|title=https://www.aa.com.tr/ru/турция/турция-готова-открыть-архивы-для-изучения-событий-1915-года/1461421|publisher=www.aa.com.tr|accessdate=2020-02-26}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.milliyet.com.tr/siyaset/askeri-arsivlerimizi-acmaya-haziriz-2048718|title='Askeri arşivlerimizi açmaya hazırız'|author=player-inline {display: inline-block;padding-bottom: 56 25%;position: relative;width: 100%;z-index: 5;} player-box {height: 100%;left: 0;position: absolute;top: 0;width: 100%;}$ ready{quarkPlayer = new QuarkPlayer, bufferLength:5, autoPlay: false, subTitles: false, showAds: true, showNotification: false|publisher=Milliyet|lang=tr|accessdate=2020-02-26}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=eIm62OsO42E|title=Cumhurbaşkanı Erdoğan'dan Fransa'ya '1915 Olayları' Tepkisi!|author=|website=|date=|publisher=}}</ref>

== Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (геноцидты) инҡар итеү ==
Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (әрмәндәргә ҡарата геноцидты) инҡар итеү ғәҙәттә айырым кешеләр йәки ойошмалар ойошторған геноцидты башҡа төрлө кире ҡағыуҙарынан айырмаһы, уны академик яҡтан респектабелле һәм сәйәси нигеҙләнгән тип һанап, Төрөк Республикаһын рәсми һәм һәр яҡлап хуплау булғанлыҡ менән бәйле<ref name="diff" group="Комм" />. Төрөк республикаһы әрмәндәргә ҡарата геноцидты инҡар итеү пиар-кампанияларына маҡсатына байтаҡ аҡса түгә һәм төрөк позицияһының дөрөҫлөгөн тәьмин иткән университеттарға иғәнәләр бирә. Төрлө парламенттар йәки хөкүмәттәр геноцидты таныу буйынса сираттағы тикшереү үткәреү мәсьәләһен күтәреп сыҡһа, Төркиә уларға дипломатик һәм сауҙа санкциялары һәм үҙ илендәге аҙсылыҡ тәшкил иткән халыҡтарға репрессиялар менән янай. Төркиә территорияһында ҡасандыр әрмәндәр йәшәгәнлегенең физик эҙҙәрен юҡ итер өсөн, илдә системалы рәүештә әрмән архитектураһы һәйкәлдәре емерелә<ref name="Totten 21" /><ref name="Bloxham-221, 228" />.

Инҡар итеүселәр түбәндәге раҫлауҙар модификацияһының ғәҙәттә береһе ҡабатлана<ref name="Totten 21" />:
* Ғосман империяһында әрмәндәрҙе күпләп ҡырыу бер ҡасан да булмаған;
* әрмәндәрҙең һәләк булыуы уларҙы һуғыш хәрәкәттәре барған ерҙән күсергәндә аслыҡтан һәм сирҙәрҙән һаҡланмау арҡаһында килеп сыҡҡан;
* йәш төрөктәр әрмәндәрҙе ҡырыуға маҡсатлы сәйәсәт үткәрмәгән;
* әрмәндәрҙең һәләк булыуы Ғосман империяһында барған граждандар һуғышы эҙемтәһе булған, был ваҡиға шулай уҡ төрөктәр ҙә күп ҡырылған.

== Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтенең мәҙәниәттә сағылышы ==
[[Файл:Суренянц, «Попранная святыня», 1895.jpg|thumb|right|180px|Вардгес Акопович Суренянц, «Тапалған иң мөҡәддәс нәмә», 1895 йыл]]
1915 йылғы ваҡиғалар тураһында ''«Ғазапланған Әрмәнстан»'' (1919)тигән беренсе картинанан бары 15 минутыҡ ҡына өҙөк һаҡланған. «Минең халҡым ҡайҙа?» ({{lang-en|Where Are My People?}}, продюсеры Майкл Акопян) исемле беренсе документаль фильм ваҡиғаларҙың 50 йыллығына арналып 1965 йылда сыға. XX һәм XXI быуаттар сигендә бер нисә документаль фильм сыға: «Күҙгә күренмәгән Холокост» ({{lang-en|The Hidden Holocaust}}) иң һәйбәте. Иң билдәле фотографияларҙы немец Ҡыҙыл тәреһенән Армин Вегнер һәм АҠШ консулы Лесли Девис төшөргән<ref name="Hagopian" />. Төрөк республикаһы төрөк әрмәндәрен ҡырыу тураһында фильмдар төшөрөргә маташыуға кәртә ҡуя<ref name="Dinah Shelton" />. Ауыҙ-тел ижади традицияһы ҡырыуҙы тасуирлаған хикәйәләргә н геҙләнеп йырҙар ижад иткән, һәм улар геноцидты иҫбатлаусы дәлил булып тора<ref name="Jonathan McCollum" />. Музыкант әрмәндәрҙән торған System of a Down америка рок-төркөмө ижады йыш ҡына әрмәндәргә ҡарата геноцид тематикаһына ҡағыла. XIX быуат аҙағында уҡ әрмән рәссамы Вардгес Акопович Суренянц бер нисә картинаһын Көнбайыш Әрмәнстанда әрмәндәрҙе ҡырыуға арнаған<ref name="Костина" />. Аршиль Горкиҙың күп картиналары башынан үткән иҫтәлектәре нигеҙендә яҙылған<ref name="Stephen Feinstein 108" />.

1915 йылда һәләк булған алдынғы әрмән шағирҙарының береһе Сиаманто булған. Икенсе ҙур шағир Даниел Григорьевич Варужан шулай уҡ 24 апрелдә ҡулға алынған, һуңыраҡ, 19 августа, язалап үлтерелгән. Егише Чаренц Карс ҡалаһында тыуған һәм 1915 йылда ҡаршылыҡ хәрәкәте составында ҡот осҡос хәлдәрҙе башынан үткәргән Егише Чаренцтың күп шиғырҙары ҡырыуҙың дәһшәтле хәлдәрен тасуирлай. Әрмәндәр геноциды темаһына яҙылған иң билдәле әҙәби әҫәр — Франц Верфелдең «Муса тауында ҡырҡ көн» романы.

[[Ливан]]дағы Антелиас ҡалаһында әрмән католикосаты территорияһында 1950-се йылдарҙа төҙөлгән часовня — әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙың беренсе хәтер һәйкәле. 1965 йылда католикосат территорияһындағы Эчмиадзин монастырында күп хачкарҙарҙан торған геноцид ҡорбандарына бағышлап ҡуйылған һәйкәл һалына. 1990 йылда сүриә Дер Зор сүллегендә иҫтәлекле часовня төҙөлә, һәм бөгөнгө көнгә тиклем ул әрмәндәрҙе ҡырған урында ҡуйылған берҙән-бер һәйкәл булып тора<ref name="Encyclopedia of genocide, 102-104">{{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide|102-104|volume=1}}</ref>. [[1967 йыл]]да, әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙың 50 йыллығынан һуң ике йыл үтеүгә Совет Әрмәнстанында күп халыҡ ҡатнашҡан санкцияланмаған демонстрациялар үткәнлектән, [[Ереван]]да Цицернакаберд («Ҡарлуғас ҡәлғәһе») ҡалҡыулығыында мемориаль комплекс төҙөлөшө тамамлана. Бөгөн Цицернакаберд әрмәндәрҙең табыныу урыны булып тора һәм йәмәғәтселек фекере уны әрмән геноцидына бағышланған универсаль һәйкәл тип ҡабул итә<ref name="Encyclopedia of genocide, 102-104" /><ref name="Totten, 21">Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs (eds.) Dictionary of Genocide. Greenwood Publishing Group, 2008, ISBN 0-313-34642-9, p. 21.</ref>.

== Юридик яғы ==

=== Әрмәндәргә ҡарата геноцидты халыҡ-ара хоҡуҡи таныу ===
[[Файл:Nations recognising the Armenian Genocide.svg|thumb|400x400px|right|Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен геноцид тип рәсми рәүештә таныған дәүләттәр картаһы. Асыҡ-йәшел төҫ менән геноцидты өлкәләр йәки муниципалитеттар кимәлендә таныған дәүләттәр күрһәтелгән]]
[[Файл:Vladimir Putin, Tsitsernakaberd memorial complex RA.jpg|thumb|250px|[[Владимир Владимирович Путин]] 2013 йылда геноцид хәтеренә урынлаштырылған мемориаль комплекста.<br>«Рәсәй һәр ваҡыт әрмән халҡының ғазабын һәм һәләкәтен үҙенеке кеүек ҡабул итте. Әрмән халҡына ҡарата геноцид ҡорбандары алдында баштарыбыҙҙы түбән эйәбеҙ»<ref>Запись Путина книге почетных посетителей Музея-института геноцида армян в 2001 году// [http://noev-kovcheg.ru/mag/2013-23-24/4236.html Армяно-российская встреча на высшем уровне: хроника визита], Ноев Ковчег, декабрь 2013 года</ref>]]

Союздаш илдәрҙең (Бөйөк Британия, Франция һәм Рәсәй империяһы) [[1915 йыл]]дың 24 майындағы берлектәге Декларацияһында әрмәндәрҙе ҡырыу беренсе танылған кешелеккә ҡаршы енәйәт тип билдәләнә<ref name="Уголовное право России-753" />:
{{Начало цитаты}}''Төркиәнең кешелеккә һәм цивилизацияға ҡаршы яңы енәйәттәре танылғанлыҡтан, Союздаш дәүләттәр хөкүмәттәре Юғары Портаны был енәйәттәре өсөн Ғосман хөкүмәтенең бөтә ағзаларының, шулай уҡ был ҡыйралышҡа йәлеп ителгән бөтә агенттарының шәхсән яуаплылығы тураһында иҫкәртәбеҙ.''
{{Конец цитаты|источник=[[1915]] йылдың 24 майы. Франция, Бөйөк Британия һәм Рәсәйҙең берлектәге декларацияһы}}
Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен таныу АҠШ әрмән лоббист ойошаларының төп маҡсаты <!-- ANCA-->, һәм таныуҙың үҙенән башҡа,<!--так в источнике. «ANCA is much more vocal on demands for territory and reparations from Turkey than is the Assembly, however.» — в каком году? --> Төркиәгә территориаль дәғүәләр һәм репарация түләү талаптары ҡуйылды. Геноцидты таныуға өлгәшеү маҡсатында, әрмән лоббистары парламентарийҙарҙы һәм йоғонто яһай алырлыҡ кешеләрҙе үҙ яғына йәлеп итә, төрлө илдәрҙең хөкүмәттәренә баҫым яһай, йәмәғәтселек тарафынан был мәсьәләнең киң яҡтыртылыуын ойоштора, был мәсьәлә менән шөғөлләнеүсе институттар (Зорян институты, Әрмән милли институты) булдырылған<ref name="Heather Gregg 19" />. Әрмән [[диаспора]]һы тулыһынса тиерлек геноцид ҡорбандарының туранан-тура тоҡомдарынан тора, һәм уларҙың Төркиәнең баҫымына ҡаршы торорлоҡ етерлек матди ресурстары бар<ref name="Bloxham-223-224">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|223-224}}</ref>.

[[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] өс тапҡыр: (1916<ref name="usa-1916" />, 1919<ref name="usa-1919" />, 1920<ref name="usa-1920" />)  йылдарҙа әрмәндәрҙе күпләп ҡырыу тураһында [[резолюция]] ҡабул итә.

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (Геноцид армян) Европарламент (1987<ref name="EuroParliament 1987" />, 2000<ref name="EuroParliament 2000" />, 2002<ref name="EuroParliament 2002" />, 2005<ref name="EuroParliament 2005" />, 2015<ref name="europarlament_15_04_2015">[http://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/1906585 Европарламент призвал Турцию признать геноцид армян] // ТАСС, 15 апреля 2015 года</ref>), Көньяҡ Африка илдәре парламенттары коалицияһы (Меркосур)<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.382/current_category.5/affirmation_detail.html South American Parliamentarians Coalition (MERCOSUR)], November 19, 2007</ref>, [[Организация Объединённых Наций|БМО]]-ның Милли аҙсылыҡты дискриминациялауға юл ҡуймау һәм уларҙы һаҡлау Рамочный  конвенцияһы буйынса ярҙамсы комиссияһы<ref name="CPDPM 1985" />, Латин Америкаһы парламенты (2015) таный<ref>[http://www.panorama.am/ru/politics/2015/08/01/armenian-genocide/ Парламент Латинской Америки — Parlatino — признал Геноцид армян]</ref>.
[[Файл:Цицернакаберд.jpg|thumb|left|Польша Премьер-министры Дональд Туск «Цицернакаберд»та<ref name="panarmenian.net-45445" />]]

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте (Геноцид армян) донъяның күп илдәре һәм йоғонто яһай алырлыҡ халыҡ-ара ойошмалар тарафынан танылды һәм ғәйепләнде. Әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙы беренсе булып [[Уругвай]] парламенты ғәйепләп сыҡты<ref name="HRR 1965" /><ref name="UL 2004" /> (1965). Әрмәндәрҙе ҡырыуҙы шулай уҡ рәсми рәүештә [[Франция]] ''[[геноцид]]'' (халыҡ-ара ҡануниәткә ярашлы<ref name="un-genocide" />) һәм хөкөм итте (1998<ref name="FNAL 1998" />, 2000<ref name="FSL 2000" />, 2001<ref name="FL 2001" />, 2006<ref name="génocide arménien" /><ref name="bbc-6043368" />, 2012<ref name="lenta.ru-24.01.2012-france" />), [[Бельгия]]<ref name="BSR 1998" />, [[Нидерланды]]<ref name="NPR 2004" />, [[Швейцария]]<ref name="SHCNCR 2003" /><ref name="A perfect injustice 14" /> — Швейцарияның Милли советы (Швейцария Федераль йыйылышының түбәнге палатаһы), [[Швеция]]<ref name="A perfect injustice 14" /><ref name="echo.msk-663181" /><ref name="bbc.co.uk-100311" />, [[Рәсәй]]<ref name="pravoteka-79044" />, [[Польша]]<ref name="PPR 2005" />, [[Ливан]] (2000)<ref name="Lebanon_Parliament_Resolution">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.161/current_category.7/affirmation_detail.html Lebanon Parliament Resolution, May 11, 2000]</ref>, [[Италия]]<ref>[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.172/current_category.7/affirmation_detail.html Italy Chamber of Deputies Resolution, November 16, 2000]</ref><ref>[http://armeniangenocide100.org/ru/states/ Официальный сайт, посвященный столетию Геноцида армян] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150426162110/http://armeniangenocide100.org/ru/states/ |date=2015-04-26 }}</ref>, [[Литва]]<ref name="LARD 2005" />, [[Греция]]<ref name="GHRPR 1996" />, [[Словакия]]<ref name="SR 2004" /><ref name="nrsr.sk" />, [[Кипр Республикаһы]]<ref name="CHRR 1982" />,[[Аргентина]] (2 закон, 5 резолюция)<ref name="Affirmation.297" /><ref name="Affirmation.374" />, [[Венесуэла]]<ref name="VNAR 2005" />,
[[Чили]]<ref name="rian-66798950" />, [[Канада]] (1996<ref name="CHCR 1996" />, 2002<ref name="CSR 2002" />, 2004<ref name="CHCR 2004" />)<ref name="A perfect injustice 14" />, [[Ватикан]]<ref name="VCC 2000" />, [[Боливия]] (2014)<ref>[http://www.genocide-museum.am/rus/01.12.2014-Bolivia.php Боливия признает и осуждает Геноцид армян] (+ фото документа). Музей-институт Геноцида армян, 01.12.2014</ref><ref>Официальный сайт МИД Армении. [http://www.mfa.am/hy/press-releases/item/2014/11/30/bolivia_genocide/ Բոլիվիայի խորհրդարանի երկու պալատներն ընդունեցին Հայոց ցեղասպանության ճանաչման և դատապարտման վերաբերյալ օրինագիծ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141205061349/http://www.mfa.am/hy/press-releases/item/2014/11/30/bolivia_genocide/ |date=2014-12-05 }} (Обе палаты парламента Боливии приняли законопроект о признании и осуждении Геноцида армян){{ref-hy}}</ref>,
[[Австрия]] (2015)<ref name="Austria">[http://www.parlament.gv.at/PAKT/PR/JAHR_2015/PK0383/index.shtml Полный текст] заявления парламента Австрии на её официальном сайте, 22.04.2015</ref><ref>[http://ria.ru/world/20150422/1060214464.html Парламент Австрии признал геноцид армян в Османской империи], РИА Новости, 22.04.2015</ref>, [[Люксембург]] (2015)<ref>[http://news.am/rus/news/265613.html Парламент Люксембурга признал Геноцид армян] (+ фото документа), ИА News.am, 06.05.2015</ref>, [[Бразилия]] (2015)<ref>[http://panarmenian.net/rus/news/192982/ 24-ой страной, признавшей Геноцид армян, стала Бразилия]</ref>, [[Парагвай]] (2015)<ref>[http://odd.senado.gov.py/archivos/file/Proyecto%20de%20Declaracion%20%28Interes%20de%20esta%20HCS%20y%20reconoce%20el%20Genocidio%20Armenio%29.pdf Proyecto de Declaracion (Interes de esta HCS y reconoce el Genocidio Armenio)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20211020161401/http://odd.senado.gov.py/archivos/file/Proyecto%20de%20Declaracion%20(Interes%20de%20esta%20HCS%20y%20reconoce%20el%20Genocidio%20Armenio).pdf |date=2021-10-20 }}</ref><ref>[http://news.am/rus/news/293389.html Сенат Парагвая признал Геноцид армян]</ref>, [[Германия]] (2016)<ref>[http://ria.ru/world/20160602/1441975378.html Бундестаг признал геноцидом преступления против армян в 1915 году]{{ref-ru}}</ref>, [[Чехия]] (2017)<ref>[https://regnum.ru/news/2268194.html Чехия «выполнила долг»: парламент страны признал Геноцид армян]</ref>, [[Португалия]] (2019)<ref>[https://news.am/rus/news/509563.html Парламент Португалии признал Геноцид армян], ИА News.am, 26.04.2019</ref>, [[АҠШ]]<ref>[https://www.theguardian.com/us-news/2021/apr/24/joe-biden-armenian-genocide-recognition, Biden becomes first US president to recognise Armenian genocide, The Guardian, 2021]</ref> (в 35 штатах на уровне закона)<ref>[http://www.armenian-genocide.org/current_category.11/affirmation_list.html Список штатов США, признавших геноцид армян] — Armenian National Institute</ref><ref>Арег Галстян. [http://golosarmenii.am/article/27502/chto-budet--esli-vse-50-shtatov-priznayut-genocid Что будет, если все 50 штатов признают геноцид?] // Голос Армении, 13.04.2015</ref>, [[Латвия]]<ref>[https://www.delfi.lv/news/national/politics/saeima-deklaracija-atzist-un-nosoda-osmanu-imperijas-laika-istenoto-armenu-genocidu.d?id=53169427 Saeima deklarācijā atzīst un nosoda Osmaņu impērijas laikā īstenoto armēņu genocīdu, Sanita Upleja, Delfi, 2021]</ref> хөкөм итте.

Ғосман империяһында әрмәндәрҙе ҡырыу бер нисә халыҡ-ара ойошмаһы тарафынан ҡаралды. 1984 йылда «Халыҡтарҙың даими трибуналы» Ғосман империяһының ғәмәлдәрен [[геноцид]] тип таныны<ref name="Permanent Peoples' Tribunal">April 16, 1984. [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.66/current_category.5/affirmation_detail.html Permanent Peoples' Tribunal, Verdict of the Tribunal]</ref>. 1997 йылда Геноцидты тикшереү халыҡ-ара ассоциацияһы ла шуға оҡшаш һығымтаға килде <ref>[http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Resolution_1997_on_the_Armenian_Genocide.pdf The Armenian Genocide Resolution Unanimously Passed By The Association of Genocide Scholars of North America] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721083219/http://www.genocidescholars.org/images/IAGS_Resolution_1997_on_the_Armenian_Genocide.pdf |date=2011-07-21 }}, The Armenian Genocide Resolution was unanimously passed at the Association of Genocide Scholars’ conference in Montreal on June 13, 1997.</ref>
<ref>[http://www.genocide-museum.am/eng/21.03.2009.php Open letter to President Obama calling for acknowledgment of the Armenian Genocide], website of the IAGS, March 7, 2009 «that the Armenian Genocide is not an allegation, a personal opinion, or a point of view, but rather a widely documented fact supported by an overwhelming body of historical evidence.»</ref>
<ref name="The Association of Genocide Scholars">June 13, 1997. [http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.69/current_category.5/affirmation_detail.html The Association of Genocide Scholars]</ref>. 2000 йылдың 8 июнендә «The New York Times» һәм «The Jerusalem Post» гәзиттәрендә Беренсе донъя һуғышы осоронда 126 Холокосты тикшереүсенең (шулар араһында  Бауэр Иегуда, Чарни Израэль һәм Эли Визель) әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәте томошҡа ашырылғаны бәхәсһеҙ тигән раҫлауы баҫылды<ref name="Statement_by_126_Holocaust_Scholars">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.21/current_category.3/affirmation_detail.html Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers] // [[The New York Times]] и [[The Jerusalem Post]], June 8, 2000</ref>. 2001 йылда ярашыу буйынса берлектәге төрөк-әрмән комиссияһы «Күсеү осорондағы ғәҙел хөкөм мәсьәләләре буйынса Халыҡ-ара үҙәк»кә 1915 йылғы ваҡиғалар геноцид булыу-булмауын бойондороҡһоҙ тикшереп, баһа биреү буйынса мөрәжәғәт итә. 2003 йылдың башында МЦППП, 1915 йылғы ваҡиғалар геноцид тигәндең бөтә билдәләмәләренә тап килә һәм был терминды ҡулланыу тулыһынса аҡлана тигән баһа бирҙе<ref name="International Center for Transitional Justice">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.244/current_category.5/affirmation_detail.html International Center for Transitional Justice (ICTJ) Report Prepared for TARC]</ref>.

2019 йылдың 28 октябрендә АҠШ-тың Вәкилдәр палатаһы әрмән халҡына ҡарата геноцидты таныу тураһында резолюция ҡабул итә<ref name="СШАпризн1">[https://www.bbc.com/russian/news-50219411 В США приняли резолюцию о признании геноцида армян в Османской империи], BBC, 28.10.2019</ref>. Вәкилдәр палатаһы Резолюцияһы АҠШ формаль рәүештә әрмәндәргә ҡарата геноцидты таный тигәнде аңлата. Ул на вступает в силу без одобрения Сенат һәм АҠШ президенты хуплауынан башҡа үҙ көсөнә инә<ref name="СШАпризн2">[https://www.bbc.com/russian/features-50228936 Почему в США признали геноцид армян: геополитика и лоббисты], BBC, 29.10.19 {{oq|ru|Принятая в Палате представителей резолюция формально означает, что США признали геноцид армян. Она вступает в силу без одобрения Сената и президента США.}}</ref>. Резолюция тәҡдим итеү (рекомендательный) характерында<ref name="СШАпризн1" />, АҠШ-тың геноцидты таныуы, бик ҙур несмотря на огромное символик мәғәнәле булыуына ҡарамаҫтан, дәүләт департаменты һәм америка дипломаттары позицияларына мотлаҡ йоғонто яһамай<ref name="СШАпризн2" />. Вәкилдәр палатаһынан артынса уҡ, 2019 йылдың 12 декабрендә АҠШ Сенаты бер тауыштан XX быуат башында Ғосман империяһында әрмәндәрҙе күпләп ҡырыуҙы геноцид тип таныу тураһында шуға оҡшаш резолюция ҡабул итә<ref>[https://www.dw.com/ru/сенат-сша-признал-геноцид-армян-в-османской-империи/a-51649509 Сенат США признал геноцид армян в Османской империи] // Deutsche Welle, 12.12.2019</ref>. 2021 йылдың 24 апрелендә  АҠШ президенты Джо Байден әрмән халҡына ҡарата геноцидты рәсми рәүештә таныны<ref>{{cite web|title=Statement by President Joe Biden on Armenian Remembrance Day|url=https://www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2021/04/24/statement-by-president-joe-biden-on-armenian-remembrance-day/|website=whitehouse.gov|date=APRIL 24, 2021}}</ref>.

Әрмәндәрҙе юҡ итеү сәйәсәтен (геноцидты) таныуы Төркиәнең Евросоюзға инеүенең мотлаҡ шарты булмаһа ла, әммә ҡайһы бер авторҙар, Европа союзы ағзалығына ынтылғанда, Төркиәгә быны башҡарырға тура киләсәк, тип иҫәпләй<ref name="bbc.co.uk-4290524" /><ref name="mk.ru-76188" />.

==== Инҡар итеүҙең криминаллашыуы ====
[[File:The Genocide Word by Raphael Lemkin.ogv|«Геноцид» термины авторы Рафаэль Лемкин терминдың килеп сығыуы тураһында һәм әрмән геноциды тураһында, (CBS News)]] 
[[Швейцария]]ла бер нисә кеше (төрөктәр) әрмәндәрҙе юҡ итеүҙе (геноцидты) инҡар иткән өсөн суд тарафынан хөкөмгә тарттырылды<ref name="panarmenian-54518">PANARMENIAN.net. 1 октября 2010. [http://www.panarmenian.net/rus/world/news/54518/ 150 дней тюремного заключения и 30 тысяч франков — так швейцарский суд наказал турок за отрицание Геноцида армян]</ref>. [[2006 йыл]]дың октябрендә Францияның Милли йыйылышы Валери Буайе тәҡдим иткән Франция таныған геноцидтарҙы инҡар итеүҙе енәйәт тип таныу закон проекты ҡабул итте<ref name="génocide arménien"/>; 1 йылға иректән мәхрүм итеү һәм {{nobr|45 000 евро}} штраф ҡараған закон проекты<ref name="newsarmenia.ru-20111222-42585122" />, 2011 йылдың 22 декабрендә ҡабаттан ҡабул ителде, ә 2012 йылдың 23 ғинуарында Сенат был ҡарарҙы раҫланы<ref name="ntv.ru-263754" />. Төркиә француздарҙың геноцидты инҡар итеү законын ғәйепләне<ref name="lenta.ru-24.01.2012-reply" />. Бер төркөм француз депутаттары ҡабул ителгән закондың ярашлы булыуы тураһында Франция Конституцион советына белешеү (запрос) бирҙе, һәм шундай яуап алды: танылған геноцид факттарын инҡар иткән өсөн яза тәҡдим иткән закон кешенең үҙ фекерен әйтеп бирә алыу һәм аралашыу конституцион хоҡуғына ҡул һуҙыу була<ref name="BBC-120228" /><ref name="gazeta.ru-4016413" />. Конституцион советы ҡарарына яуап итеп, Николя Саркози министрҙарҙан закондың яңы редакцияһын эшләүҙе талап итте<ref name="BBC-120221" />.

2013 йылдың 17 декабрендә Кеше хоҡуҡтары буйынса европа суды (ЕСПЧ) швейцар суды асыҡтан-асыҡ әрмәндәргә ҡарата геноцидты инҡар иткәне өсөн Дога Перинчекты хөкөм итеүҙе кешенең үҙ фекерен әйтеп бирә алыу һәм аралашыу конституцион хоҡуғын боҙоу тип тапты, һәм Перинчекка бер ниндәй ҙә аҡсалата компенсация бирелмәне<ref name="European_Court_of_Human_Rights">[http://ria.ru/world/20131217/984705617.html ЕСПЧ: Швейцария нарушила права по делу об отрицании геноцида армян] // РИА Новости, 17.12.2013</ref>. Ҡарарға айырым аңлатмала судтың Ҙур палатаһы суд геноцидтың криминаллашыуы мәсьәләһен принципта ҡараманы, был осраҡта суд Перинчектың әйтеүе фактын ғына ҡараны, һәм, суд фекере буйынса, уның сығышы нәфрәт һәм иҫәпләшмәүҙе сағылдырмай, һәм Перинчектың Кеше хоҡуҡтары буйына Европа конвенцияһының 10-сы статьяһы гарантиялаған һүҙ азатлығынан мәхрүм итә<ref>[http://echr.coe.int/Documents/Presse_Q_A_Perincek_ENG.pdf Q & A. Grand Chamber judgment in the case of Perinçek v. Switzerland] // ЕСПЧ, приложение 27510/08 к решению суда</ref>. -->

=== Компенсация ===
2000 йылда Калифорния конгресы законы 1915 йылда һәләк булған әрмәндәрҙең вариҫтары халыҡ-ара хоҡуҡ буйынса ярашлы страховой компанияларҙан компенсация алыу хоҡуғына эйә була. 2003 йылда {{нп5|New York Life Insurance Company|New York Life}} страховой компанияһы 1915 йылда ҡырылған әрмәндәрҙең туғандарына компенсация түләй башланы <ref name="regnum-174306" /> (общая сумма компенсаций составляет примерно $20 млн<ref name="regnum-210207" />). Әммә 2009 йылдың авгусында АҠШ-тың Калифорния штаты арбитраж апелляция суды әрмәндәрҙең туғандарына страховой компенсация түләүҙе юҡҡа сығарырға ҡарар итә. Судья Дэвид Томпсон, «был ваҡиғалар АҠШ-тан мең миль алыҫлыҡта барған, шуның өсөн Калифорния штаты был кешеләр алдында яуаплылыҡ тотмай» тигән баһа бирә, һәм әрмәндәргә түләүҙәрҙең нигеҙе юҡ тип йомғаҡ яһай, һәм «АҠШ Федераль хөкүмәте әрмәндәргә ҡарата геноцидты таныу буйынса ҡарар ҡабул итмәй»<ref name="news.am-2870" />.

Француз «Акса»  страховой компанияһы ҡорбандар вариҫтарына компенсация ($17,5 млн) түләү йөкләмәһен ала<ref name="regnum-1028092" />.

=== Ҡорбандарҙы иҫкә алыу көнө ===
[[Файл:Tsitsernakaberd24.04.2009.JPG|thumb|250px|Еревандағы Цицернакабердты — әрмән геноциды мемориаль комплексын традицион барып күреү көнө, 2009 йылдың 24 апреле]]
Йыл һайын 24 апрелдә бөтә донъяла миллионлаған әрмән һәм башҡа милләттәр вәкилдәре әрмән интеллигенцияһының Истанбулдан көсләп күсерелгән көнөн һәм ҡорбандарҙы хәтерләй. Әрмәнстанда был дата мөһим әһәмиәткә эйә, ял көнө булып һанала.

Европа парламенты [[2015 йыл]]дың 15 апрелен 24 апрелдә Европала «Ғосман империяһында әрмән геноциды ҡорбандарын иҫкә алыу көнө» тип иғлан итте<ref name="europarlament_15_04_2015" />.

== Һәйкәлдәр ==
* Ҡырҡ яфа сигеүсе Соборында әрмәндәр геноциды һәйкәле, [[Алеппо]], [[Сүриә]] (1989).
* Хачкар — Һамар өлкәһе, Сызрань, «Әрмәндәр геноцидының 100 йыллығына». Йылға порты территорияһында (2015).

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Отрицание геноцида армян]]
* [[Бойцы за справедливость в отношении геноцида армян]]
* [[Простите нас|Акция «Простите нас»]]
* [[Музей русско-армянской дружбы]]
* [[Армянские реформы|Соглашение об Армянских реформах]]
* [[Геноцид ассирийцев]]
* [[Геноцид понтийских греков]]
* [[Холокост]]
* [[Геноцид в Руанде]]

== Иҫкәрмәләр ==

=== Тәфсирҙәр ===
{{примечания|group="Комм"|refs=
<ref name="dicl" group="Комм">[https://vstrokax.net/istoriya/pervyj-dokument-v-dele/ Полный текст декларации]</ref>
<ref name="diff" group="Комм">Например, в отличие от отрицания Холокоста, в основном обусловленным расовыми мотивами.</ref>
<ref name="degree" group="Комм">Степень участия центральных властей в антиармянских действиях не всегда известна. Подробнее в статье [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах#Оценки и последствия|Массовые убийства армян в 1894—1896 годах]]</ref>
<ref name="ref1915" group="Комм">Так, во время убийств 1915 года помощь армянам иногда оказывалась мусульманскими лидерами, воспринимающими христиан как «людей [[Библия|книги]]» и, в отличие от расистской идеологии, имеющими место для совести.</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265" group="Комм">Интервью османских офицеров Сайксу приводится сокращённо. Подробные цитаты приведены в книге {{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=262—265}}</ref>:<br>
<ref name="see also suni" group="Комм">Шулай уҡ ҡарағыҙ интервью историка Халила Берктая из университета Сабанчи турецкой газете «Радикал» (Сюни, 2004).</ref>
<ref name="роль специальной организации" group="Комм">Роль «Специальной организации» и Бехаэддина Шакира подробно рассмотрена в работе {{Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide}}, глава «The Decision for Genocide in Light of Ottoman-Turkish Documents»</ref>

}}

=== Сығанаҡтар буйынса һылтанмалар ===
{{примечания|2|refs=

<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 62-68">{{Книга:Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|62—68|автор=Vahakn N. Dadrian.|часть=The Armenian Genocide: an interpretation}}</ref>
<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 83-86">{{Книга:Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|83—86|автор=Vahakn N. Dadrian.|часть=The Armenian Genocide: an interpretation}}</ref>
<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 70-77">{{Книга:Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|70—77|автор=Vahakn N. Dadrian.|часть=The Armenian Genocide: an interpretation}}</ref>
<ref name="America and the Armenian Genocide of 1915, 77-80">{{Книга:Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915|77—80|автор=Vahakn N. Dadrian.|часть=The Armenian Genocide: an interpretation}}</ref>
<ref name="Robert Bevan">[http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/1861892055.html Robert Bevan «The Destruction of Memory» pages 56—59. 2006, 240 pages] ISBN 1-86189-205-5</ref>
<ref name="Berger">''Alan L. Berger.'' Bearing witness to the Holocaust, p. 55:<blockquote>Indeed, following the shock of the Holocaust, we have become aware of mass destruction that preceded and followed the Second World War. One thinks, for example, of the Armenian genocide of 1915—1923, of the Stalinist Gulag, Burundi, Biafra, Indonesia, Sudan, Ethiopia, and of the Cabodian «autogenocide».</blockquote></ref>
<ref name="Encyclopedia of genocide">{{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide|161|volume=1}}</ref>
<ref name="Auron">{{Книга:Yair Auron:The banality of denial: Israel and the Armenian genocide|304}}<blockquote>When Raphael Lemkin coined the word genocide in 1944 he cited the 1915 annihilation of the Armenians as a seminal example of genocide.</blockquote></ref>
<ref name="Moses">{{Книга:A. Dirk Moses:Genocide and settler society|21}}<blockquote>Indignant that the perpetrators of the Armenian genocide had largely escaped prosecution, Lemkin, who was a young state prosecutor in Poland, began lobbying in the early 1930s for international law to criminalize the destruction of such groups.</blockquote></ref>
<ref name="Bloxham-51-57">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|51—57}}</ref>
<ref name="Кинросс 606">{{Книга:Кинросс Лорд:Расцвет и упадок Османской империи|606}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-219-221">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=219—221}}</ref>
<ref name="Robert Melson 59-61">{{Книга:Robert Melson:Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust|59—61}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-221-222">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=221—222}}</ref>
<ref name="Кинросс">{{Книга:Кинросс Лорд:Расцвет и упадок Османской империи|600—611}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222-226">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=222—226}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224-226">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=224—226}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=224}}</ref>
<ref name="Bloxham-51">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|51}}</ref>
<ref name="Dadrian. Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide">Vahakn N. Dadrian. Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide // Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. Macmillan Reference, 2005. ISBN 0-02-865848-5, 9780028658483</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=222}}</ref>
<ref name="Rummel2">''R. J. Rummel.'' The Holocaust in Comparative and Historical Perspective. A Journal Social Issues, April 1, 1998 — Vol. 3, no. 2</ref>
<ref name="Charny 287">{{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide|287}}</ref>
<ref name="Taner Akçam 68">{{Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|68}}</ref>
<ref name="Totten 23">{{Книга:Samuel Totten:Dictionary of Genocide|23}}</ref>
<ref name="Taner Akçam 103">{{Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|103}}</ref>
<ref name="Shelton 71">{{Книга:Dinah L. Shelton:Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|71}}</ref>
<ref name="Taner Akçam 116-117">{{Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide|116—117}}</ref>
<ref name="Looking toward Ararat 99">{{Книга:Ronald Grigor Suny:Looking toward Ararat|99}}</ref>
<ref name="Astourian. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization">''Stephan H. Astourian''. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // {{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian genocide: history, politics, ethics|53—79}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times. 230-233">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=230—233}}</ref>
<ref name="The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876-1914">Richard G. Hovannisian. The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876—1914 // Richard G. Hovannisian. The Armenian People from Ancient to Modern Times: Foreign dominion to statehood : the fifteenth century to the twentieth century. Palgrave Macmillan, 2004. ISBN 1-4039-6422-X, 9781403964229</ref>
<ref name="Bloxham 60-62">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|60—62}}</ref>
<ref name="Bloxham-47-58">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|39—48}}</ref>
<ref name="Bloxham 62-65">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|62—65}}</ref>
<ref name="Looking toward Ararat 106-106">{{Книга:Ronald Grigor Suny:Looking toward Ararat|106—106}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times. 233-238">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=233—238}}</ref>
<ref name="The Armenian Genocide: An Interpretation" >{{Статья:Stephan Astourian:The Armenian Genocide: An Interpretation}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-239-245">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=239—245}}</ref>
<ref name="Astourian 68-69">''Stephan H. Astourian''. Genocidal Process: Reflections on the Armeno-Turkish Polarization // {{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian genocide: history, politics, ethics|68—69}}</ref>
<ref name="Bloxham 71-75">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|71—75}}</ref>
<ref name="Morgenthau 221">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|20}}. Шулай уҡ ҡарағыҙ Henry Morgenthau. Ambassador Morgenthau’s Story. Kessinger Publishing, 2004, ISBN 1-4191-0572-8, 9781419105722. P. 221</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-245-249">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=245—249}}</ref>
<ref name="Morgenthau 302—304">Henry Morgenthau, Ambassador Morgenthau’s Story. Garden City, N.Y. 1918, pp. 302—304. «Before Armenia could be slaughtered, Armenia must be made defenseless.»</ref>
<ref name="A Question of Genocide, 270-272">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|270—272|автор=Donald Bloxham.|часть=The First World War and the Development of the Armenian Genocide}}</ref>
<ref name="Bloxham 78-80">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|78—80}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=249—250}}</ref>
<ref name="Bloxham 82-83">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|82—83}}</ref>
<ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|221—243|автор=Aram Arkun.|часть=Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide}}</ref>
<ref name="Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times, 249-255">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=249—255}}</ref>
<ref name="The great game of genocide? 76-78">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|76—78}}</ref>
<ref name="Bloxham 265-267">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|265—267|автор=Donald Bloxham.|часть=The First World War and the Development of the Armenian Genocide}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-255-258">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=255—258}}</ref>
<ref name="The treatment of Armenians in the Ottoman Empire">{{Книга:James Bryce:The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-565-567">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=565—567}}</ref>
<ref name="Dictionary of Genocide-21-22">{{Книга:Samuel Totten:Dictionary of Genocide|21—22}}</ref>
<ref name="A Question of Genocide-126-148">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|126—148|автор=Hans-Lukas Kieser.|часть=From «Patriotism» to Mass Murder: Dr. Mehmed Reșid (1873—1919)}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=267}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-267-271">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=267—271}}</ref>
<ref name="The Independent, 27-03-1920">The Independent, March 27, 1920</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-304-313">Richard G. Hovannisian. The Republic of Armenia // {{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=304—313}}</ref>
<ref name="Rouben Paul Adalian:The Armenian Genocide">''Rouben Paul Adalian''. The Armenian Genocide // {{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide}}</ref>
<ref name="Rouben Paul Adalian 1999">''Rouben Paul Adalian''. Treatment Of The Armenian Genocide In Representative Encyclopedias. // {{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide|73}} ''«In all, it is estimated that up to a million and a half Armenians perished at the hands of Ottoman and Turkish military and paramilitary forces and through atrocities intentionally inflicted to eliminate the Armenian demographic presence in Turkey».''</ref>
<ref name="Таблица 10.2">''[[Руммель, Рудольф|R. J. Rummel]]''. Freedom, Democracy, Peace; Power, Democide, and War. [http://www.hawaii.edu/powerkills/DBG.TAB10.2.GIF Таблица 10.2]</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-262-265-2">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=262—265}}</ref>
<ref name="Erik Jan Zürcher">{{Книга:Zurcher:Turkey: A Modern History|114}}<blockquote>Estimates of the total number of Armenians in the empire vary, but a number of around 1,500,000, some 10 per cent of the population of Ottoman Anatolia, is probably a reasonable estimate.</blockquote></ref>
<ref name="Identity Politics in the Age of Genocide-115">{{Книга:Identity Politics in the Age of Genocide|115}}</ref>
<ref name="Lise Noël">''Noël, Lise'' Intolerance: A General Survey, стр. 101: <blockquote>Starting in 1915, one and a half million Armenians (60 % of the population) were eliminated by the Turkish government during the First World War.</blockquote></ref>
<ref name="Suny, Göçek, Naimar, 136-137">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|136—137|автор=Hans-Lukas Kieser.|часть=From «Patriotism» to Mass Murder: Dr. Mehmed Reșid (1873—1919)}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271-272">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=271—272}} <blockquote>Dr. Lepsius took considerable care with the figures he used, although perhaps he should have been more circumspect in accepting the figure of 1,845,450 given by the Armenian patriarchate in Constantinople as the number of Armenians living in the Ottoman Empire. Nevertheless, it is unlikely to be far wrong, if we accept the figures that Enver Pasha gave to Dr. Ernst Jackh as early as the end of August 1915 for the number of Armenians dead (300,000) and those quoted by the German Embassy on October 4, 1916. Of the approximately 2 million Armenians living in the empire, 1,500,000 had been deported and between 800,000 and 1,000,000 of those had been killed. Lepsius initially estimated the number of Armenians who had died in the empire at 1,000,000; in the 1919 edition of the Bericht he revised that figure to 1,100,000. Lepsius put the number of eastern Armenians killed during the Ottoman invasion of Transcaucasia in 1918 at between 50,000 and 100,000. Another German closely involved at the time, Ernst Sommer of the Deutscher Hilfsbund, estimated in 1919 that 1,400,000 Armenians had been deported, of whom at the time scarcely more than 250,000 were alive (Sommer, 1919). <…> Lepsius also estimated that the number of Armenians forcibly converted to Islam was between 250,000 and 300,000. There was no religious element in the forced conversions to Islam at this time. The Ittihadist rulers of the empire were unbelievers. By contrast, some Turkish Muslim leaders, imams and hodjas, expressed disapproval at what the Armenians were compelled to endure. The harsh measures against the Armenians of Kutahia were declared theologically invalid by the local mufti Forced conversion had instead a political motive: to destroy the Armenians' identity, to turn Armenians into «Turks» so that they would appear in the other column of statistics and thus weaken or nullify any Armenian demands for autonomy or independence. Some Armenians appear to have returned to their faith after the armistice, but no figures exist for them.</blockquote></ref>
<ref name="Zuercher 115">{{Книга:Zurcher:Turkey: A Modern History|115}}<blockquote>The second controversy is over numbers: Turkish historians have put the number of deaths as low as 200,000, while the Armenians have sometimes claimed ten times as many. <…> Between 600,000 and 800,000 deaths seems most likely.</blockquote></ref>
<ref name="britannica-armenian-massacres">Энциклопедия Britannica, статья: [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/35323/Armenian-Genocide Armenian Genocide].</ref>
<ref name="Rummel 224—225">''R. Rummel'' [https://books.google.com/books?id=N1j1QdPMockC&pg=PA225&dq=DEATH+BY+GOVERNMENT+10.2+serbians&hl=ru&ei=GlhFTYexCsPxsga0urzTDg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false Death by government], табл. 10.1 и 10.2 на стр. 224—225</ref>
<ref name="Guenter Lewy 240">''Guenter Lewy'', [https://books.google.com/books?ei=3E9GTaDyKMfKswb9hYGoDg&ct=result&sqi=2&hl=ru&id=6tdtAAAAMAAJ&dq=armenians+in+ottoman+empire&q=to+about+642,000#search_anchor The Armenian massacres in Ottoman Turkey: a disputed genocide], стр. 240 <blockquote>According to the numbers I have accepted (1,750,000 prewar population and 1,108,000 survivors) the death toll comes to about 642,000 lives <…></blockquote></ref>
<ref name="Roger Smith 8">''Roger W. Smith''. The Armenian Genocide: Memory, Politics, and the Future // ''Richard G. Hovannisian''. The Armenian genocide: history, politics, ethics. Palgrave Macmillan, 1992. ISBN 0-312-04847-5, 9780312048471. Стр. 8. <blockquote>But denial can enter into the very fabric of a society, so that those who come after sustain and even intensify the denial begun by the perpetrators. The most strident and elaborate denial of genocide in history follows this pattern. The Turkish Republic, established in 1923, is not guilty of physical genocide against Armenians, but it continues to the present to deny that the Young Turk government engaged in massive destruction of Armenians from 1915 to 1918, resulting in the death of over one million persons, and the elimination of the Armenian people from its homeland of nearly 3000 years.</blockquote></ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-271">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=271}}</ref>
<ref name="Douglas Arthur Howard 83">''Douglas Arthur Howard'' [https://books.google.com/books?id=Ay-IkMqrTp4C&lpg=PA83&vq=%22The%20exact%20number%20of%20those%20who%20died%20is%20a%20matter%20of%20dispute,%20but%20most%20historians%20agree%20it%20was%20around%20800000%20to%201000000%20people.%22&pg=PA83 The history of Turkey], P. 83. <blockquote>The exact number of those who died is a matter of dispute, but most historians agree it was around 800000 to 1000000 people.</blockquote></ref>
<ref name="Сюни, Ab Imperio">{{Статья:Ab Imperio:Ronald Grigor Suny:Dialogue on Genocide}}</ref>
<ref name="Bloxham-69-71">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|69—71}}</ref>
<ref name="Armenian Genocide, court-martial of perpetrators">''Vahakn N. Dadrian''. Armenian Genocide, court-martial of perpetrators // {{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide}}</ref>
<ref name="Renewal and Silence">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|306—316|автор=Erik Jan Zürcher.|часть=Renewal and Silence. Postwar Unionist and Kemalist Rhetoric on the Armenian Genocide}}</ref>
<ref name="Fatma Müge Göçek-42-52">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|42—52|автор=Fatma Müge Göçek.|часть=Reading Genocide: Turkish Historiography on 1915}}</ref>
<ref name="Киреев">{{Книга:Киреев:История Турции XX век}}</ref>
<ref name="Naimark-XVI">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|XVI|автор=Norman M. Naimark.|часть=Preface}} ''«That the muhacirs were moved as quickly as they were into Armenian houses and occupied Armenian farmland after the deportations attests to the strength of popular economic ambitions, as well as government policy, in the development of genocide»''.</ref>
<ref name="Hagopian">[[Акопян, Дж. Майкл|J. Michael Hagopian]]. Films, Armenian Documentary // {{Книга:Dinah L. Shelton:Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|volume=I}}</ref>
<ref name="Dinah Shelton">Atom Egoyan. Films, Armenian Feature // {{Книга:Dinah L. Shelton:Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|том=1}}</ref>
<ref name="Jonathan McCollum">''Jonathan McCollum''. Music Based on the Armenian Genocide // {{Книга:Dinah L. Shelton:Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|volume=II}}</ref>
<ref name="Костина">{{Книга:Всеобщая история искусств:5|255}}</ref>
<ref name="Stephen Feinstein 108">''Stephen C. Feinstein''. ART OF OTHER GENOCIDES // {{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide|volume=2|pages=108}}</ref>
<ref name="panarmenian.net-45445">panarmenian.net. 12 марта 2010. [http://www.panarmenian.net/rus/world/news/45445/Премьерминистр_Польши_преклонил_колени_перед__Вечным_огнем_памяти_жертв_Геноцида Премьер-министр Польши преклонил колени перед Вечным огнём памяти жертв Геноцида].</ref>
<ref name="Dictionary of Genocide">Samuel Totten, Paul Robert Bartrop, Steven L. Jacobs. Dictionary of Genocide: A—L, p. 21:<blockquote>The Armenian Genocide Institute-Museum was opened in Yerevan, Armenia, in 1995, as part of the events commemorating the eightieth anniversary of the beginning of the Armenian genocide (1915—1923) at the hands of the Young Turk regime.</blockquote></ref>
<ref name="Heather Gregg 19">{{книга|автор= Heather S. Gregg.|заглавие = Divided They Conquer: The Success of Armenian Ethnic Lobbies in the United States|ссылка= http://web.mit.edu/cis/www/migration/pubs/rrwp/13_divided.pdf|издательство = Inter-University Committee on International Migration|год = 2002|pages = 19|allpages = 35}}</ref>
<ref name="un-genocide">[http://www.un.org/russian/documen/convents/genocide.htm «Конвенция о предупреждении и наказании преступления геноцида»] (Утверждена и предложена к подписанию и ратификации резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 260 A (III) от 9 декабря 1948 г.)</ref>
<ref name="ags">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.69/current_category.5/affirmation_detail.html Международная ассоциация учёных по исследованию геноцида], 1997:<blockquote>That this assembly of the Association of Genocide Scholars in its conference held in Montreal, June 11—13, 1997, reaffirms that the mass murder of Armenians in Turkey in 1915 is a case of genocide which conforms to the statutes of the United Nations Convention on the Prevention and Punishment of Genocide. It further condemns the denial of the Armenian Genocide by the Turkish government and its official and unofficial agents and supporters.</blockquote></ref>
<ref name="usa-1916">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.163/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Senate Concurrent Resalution 12, February 9, 1916]</ref>
<ref name="usa-1919">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.228/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Congress Act to Incorporate Near East Relief, August 6, 1919]</ref>
<ref name="usa-1920">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.164/current_category.7/affirmation_detail.html U.S. Senate Resolution 359, May 11, 1920]</ref>
<ref name="EuroParliament 1987">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.152/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution. June 18, 1987]</ref>
<ref name="EuroParliament 2000">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.171/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution. November 15, 2000]</ref>
<ref name="EuroParliament 2002">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.217/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution. February 28, 2002]</ref>
<ref name="EuroParliament 2005">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.341/current_category.7/affirmation_detail.html European Parliament Resolution. September 28, 2005]</ref>
<ref name="CPDPM 1985">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.169/current_category.6/affirmation_detail.html#15 United Nations Sub-Commission on Prevention of Discrimination and Protection of Minorities. July 2, 1985]</ref>
<ref name="HRR 1965">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.166/current_category.7/affirmation_detail.html Uruguay Senate and House of Representatives Resolution, April 20, 1965]</ref>
<ref name="UL 2004">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.282/current_category.7/affirmation_detail.html Uruguay Law, March 26, 2004]</ref>
<ref name="FNAL 1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.155/current_category.7/affirmation_detail.html France National Assembly Law, May 28, 1998]</ref>
<ref name="FSL 2000">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.154/current_category.7/affirmation_detail.html France Senate Law, November 7, 2000]</ref>
<ref name="FL 2001">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.170/current_category.7/affirmation_detail.html France Law, January 29, 2001]</ref>
<ref name="génocide arménien">[http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp Proposition de loi complétant la loi n° 2001-70 du 29 janvier 2001 relative à la reconnaissance du génocide arménien de 1915] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090211062533/http://www.assembleenationale.fr/12/propositions/pion3030.asp |date=2009-02-11 }}{{ref-fr}}</ref>
<ref name="BSR 1998">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.148/current_category.7/affirmation_detail.html Belgium Senate Resolution, March 26, 1998]</ref>
<ref name="NPR 2004">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.355/current_category.7/affirmation_detail.html Netherlands Parliament Resolution, December 21, 2004]</ref>
<ref name="SHCNCR 2003">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.277/current_category.7/affirmation_detail.html Switzerland (Helvetic Confederation) National Council Resolution, December 16, 2003]</ref>
<ref name="pravoteka-79044">[https://archive.is/20120909044943/www.pravoteka.ru/pst/159/79044.html Заявление Государственной Думы Федерального Собрания РФ «Об осуждении геноцида армянского народа в 1915—1922 годах» от 14 апреля 1995 г]</ref>
<ref name="PPR 2005">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.354/current_category.7/affirmation_detail.html Poland Parliament Resolution, April 19, 2005]</ref>
<ref name="LARD 2005">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.351/current_category.7/affirmation_detail.html Lithuania Assembly Resolution, December 15, 2005]</ref>
<ref name="GHRPR 1996">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.156/current_category.7/affirmation_detail.html Greece (Hellenic Republic) Parliament Resolution, April 25, 1996]</ref>
<ref name="SR 2004">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.330/current_category.7/affirmation_detail.html Slovakia Resolution, November 30, 2004]</ref>
<ref name="nrsr.sk">[http://www.nrsr.sk/web/Default.aspx?sid=schodze/uznesenie&MasterID=3484 Podané poslancom Františkom Mikloškom v rozprave o návrhu stanoviska Slovenskej republiky k začatiu prístupových rokovaní Európskej únie s Tureckou republikou (tlač 962)]</ref>
<ref name="CHRR 1982">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.150/current_category.7/affirmation_detail.html Cyprus House of Representatives Resolution, April 29, 1982]</ref>
<ref name="Affirmation.297">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.297/current_category.7/affirmation_detail.html Argentina Senate Declaration, March 31, 2004]</ref>
<ref name="Affirmation.374">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.374/current_category.7/affirmation_detail.html Argentina Law, January 15, 2007]</ref>
<ref name="VNAR 2005">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.352/current_category.7/affirmation_detail.html Venezuela National Assembly Resolution, July 14, 2005]</ref>
<ref name="CHCR 1996">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.149/current_category.7/affirmation_detail.html Canada House of Commons Resolution, April 23, 1996]</ref>
<ref name="CSR 2002">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.220/current_category.7/affirmation_detail.html Canada Senate Resolution, June 13, 2002]</ref>
<ref name="CHCR 2004">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.291/current_category.7/affirmation_detail.html Canada House of Commons Resolution, April 21, 2004]</ref>
<ref name="VCC 2000">[http://www.armenian-genocide.org/Affirmation.167/current_category.7/affirmation_detail.html Vatican City Communiqué, November 10, 2000]</ref>
<ref name="A perfect injustice 14">{{Книга:A perfect injustice: genocide and theft of Armenian wealth|14}}<blockquote>At around the same time, on March 29, 2000, the Swedish Parliament passed a formal resolution recognizing the Armenian Genocide, this after a Swedish parliamentary report asserted that «An official statement and recognition of the genocide of the Armenian is important and necessary.» Sweden urged Turkey to do so as well. Canada also recognized the genocide. (The Italian and Austrian parliaments as well as the Swiss and the German parliaments recognized and debated this issue of the Armenian Genocide without a conclusion.)</blockquote></ref>
<ref name="Kévorkian and Paboudjian">''Raymond Kévorkian and Paul B. Paboudjian''. Les Armeniéns dans l’Empire Ottoman à la veille du genocide. Editions d’art et d’histoire, 1992. ISBN 2-906755-09-5, 9782906755093</ref>
<ref name="mk.ru-76188">МК. 11 октября 2007. [http://www.mk.ru/old/article/2007/10/11/76188-armyanskiy-vopros-.html Армянский вопрос] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110529135040/http://www.mk.ru/old/article/2007/10/11/76188-armyanskiy-vopros-.html |date=2011-05-29 }}</ref>
<ref name="Charny">{{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide|79|1}}</ref>
<ref name="A Question of Genocide, 276-284">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|276—284|автор=Fuat Dündar.|часть=Pouring a People into the Desert. The “Definitive Solution” of the Unionists to the Armenian Question}}<blockquote>Despite the order to deport «all Armenians without exception» Armenians in some regions as well as a few Armenian families were spared <…> The main reason for the expulsion of Edirne was geopolitical: as the city was on the European border, any drastic movement could easily be observed by foreigners. Alarge number of foreigners also resided in Istanbul, the capital. For the case of Izmir, the deciding factor was the governor Rahmi Bey within the CUP and his belief that the removal of the Armenians would be the death sentence for the commerce of the city.</blockquote></ref>
<ref name="Уголовное право России-753">{{книга
 |автор         =
 |заглавие      = Уголовное право России. Практический курс: учебник
 |ответственный = под общ. и науч. ред. [[Наумов, Анатолий Валентинович|А.&nbsp;В. Наумова]]; Р.&nbsp;А. Адельханян и др.
 |издание       = 4-е изд., перераб. и доп
 |место         = М.
 |издательство  = Волтерс Клувер
 |год           = 2010
 |страниц       = 800
 |страницы      = 753
 |isbn          = 5466004634, ISBN 978-5-466-00463-2
}}</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times-2-247-248">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=247—248}}<blockquote>Between April and August 1915 Armenians from almost all major centers of the empire were ordered to leave their homes, then were either killed near their towns or villages or else deported into remote regions, where, denied food and water, they rapidly died. These measures were undertaken against Armenians located both near the international frontier and far from the battle zone;</blockquote></ref>
<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-265-267">{{Книга:Raymond Kévorkian:The Armenian Genocide: A Complete History|pages=265—267}}</ref>
<ref name="Kévorkian:The Armenian Genocide-267-278">{{Книга:Raymond Kévorkian:The Armenian Genocide: A Complete History|pages=267—278}}</ref>
<ref name="eoe-54-1">{{Книга:Encyclopedia of the Ottoman Empire|pages=54}}<blockquote>'''Armenian Massacres (Armenian Genocide)''' The term Armenian Massacres refers to the massive deportation and execution of ethnic Armenians within Ottoman-controlled territories in 1915. <…> This episode started in April 1915 during World War I, after the Ottomans suffered a major defeat at the hands of Russia.</blockquote></ref>
<ref name="armenocide.com-1915-12-20-DE-001">[http://www.armenocide.com/armenocide/armgende.nsf/$$AllDocs-de/1915-12-20-DE-001?OpenDocument Der Konsul in Aleppo (Rößler) an den Reichskanzler (Bethmann Hollweg) — Bericht, K.No. 116 / B.No. 2881, Aleppo den 20. Dezember 1915] на сайте armenocide.net</ref>
<ref name="Looking toward Ararat-114">{{Книга:Ronald Grigor Suny:Looking toward Ararat|pages=114}}<blockquote>Estimates of the Armenians killed in the deportations and massacres of 1915—1916 range from a few hundred thousand to 1,500,000.</blockquote></ref>
<ref name="eoe-54-2">{{Книга:Encyclopedia of the Ottoman Empire|pages=54}}<blockquote>Although the precise circumstances of these events and the total number of dead are hotly contested be the scholars from the opposing political camps, even the most conservative estimates place Armenian losses at approximately half a million. The higher figure given by Armenian scholars is one and a half million dead.</blockquote></ref>
<ref name="Marsoobian-135">''Armen Marsoobian.'' Genocides Aftermath: Reflections on Self and Responsibility // Alexander Kremer, John Ryder. Self and society: central European pragmatist forum, volume four. Rodopi, 2009. ISBN 90-420-2621-9, 9789042026216. P. 135 <blockquote>The turkish government’s position is that only 300000 armenians perished during the «troubles», while most historians place the number somewhere between a million and a million and a half.</blockquote></ref>
<ref name="Jones-157">''Adam Jones''. Genocide : a comprehensive introduction — 2nd ed. Routledge, 2011. ISBN 0-203-84696-6. P. 157</ref>
<ref name="Totten-320">{{Книга:Samuel Totten:Dictionary of Genocide|320}}</ref>
<ref name="Rafael de Nogales">''Rafael de Nogales''. Cuatro años bajo la media luna (Madrid: Editora Internacional, 1924). Перевод на немецкий «Vier Jahre unter dem Halbmond: Erinnerungen aus dem Weltkriege» (Berlin: Verlag von Reimar Hobbing, 1925), английский «Four Years Beneath the Crescent» (London: Sterndale Classics, 2003).</ref>
<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249">{{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2|pages=249}}<blockquote>Although this topic has not yet received systematic analysis, it clearly points to official complicity at a very high level, since mujahirs from Thrace could not reach Cilicia or Turkish Armenia without organization and planning.</blockquote></ref>
<ref name="Letters of Theodore Roosevelt">The Letters of Theodore Roosevelt (Cambridge, Mass: Harvard University Press, 1954), p. 6328.</ref>
<ref name="Барсегов-623">''Барсегов Ю. Г.'' [http://www.genocide.ru/lib/barseghov/responsibility/v1/607-626.htm#623 Геноцид армян. Ответственность Турции и обязательства мирового сообщества, т. 1, Раздел IV. Мнения экспертов по международному праву и геноциду, заключения юридических органов, судебные решения, относящиеся к ответственности за геноцид армян]</ref>
<ref name="A Question of Genocide-306-316">{{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|306—316|автор=Ronald Grigor Suny and Fatma Müge Göçek.|часть=Introduction: Leaving It to the Historians}}</ref>
<ref name="Totten 21">{{Книга:Samuel Totten:Dictionary of Genocide|21}}</ref>
<ref name="Bloxham-221, 228">{{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|221, 228}}</ref>
<ref name="bbc-6043368">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/international/newsid_6043000/6043368.stm|title=Франция запрещает отрицание геноцида армян|date=2006-10-12|publisher=Русская служба BBC|lang=ru|accessdate=2012-03-28}}</ref>
<ref name="lenta.ru-24.01.2012-france">{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2012/01/24/france/|title=Сенат Франции запретил отрицание геноцида армян|date=2012-01-24|publisher=Лента.Ру|lang=ru|accessdate=2012-03-30}}</ref>
<ref name="echo.msk-663181">{{cite news|url=http://www.echo.msk.ru/news/663181-echo.html|title=Турция отзывает посла из Стокгольма из-за признания парламентом Швеции геноцида армян|date=2010-03-11|publisher=[[Эхо Москвы]]|lang=ru|accessdate=2012-04-17|archiveurl=https://www.webcitation.org/65Bhn9sln?url=http://www.echo.msk.ru/news/663181-echo.html|archivedate=2012-02-04}}</ref>

<ref name="bbc.co.uk-100311">{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/russian/international/2010/03/100311_sweden_armenian_genocide.shtml|title=Швеция признала геноцид армян в Османской Турции|date=2010-03-11|publisher=Русская служба BBC|lang=ru|accessdate=2012-03-28}}</ref>
<ref name="rian-66798950">{{cite news|url=http://www.rian.ru/world/20070606/66798950.html|title=Сенат Чили принял осуждающий геноцид армян документ|date=2007-06-06|publisher=РИА «Новости»|lang=ru|accessdate=2012-03-30}}</ref>
<ref name="bbc.co.uk-4290524">{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_4290000/4290524.stm|title=ЕС призывает Турцию признать геноцид армян|date=2005-09-28|publisher=Русская служба BBC|lang=ru|accessdate=2012-03-28}}</ref>
<ref name="newsarmenia.ru-20111222-42585122">{{cite news|url=http://www.newsarmenia.ru/politics/20111222/42585122.html|title=Национальное Собрание Франции принялo законопроект о криминализации отрицания Геноцида армян|date=2011-12-22|publisher=АМИ «Новости-Армения»|lang=ru|accessdate=2012-03-30}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120405150203/http://www.newsarmenia.ru/politics/20111222/42585122.html |date=2012-04-05 }}</ref>
<ref name="ntv.ru-263754">{{cite news|url=http://www.ntv.ru/novosti/263754/|title=Глава армянского МИДа благодарит французов в Facebook|date=2012-01-24|publisher=НТВ.Ru|lang=ru|accessdate=2012-04-17}}</ref>
<ref name="lenta.ru-24.01.2012-reply">{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2012/01/24/reply/|title=Турция сочла безответственным французский закон об отрицании геноцида армян|date=2012-01-24|publisher=Лента.Ру|lang=ru|accessdate=2012-03-30}}</ref>
<ref name="BBC-120228">{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/russian/international/2012/02/120228_france_genocide_law_rejected.shtml|title=Франция не будет наказывать за отрицание геноцида армян|date=2012-02-28|publisher=Русская служба BBC|lang=ru|accessdate=2012-03-28}}</ref>
<ref name="gazeta.ru-4016413">{{cite news|url=http://www.gazeta.ru/politics/2012/02/29_a_4016413.shtml|title=«Мудрецы» попросили не злоупотреблять геноцидом|author=Александр Артемьев, Нарине Киракосян|quote=Пресекая оспаривание факта или юридической квалификации преступлений, (…) которые им самим признаются и квалифицируются как таковые, законодатель совершил неконституционное покушение на свободу выражения мнений и общения|date=2012-02-29|publisher=Газета.Ru|lang=ru|accessdate=2012-03-28}}</ref>
<ref name="BBC-120221">{{cite news|url=http://www.bbc.co.uk/russian/rolling_news/2012/02/120221_rn_france_armenia_genocide.shtml|title=Саркози настаивает на новом законе об отрицании геноцида|date=2012-02-28|publisher=Русская служба BBC|lang=ru|accessdate=2012-03-28}}</ref>
<ref name="regnum-174306">REGNUM. 30.10.2003. [http://www.regnum.ru/news/174306.html Американская страховая компания New York Life опубликовала список армян — жертв геноцида в Османской империи]</ref>
<ref name="regnum-210207">REGNUM. 29.01.2004. [http://www.regnum.ru/news/210207.html Американская страховая компания New York Life выплатит $20 млн потомкам жертв Геноцида армян]</ref>
<ref name="news.am-2870">{{cite news|url=http://news.am/rus/news/2870.html|title=Калифорнийский суд отказал наследникам жертв Геноцида армян в выплате страховых компенсаций|date=2009-08-21|publisher=NEWS.am|lang=ru|accessdate=2012-04-17}}</ref>
<ref name="regnum-1028092">REGNUM. 15.07.2008. [http://www.regnum.ru/news/1028092.html Рассмотрение исков от наследников жертв Геноцида армян завершится до конца 2008 года]</ref>

}}

== Әҙәбиәт ==

=== Китаптар ===
; урыҫ телендә
* {{Книга|автор=Джованни Гуайта|заглавие=Крик с Арарата. Армин Вегнер и геноцид армян|ссылка=https://www.ozon.ru/context/detail/id/5023604/|ответственный=|издание=|место=|издательство=Юнистрой СК|год=2005|страницы=|страниц=264|isbn=5-98789-025-3|isbn2=|тираж=4000}}
* {{книга|автор=[[Дживелегов, Алексей Карпович|Дживелегов А. К.]]|заглавие=Турция и Армянский вопрос|оригинал=Թուրքիան և Հայկական հարցը{{ref-hy}}|ссылка=http://publishing.ysu.am/files/Turqian_ev_haykakan_harcy.pdf|ответственный=Сост. {{ы|Е. Минасян}}|издание=|место=Ер.|издательство=[[Ереванский государственный университет|ЕГУ]]|год=2014|страниц=319|isbn=978-5-8084-1893-6|ref=Минасян}}
* {{книга|часть=Дипломатический архив|заглавие=Будущее устройство Армении. По официальным данным. Третья оранжевая книга|ссылка=https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004202984?page=1|место=Пг.|издательство=Освобождение|год=1915|том=8|страниц=93|ref=Дипломатический архив}} [https://rusneb.ru/catalog/000199_000009_004202984/ Также доступна для скачивания на cайте НЭБ]
* {{книга|автор=Тунян В. Г.|заглавие=Армянский вопрос в русской печати: 1900—1917 гг|ссылка=https://armeniansite.ru/books/Tunyan_Armyanskii%20vopros%20v%20russkoi%20pechati.pdf|ответственный=Науч. ред. {{ы|А. С. Саргсян}}|издание=[[НАН РА]]; Музей — институт Геноцида армян|место=Ер.|издательство=Чартарагет|год=2000|страниц=244|ref=Тунян}}
* {{книга|автор= Зеленый А.С.|заглавие = Карта распределения армянского населения в Турецкой Армении и Курдистане с пояснительною запискою|ссылка=https://books.google.ru/books?id=Ubb7AgAAQBAJ&pg=PA1&lpg=PA1&dq=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0+%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE+%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D0%B2+%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B9+%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8++%D1%81+%D0%BF%D0%BE%D1%8F%D1%81%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9&source=bl&ots=FcFpAqFhEC&sig=ACfU3U1i8C4GAGvMGoPqiPyjeO9MOnIAlw&hl=ru&sa=X&ved=2ahUKEwinrvTbtNXuAhWHxIsKHb9lALUQ6AEwEHoECAsQAQ#v=onepage&q=%D0%9A%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0%20%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D0%B0%D1%80%D0%BC%D1%8F%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D0%B2%20%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%BE%D0%B9%20%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8%20%20%D1%81%20%D0%BF%D0%BE%D1%8F%D1%81%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE%D0%B9&f=false|место = М.|издательство = Книга по требованию (репринт "Воен. тип", 1895 год)|год = 2012|страниц=48|isbn= 978-545815573|ref = Зеленый }} [https://rusneb.ru/catalog/000199_000009_009968740/ Так же доступно на сайте НЭБ]
* {{книга|ссылка=http://publishing.ysu.am/files/100_letie_Genotsida_armyan.pdf|автор=В.Д. Камынин, А.В. Атанесян, А.В. Лямзин, С.В. Аствацатуров|заглавие=100-летие Геноцида армян в Османской империи: уроки истории. Сборник статей по материалам международной научно-практической конференции 20 апреля 2015 г. в Уральском федеральном университете|ответственный=А.Г. Баблоян|год=2016|издательство=ЕГУ|allpages=124|isbn=978-5-8084-2108-0}}
; инглиз телендә
* {{Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide}}
* {{книга|автор=Akçam T.|заглавие=A Shameful Act: The Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility{{ref-en}}|издательство=Macmillan|год=2007|allpages=500|isbn=1466832126|isbn2=9781466832121|ref=Akçam}}
* {{Книга:Munsell, Bliss:Turkey and the Armenian Atrocities: A Reign of Terror from Tartar Huts to Constantinople Palaces}}
* {{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian genocide: history, politics, ethics}}
* {{Книга:Ronald Grigor Suny:Looking toward Ararat}}
* {{Книга:Robert Melson:Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust}}
* {{Книга:Richard G. Hovannisian:Remembrance and denial: the case of the Armenian genocide}}
* {{Книга:Кинросс Лорд:Расцвет и упадок Османской империи}}
* {{Книга|ref=Mokyr|ссылка=https://books.google.ru/books?id=ssNMAgAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false|заглавие=The Oxford Encyclopedia of Economic History.|ответственный=Joel Mokyr|год=2003|часть=Armenia|место=NY|издательство=Oxford University Press|allpages=2824|volume=5|isbn=9780195105070}}
* {{Книга:Israel W. Charny:Encyclopedia of genocide}}
* {{Книга:James Bryce:The treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916: documents presented to Viscount Grey of Falloden by Viscount Bryce}}
* {{Книга:Samuel Totten:Pioneers of genocide studies}}
* {{Книга:Jay Winter:America and the Armenian Genocide of 1915}}
* {{Книга:Vahakn N. Dadrian:The history of the Armenian genocide: ethnic conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus}}
* {{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian People from Ancient to Modern Times|volume=2}}
* {{Книга|ref=Bournoutian|ссылка=https://books.google.ru/books?id=CquTz6ps5YgC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false|автор=George A. Bournoutian|заглавие=An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires|ответственный=James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas|год=1994|часть=Armenian|ссылка часть=https://books.google.ru/books?id=CquTz6ps5YgC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false|место=Westport, Conn.|издательство=Greenwood press|allpages=840|isbn=9780313274978}}
* {{Книга:Yair Auron:The banality of denial: Israel and the Armenian genocide}}
* {{Книга:Taner Akçam:From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide}}
* {{Книга:Totten, Parsons, Charny. A century of genocide: critical essays and eyewitness accounts}}
* {{Книга:Donald Bloxham:The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians}}
* {{Книга:Dinah L. Shelton:Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity}}
* {{Книга:Киреев:История Турции XX век}}
* {{Книга:Richard G. Hovannisian:The Armenian genocide: cultural and ethical legacies}}
* {{Книга:Samuel Totten:Dictionary of Genocide}}
* {{Книга:Identity Politics in the Age of Genocide}}
* {{Книга:Suny, Göçek, Naimark:A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire}}
* {{Книга:Raymond Kévorkian:The Armenian Genocide: A Complete History}}
** {{Книга:Раймонд Кеворкян:Геноцид армян: Полная история}}
* {{книга|автор=[[Роган, Юджин|Eugene Rogan]]|заглавие=The Fall of the Ottomans The Great War in the Middle East|язык=en|издательство=Basic Books|год = 2015|страниц=460|isbn=978-0-465-02307-3|ref =Rogan}}
** {{книга|автор=Юджин Роган|заглавие=Падение Османской империи. Первая мировая война на Ближнем Востоке, 1914–1920 гг|оригинал=The Fall of the Ottomans: The Great War in the Middle East. By Eugene Rogan|место=М.|Издательство= Альпина Нон-фикшн|год=2018|allpages=560|isbn=978-5-91671-762-4|ref=Роган}}

=== Мәҡәләләр ===
; урыҫ телендә
* {{статья|автор=Ошеровский Л.Я|заглавие=Идея автономного строя в Турецкой Армении под протекторатом России|ссылка=|издательство= Пятигор. арм. ком. по оказанию помощи добровольцам-дружинникам и беженцам армянам|место= Пятигорск|год=1915|том=|страницы= 15 с|ref=Ошеровский}}
* {{статья|автор=Ошеровский Л.Я|заглавие=Трагедия армян-беженцев|ссылка=|издательство= Книгопечатня Г.Д. Сукиасянца|место= Кисловодск|год=1915|том=|страницы= 23 с|ref=Ошеровский2}}
* {{статья |автор=Пономарёв В. А.|заглавие=К вопросу о геноциде армянского народа в Турции и Закавказье XIX—ХХ вв |оригинал= |ссылка=http://sun.tsu.ru/mminfo/000063105/320/image/320-119.pdf |автор издания= |издание=Вестник Томского государственного университета |тип= |место= |издательство= |год= 2009|месяц= |число= |том= |выпуск= |номер= 320|страницы= 119—122|isbn= |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid= |язык= |ref=Пономарёв}}
* {{статья|автор    = Дадрян В.|заглавие = Дети как жертвы геноцида: пример армян|ссылка   = http://www.genocide.ru/lib/dadrian/children.htm|язык     = |ответственный = Отв. ред. проф. [[Барсегов, Юрий Георгиевич|Ю. Г. Барсегов]]|издание  = Вестник Армянского института международного права и политологии в Москве |тип      = Сб|место    = М.|год      = 2004|том      =|номер    = 1|страницы = 74−90|issn     = }}
* ''Раймонд Кеворкян.'' [http://www.kommersant.ru/doc/2709725 Логика ненависти не изжита]. Огонёк № 15, 20 апреля 2015.
* {{статья|ссылка=http://hpj.asj-oa.am/5257/1/1995%2D1(111).pdf|ref=Саркисян|автор=Саркисян Е. К.|заглавие=Армянский вопрос и Россия в 1912—1914 гг.|год=1995|место=|издательство=|том=|страницы=111—124|издание=Historical-Philological journal|номер=1}}
; инглиз телендә
* {{Статья:Stephan Astourian:The Armenian Genocide: An Interpretation}}
* {{статья|автор=[[Дадрян, Ваагн|Vahakn N. Dadrian]]|заглавие=The Armenian Genocide: an interpretation{{ref-en}}|ссылка=http://www.seyfocenter.com/wp-content/uploads/2016/10/America_and_the_Armenian_Genocide_of_1915__Studies_in_the_Social_and_Cultural_History_of_Modern_Warfare_.pdf|ответственный={{нп5|Винтер, Джей|Winter Jay||Jay Winter}}|издание=America and the Armenian Genocide of 1915|издательство=[[Cambridge University Press]]|год=2003|pages=52—100|ISBN=0521829585|ISBN2 = 9780521829588|ref=Dadrian}}
* {{статья|автор= [[Дадрян, Ваагн|Vahakn N. Dadrian]]|заглавие= Armenians in Ottoman Turkey and the Armenian Genocide{{ref-en}}|ссылка=|издание= Dinah L. Shelton. Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity. Vol. 1 (A—H)|издательство= Macmillan Reference|год= 2005|pages= 67—76|ISBN= 0-02-865992-9|ref= Dadrian}}
* {{Статья:Ab Imperio:Ronald Grigor Suny:Dialogue on Genocide}}
* {{статья|автор=[[Суни, Рональд Григор|Ronald G.Suny]]|заглавие=«They Can Live in the Desert but Nowhere Else»: Explaining the Armenian Genocide One Hundred Years Later{{ref-en}}|ссылка=https://www.juniata.edu/offices/juniata-voices/media/volume-16/vol16-Suny.pdf|место=Juniata College, Pennsylvania|издательство=Juniata Voices|год= 2016|Месяц=April|pages=208—229|ref=Sunny}}
* {{Статья:Selim Deringil:Mass Conversions of Armenians in Anatolia during the Hamidian Massacres of 1895–1897}}

=== Нәфис әҙәбиәт ===
* {{Книга|автор=Верфель, Франц|заглавие=Сорок дней Муса-Дага. Роман|ответственный=Пер. с нем. Н. Гнединой и Вс. Розанова|место=СПб.|издательство=Симпозиум|год=2010|страниц=904|isbn=978-5-89091-437-8|isbn2=}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Тема = Геноцид армян
|Портал =
|Викицитатник = Геноцид армян
|Викитека =
|Викиновости =
}}
* [http://www.genocide-museum.am/ Официальный сайт музея-института геноцида армян (Ереван, Цицернакаберд)] ([http://www.genocide-museum.am/rus/photos_of_armenian_genocide.php коллекция фотографий]){{ref-en}}{{ref-hy}}{{ref-tr}}
* [https://web.archive.org/web/20171011031006/http://www.genocidescholars.org/sites/default/files/document%09&#91;current-page:1&#93;/documents/IAGSArmenian%20Genocide%20Resolution%20_0.pdf Международная ассоциация учёных по исследованию геноцида]
* [https://web.archive.org/web/20150210202307/http://armeniangenocide100.org/ru/ Официальный сайт, посвященный столетию Геноцида армян]
* [http://www.genocide.ru/ Геноцид армян в Турции] — история, документы, свидетельства, фотографии, карты.
* [http://www.armenian-genocide.org/ Armenian National Institute (ANI)]{{ref-en}}
* [http://anca.org/ Armenian National Committee of America]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20160305081053/http://armenocide.am/ Armenian Genocide]{{ref-en}}
* [https://web.archive.org/web/20150210202307/http://armeniangenocide100.org/ru/ Официальный сайт, посвященный столетию Геноцида армян]{{ref-ru}}
* {{YouTube|JgT95fH--ng|Кавказский фронт 1914-1915 гг. Геноцид армян турками 1915. Лекция Б.Г. Кипниса}}

{{Библиоинформация}}
[[Категория:Әрмәндәр геноциды]]
[[Категория:Погромдар]]
[[Категория:Халыҡтарҙы күсереү]]
[[Категория:Этник таҙартыуҙар]]
[[Категория:Геноцид]]
[[Категория:Беренсе донъя һуғышында Кавказ фронты]]
[[Категория:Ғосман империяһы Беренсе донъя һуғышында]]
[[Категория:Гуманитар һәләкәттәр]]
[[Категория:Төркиә тарихы]]