Австралия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{бутамаҫҡа|Австрия|Австрия| Үҙәк Европала урынлашҡан дәүләт}}
{{Башҡа мәғәнәләре|Австралия (мәғәнәләр)}}
{{Ил
|Башҡортса исеме=Австралия
|Төп исеме=Commonwealth of Australia
|Төп килеш= Австралия
|Герб=Coat of Arms of Australia.svg
|Герб урынына = 
|Нигеҙ һалынған=
|Аудио=
|Девиз=
|Гимн исеме=
|Гимн=
|Аудио=
|Идара итеү формаһы=[[Конституцион монархия]]
|Картала=LocationAU.png
|Телдәр=''de facto'' [[инглиз теле]]
|Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы=[[1 ғинуар]] [[1901]]
|Бойондороҡһоҙ=Бөйөк Британия
|Башҡала=[[Канберра]]
|Иң ҙур ҡалалары=[[Сидней]]
|Етәкселәр вазифалары=Батшабикә<br>Генерал-губернатор<br>Премьер-министр
|Етәкселәр=[[Елизавета II]]<br>[[Джеффери, Майкл|Майкл Джеффери]]<br>[[Радд, Кевин|Кевин Радд]]
|Территория буйынса урын=6
|Территория=7 686 850
|Һыу %=1
|Халыҡ буйынса урыны=52
|Халыҡ=21 002 000
|Иҫәп йылы=2007
|Халыҡ тығыҙлығы=2,7
|ЭТП=611 млрд.
|ЭТП иҫәпләү йылы=2001
|ЭТП буйынса урын=16
|Кеше башына ЭТП=29 893
|Валюта=[[Австралия доллары]] (AUD)
|Домен=[[.au]]
|Телефон коды=61
|Ваҡыт бүлкәте=+8 ... +10
}}
'''Австралия''' ([[Инглиз теле|ингл]]. ''Australia'', [[Латин теле|латин]]. ''austrālis'' — «көньяҡ») рәсми формаһы — Австралия Берлеге йәки Австралия берләшмәһе<ref>{{cite web|url=http://www.comlaw.gov.au/Details/C2005Q00193/0332ed71-e2d9-4451-b6d1-33ec4b570e9f|title=Constitution of Australia|publisher=[[ComLaw]]|date=2003-06-01|accessdate=2011-08-05|quote=3. It shall be lawful for the Queen, with the advice of the Privy Council, to declare by proclamation that, on and after a day therein appointed, not being later than one year after the passing of this Act, the people of New South Wales, Victoria, South Australia, Queensland, and Tasmania, and also, if Her Majesty is satisfied that the people of Western Australia have agreed thereto, of Western Australia, shall be united in a Federal Commonwealth under the name of the Commonwealth of Australia|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dPxnhp?url=http://www.comlaw.gov.au/Details/C2005Q00193/0332ed71-e2d9-4451-b6d1-33ec4b570e9f|archivedate=2012-02-02}}</ref> — Көньяҡ ярымшарҙағы дәүләт, шул уҡ исемле материкты, Тасмания утрауын һәм Һинд һәм Тымыҡ океандың башҡа бер нисә утрауын биләй{{#tag:ref|Государство Австралия официально считает воды южнее австралийского материка [[Южный океан|Южным океаном]], а не частью Индийского, как это определено [[Международная гидрографическая организация|Международной гидрографической организацией]] (МГО). В 2000 году страны-участники МГО проголосовали за решение считать «Южным океаном» только воды между [[Антарктида|Антарктидой]] и [[60-я параллель южной широты|60-й параллелью]]<ref>{{cite web|url=http://geography.about.com/od/learnabouttheearth/a/fifthocean.htm|last=Rosenberg|first=Matt|title=The New Fifth Ocean — The World's Newest Ocean&nbsp;— The Southern Ocean|publisher=About.com: Geography|date=2009-08-20|accessdate=2010-04-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dQd7Mc?url=http://geography.about.com/od/learnabouttheearth/a/fifthocean.htm|archivedate=2012-02-02}}</ref>.|name="Southern Ocean"|group="*"}}; ҙурлығы буйынса донъяла алтынсы дәүләт. Австралия Союзынан төньяҡҡа табан — [[Көнсығыш Тимор]], [[Индонезия]] һәм [[Папуа — Яңы Гвинея]], төньяҡ-көнсығышта — [[Вануату]], [[Яңы Каледония]] һәм [[Соломон Утрауҙары|Соломон утрауҙары]], көньяҡ-көнсығышта [[Яңы Зеландия]] урынлашҡан.

Төп Папуа — Яңы Гвинея утрауынан Австралия Союзының материк өлөшөн [[Торрес боғаҙы]] айыра, уның киңлеге 150 км самаһы тәшкил итә<ref>{{БРЭ|статья=Торресов пролив|id=4198430|год=2017}}</ref>, ә Австралияның Боигу утрауынан Папуа — Яңы Гвинеяға тиклем ара яҡынса 5 километр тәшкил итә<ref name=":02">{{Cite web|url=http://islands.unep.ch/IJA.htm#1227|title=Islands of Australia|website=Island Directory|subtitle=Boigu|date=1998|publisher=United Nations Environment Programme|accessdate=2020-05-04|archive-date=2012-03-29|archive-url=https://www.webcitation.org/66WH5pNsB?url=http://islands.unep.ch/IJA.htm#1227|deadlink=no}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120404022352/http://islands.unep.ch/IJA.htm#1227 |date=2012-04-04 }}</ref>. 2018 йылдың 31 декабренә ҡарата халыҡ һаны 25 180 200 кеше тип баһалана, уларҙың күпселеге көнсығыш яр буйындағы ҡалаларҙа йәшәй<ref name=":0">{{cite web|url=https://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/mf/3101.0|title=3101.0 - Australian Demographic Statistics, Dec 2018|date=2019-06-20|publisher=Australian Bureau of Statistics|lang=en|accessdate=2019-07-02|archive-date=2019-05-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20190525041833/https://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/mf/3101.0|deadlink=no}}</ref>.

Австралия — донъяла иҡтисад күләме буйынса ун өсөнсө урында булған үҫешкән илдәрҙең береһе, йән башына [[Эске тулайым продукт|ЭТП]] буйынса донъяла алтынсы урында тора. Австралияның хәрби сығымдары ҙурлығы буйынса донъяла ун икенсе урында тора. Кеше үҫеше индексы буйынса икенсе урында торған Австралия йәшәү сифаты, һаулыҡ һаҡлау, [[мәғариф]], иҡтисади азатлыҡ, гражданлыҡ азатлығын һәм сәйәси хоҡуҡтарҙы яҡлау кеүек күп өлкәләрҙә юғары урын биләй<ref name="World Audit">{{cite web|url=http://www.worldaudit.org/countries/australia.htm|title=Australia: World Audit Democracy Profile|website = WorldAudit.org|accessdate=2008-01-05|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dR8VK3?url=http://www.worldaudit.org/countries/australia.htm|archivedate=2012-02-02}}</ref>. Австралия [[Ҙур егерме|G20]], Бөтә донъя сауҙа ойошмаһы, [[Азия-Тымыҡ океан иҡтисади хеҙмәттәшлеге|АТЭС]], [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы|БМО]], [[Милләттәр Берләшмәһе|Милләттәр берләшмәһе]], [[АНЗЮС]], АУКУС һәм Тымыҡ океан утрауҙары форумы ағзаһы булып тора.

== Атаманың килеп сығышы ==

== Тарихы ==

=== Австралия европалылар менән бәйләнешкә тиклем (1606 йылға тиклем) ===
[[Файл:Aboriginal Art Australia.jpg|thumb|left|200px|Какаду милли паркында аборигендарҙың һүрәттәре. Уларға 30 000 йәш тирәһе]]
Австралия аборигендарының ата-бабалары Австралияла 40 — 60 мең йыл элек күренә башлай (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — яҡынса 70 мең йыл элек)<ref>Peter Hiscock (2008). ''Archaeology of Ancient Australia''. Routledge: London. ISBN 0-415-33811-5.</ref><ref>John Mulvaney and Johan Kamminga (1999). ''Prehistory of Australia''. Allen and Unwin, Sydney. ISBN 1 864489502.</ref>. Яңы Гвинея һәм Тасмания континент составына ингән мәлдә кешеләр Австралияға диңгеҙ юлы менән килә (уларҙы донъялағы иң иртә диңгеҙ сәйәхәтселәр тип әйтеп була)<ref>Ron Laidlaw «Aboriginal Society before European settlement» in Tim Gurry (ed) (1984) ''The European Occupation.'' Heinemann Educational Australia, Richmond. p. 40. ISBN 0 85859 2509.</ref>. Кешеләр континентҡа 42 — 48 мең йыл элек күсенә башлай<ref>{{статья |автор=Gillespie, Richard |ссылка=http://www-personal.une.edu.au/~pbrown3/Gillespie02.pdf |заглавие=Dating the First Australians (full text) |издание=Radiocarbon |том=44 |номер=2 |страницы=455—472 |accessdate=2010-12-07 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20030718074926/http://www-personal.une.edu.au/~pbrown3/Gillespie02.pdf |archivedate=2003-07-18 |deadlink=yes |язык=en |год=2002}}</ref>.

Кешенең иң боронғо һөйәктәре Яңы Көньяҡ Уэльс штатының көньяҡ-көнсығышындағы ҡороған күлдә — Мунго күлендә табыла<ref>{{статья |заглавие=New ages for human occupation and climatic change at Lake Mungo, Australia |издание=Nature |том=421 |номер=6925 |страницы=837—840 |pmid=1259451 |doi=10.1038/nature01383 |язык=en |тип=journal |автор=Bowler J. M., Johnston H., Olley J. M., Prescott J. R., Roberts R. G., Shawcross W., Spooner NA. |год=2003}}</ref>. Был ҡалдыҡтар Ерҙә табылған кремацияның иң боронғо өлгөләренең береһе булып тора һәм Австралия аборигендары араһында дини йолаларҙың бик замандарҙа уҡ булғанлығын күрһәтә<ref>Bowler, J. M. 1971. Pleistocene salinities and climatic change: Evidence from lakes and lunettes in southeastern Australia. In: Mulvaney, D. J. and Golson, J. (eds), Aboriginal Man and Environment in Australia. Canberra: Australian National University Press, pp. 47—65.</ref>.

Аборигендар сәнғәте донъяла иң боронғо сәнғәт традицияһы тип һанала<ref name="NGVindig">{{cite web|url=http://www.ngv.vic.gov.au/whats-on/exhibitions/exhibitions/the-indigenous-collection|title=The Indigenous Collection|website = The Ian Potter Centre: NGV Australia|publisher=National Gallery of Victoria|accessdate=2010-12-06|deadlink=yes|archiveurl=https://www.webcitation.org/5ulScpce3?url=http://www.ngv.vic.gov.au/whats-on/exhibitions/exhibitions/the-indigenous-collection|archivedate=2010-12-06}}</ref>. Уның йәше 30 000 тип баһалана һәм уны бөтә Австралияла (атап әйткәндә, Улурула һәм Какаду милли паркында) осратырға мөмкин<ref>{{cite web|url=http://www.environment.gov.au/parks/kakadu/|title=Environment.gov.au|publisher=Environment.gov.au|date=2011-07-08|accessdate=2011-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dRjaxq?url=http://www.environment.gov.au/parks/kakadu/|archivedate=2012-02-02}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.environment.gov.au/parks/uluru/index.html|title=Environment.gov.au|publisher=Environment.gov.au|date=2011-07-08|accessdate=2011-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dSumXW?url=http://www.environment.gov.au/parks/uluru/index.html|archivedate=2012-02-02}}</ref>. Йәше һәм һүрәттәренең күплеге буйынса Австралиялағы ҡая сәнғәте Европалағы Ласко һәм [[Альтамира]] мәмерйәләре менән сағыштырып була<ref>{{cite web
 |url         = http://www.cultureandrecreation.gov.au/articles/indigenous/art/index.htm
 |deadlink    = yes
 |title       = Indigenous art
 |website     = Australian Culture and Recreation Portal
 |publisher   = Australia Government
 |accessdate  = 2010-09-26
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/659dTrBuG?url=http://australia.gov.au/about-australia/australian-story/austn-indigenous-art
 |archivedate = 2012-02-02
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100416144209/http://www.cultureandrecreation.gov.au/articles/indigenous/art/index.htm |date=2010-04-16 }}</ref><ref>{{cite web|author=Australia|url=http://australianmuseum.net.au/The-spread-of-people-to-Australia/|title=Australianmuseum.net.au|publisher=Australianmuseum.net.au|date=2011-07-01|accessdate=2011-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dUodkP?url=http://australianmuseum.net.au/The-spread-of-people-to-Australia/|archivedate=2012-02-02}}</ref>.

Беҙҙең эраға тиклем 10 — 12 мең йыл дауамында Тасмания ҡитғанан айырыла, һәм ҡайһы бер таш ҡоралдар тасман аборигендарына барып етә алмай (мәҫәлән, [[бумеранг]] ҡулланыу)<ref>Julia Clark (c. 1992) «Aboriginal People of Tasmania», p. 3 in ''Aboriginal Australia'', produced by Aboriginal and Torres Strait Islander Commission (ATSIC) ISBN 0-644-24277-9.</ref>. Австралия тарихының боронғо осоронда көньяҡ-көнсығыш Австралияла йыш ҡына [[вулкан]]дар урғылған<ref>Richard Broome (1984) ''Arriving'', p. 6.</ref>. Көньяҡ-көнсығыш Австралияла, Виктория штатындағы Кондах күлендә, аҙыҡ-түлек запасы күп булған ярым даими торамалар табыла<ref>Richard Broome (1984)'' Arriving'', p. 8.</ref>. Быуаттар дауамында макасарҙар Австралия аборигендары, атап әйткәндә, Арнем-Лендтың төньяҡ-көнсығышындағы йолнгу халҡы менән сауҙа итә.

=== Австралияның диңгеҙселәр тарафынан асылыуы (1606—1788) ===
[[Файл:Australia discoveries by Europeans before 1813 en.png|thumb|right|300px|Австралияның Европа диңгеҙҙә йөҙөүселәренең тикшереүе (1812 йылға тиклем)<br>
{{legend|#000000|1606 — [[Виллем Янсзон]]}}
{{legend|#ff9955|1606 — [[Луис Ваэс де Торрес]]}}
{{legend|#39842c|1616 — [[Дерк Хартог]]}}
{{legend|#ffd42a|1619 — [[Фредерик де Хаутман]]}}
{{legend|#835b38|1644 — [[Тасман, Абел Янсзон|Абел Тасман]]}}
{{legend|#516778|1696 — [[Виллем де Вламинк]]}}
{{legend|#000080|1699 — [[Уильям Дампир]]}}
{{legend|#8000ff|1770 — [[Джеймс Кук]]}}
{{legend|#0055d4|1797—1799 — [[Джордж Басс]]}}
{{legend|#ff0000|1801—1803 — [[Мэтью Флиндерс]]}}]]
Ҡайһы бер авторҙар европалыларҙың Австралияға XVI быуатта уҡ килеүен иҫбатларға тырыша. Кеннет Макинтайр һәм башҡа тарихсылар португалдар Австралияны XVI быуаттың 20-се йылдарында йәшерен рәүештә асты тип раҫлай<ref>McIntyre, K. G. (1977) ''The Secret Discovery of Australia, Portuguese ventures 200 years before Cook'', Souvenir Press, Menindie ISBN 028562303 6.</ref>. Дьеп карталарында «Жав-Ля-Гранд» яҙыуы булыуын улар йыш ҡына «португал асышы» тип ҡабул итә. Шуға ҡарамаҫтан, Дьеп карталарында ул дәүерҙең фактик һәм теоретик географик белемдәренең тулы булмаған торошо сағыла<ref>Robert J. King, «The Jagiellonian Globe, a Key to the Puzzle of Jave la Grande», ''The Globe: Journal of the [[Australian and New Zealand Map Society|Australian Map Circle]],'' no. 62, 2009, pp. 1—50.</ref>. Европа халҡының XVII быуатҡа тиклем килеү теориялары Австралияла һәм башҡа илдәрҙә күп ҡыҙыҡһыныу тыуҙырыуын дауам итһә лә, улар, ҡағиҙә булараҡ, бәхәсле һәм етерлек дәлилләнмәгән тип иҫәпләнә.

Австралия 1606 йылда асыла, ул саҡта Вилль Янсзон Дайфкен карабында Австралияның яр буйына төшә<ref>J. P. Sigmond and L. H. Zuiderbaan (1979) ''Dutch Discoveries of Australia''. Rigby Ltd, Australia. p. 19—30 ISBN 0-7270-0800-5.</ref>, уны Яңы Голландия тип атай һәм Нидерланд милке тип иғлан итә (голландтар тарафынан бер ҡасан да үҙләштерелмәй). Шул уҡ йылда Педро Фернандес Киростың испан экспедицияһы Яңы Гебридҡа төшә һәм уны көньяҡ континент тип иҫәпләп, Изге Рухтың Көньяҡ ере тип атай ([[Испан теле|исп]]. ''Austrialis del Espiritu Santo'')<ref>{{cite web|url=http://www.adb.online.anu.edu.au/biogs/A020311b.htm|title=ADB.online.anu.edu.au|publisher=ADB.online.anu.edu.au|date=|accessdate=2011-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dWPcEz?url=http://adb.anu.edu.au/biography/quiros-pedro-fernandez-de-2568|archivedate=2012-02-02}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.nla.gov.au/exhibitions/southland/Backgrnd-Imagining_a_South_Land.html|title=NLA.gov.au|publisher=NLA.gov.au|date=|accessdate=2011-07-14|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20060906044824/http://www.nla.gov.au/exhibitions/southland/Backgrnd-Imagining_a_South_Land.html|archivedate=2006-09-06}}</ref>. Шул уҡ йылда Киростың урынбаҫары Луис Ваэс де Торрес [[Торрес боғаҙы]] аша йөҙөп сыға һәм Австралияның төньяҡ ярын да күреүе бар<ref>{{cite web|url=http://adbonline.anu.edu.au/biogs/A020488b.htm|title=ADBonline.anu.edu.au|publisher=ADBonline.anu.edu.au|date=|accessdate=2011-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/659dXHsqJ?url=http://adb.anu.edu.au/biography/torres-luis-vaez-de-2741|archivedate=2012-02-02}}</ref>.

[[Файл:Thevenot - Hollandia Nova detecta 1644.png|thumb|left|Яңы Голландия картаһы, 1644 йыл]]
1642 йылда голланд Абель Тасман сәйәхәт барышында Ван-Димен ерен (һуңыраҡ Тасмания тип атала) һәм [[Яңы Зеландия]] ерҙәрен аса, шул рәүешле Австралияны өйрәнеүгә тос өлөш индерә. Австралияның көнсығыш яры эргәһенән Яңы Гвинеяның көньяҡ ярына 1644 йылда икенсе тапҡыр барғанда йөҙөп үтә. Яңы Гвинея һәм Австралия араһындағы Торрес боғаҙына инмәй һәм Австралия яры буйлап көнбайышҡа йөҙөүен дауам итә. Шулай итеп, уның арҡаһында карталарҙа Австралияның көнбайыш яры күрһәтелә<ref>{{cite encyclopedia
| last=Serle
| first=Percival
| year=1949
| title=Tasman, Abel
| url=http://gutenberg.net.au/dictbiog/0-dict-biogT-V.html#tasman1
| encyclopedia=[[Dictionary of Australian Biography]]
| publisher=Angus and Robertson
| location=Sydney
| accessdate=
}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140217233739/http://gutenberg.net.au/dictbiog/0-dict-biogT-V.html#tasman1 |date=2014-02-17 }}</ref><ref>[[Edward Duyker]] (ed.) The Discovery of Tasmania: Journal Extracts from the Expeditions of Abel Janszoon Tasman and Marc-Joseph Marion Dufresne 1642 & 1772, St David’s Park Publishing/Tasmanian Government Printing Office, Hobart, 1992, pp. 106, ISBN 0-7246-2241-1.</ref>.

XVII быуаттың 50-се йылдарына Голландия диңгеҙҙә йөҙөүселәре арҡаһында карталарҙа Австралия ярайһы уҡ асыҡ һүрәтләнә. Көнбайыш яр буйындағы Голландия тикшеренеүҙәренән тыш, Австралия [[Джеймс Кук]]тың беренсе йөҙөүенә тиклем өйрәнелмәгән булып ҡала. Көньяҡ океанда ҡыуып сығарылған хөкөм ителеүселәр өсөн колония ойоштороу идеяһын иң тәүҙә Джон Калландер тәҡдим итә. Ул:
{{начало цитаты}}
Был донъя беҙгә бөтөнләй яңы нәмәләр бирергә тейеш, сөнки әлегә тиклем уның тураһында икенсе планетала булғандай белемебеҙ шул тиклем аҙ<ref>''Terra Australia Cognita'', Edinburgh, 1766, Vol. I, pp. 10, 20—23.</ref>.
{{oq|en|This world must present us with many things entirely new, as hitherto we have had little more knowledge of it, than if it had lain in another planet}}
{{конец цитаты}} тип әйтә.

1769 йылда Индевор карабы менән командалыҡ иткән лейтенант Джеймс Кук Таитиға [[Венера (планета)|Венераны]]ң [[Ҡояш]] дискыһы аша үтеүен ҡарарға бара.
[[Файл:Endeavour replica in Cooktown harbour.jpg|250px|thumb|left|Джеймс Кук Индевор карабында Австралия яр буйын өйрәнә. Был караптың күсермәһе 1988 йылда Австралияны асыуҙың ике йөҙ йыллығына төҙөлә.]]
Кук шулай уҡ Адмиралтействоның Көньяҡ ҡитғаны эҙләү буйынса йәшерен инструкцияларын башҡара<ref>Andrew Cook, Introduction to ''An account of the discoveries made in the South Pacifick Ocean / by Alexander Dalrymple''; first printed in 1767, reissued with a foreword by Kevin Fewster and an essay by Andrew Cook, Potts Point (NSW), Hordern House Rare Books for the Australian National Maritime Museum, 1996, pp. 38—9.</ref>:
{{начало цитаты}}
Элекке диңгеҙҙә йөҙөүселәр сәйәхәт иткән юлдан көньяҡҡа табан континент йәки ярайһы ҙур ер табыласағын күҙ алдына килтерергә мөмкин<ref>Admiralty instructions cited in A. G. L. Shaw (1972) ''The Story of Australia''. p. 32 Faber and Faber, London. ISBN 0-571-04775-0.</ref>.
{{oq|en|There is reason to imagine that a continent, or land of great extent, may be found to the southward of the track of former navigators.}}
{{конец цитаты}}

1770 йылдың 19 апрелендә Индевор карабы экипажы Австралияның көнсығыш ярын күрә һәм ун көндән һуң Ботани ҡултығына төшә. Кук көнсығыш ярҙарын тикшерә, һуңынан судноның натуралисты Джозеф Бэнкс менән бергә Ботани ҡултығындағы колонияға нигеҙ һалыу өсөн уңайлы урын барлығы тураһында хәбәр итә.

=== Британия колонияһы (1788—1901) ===

=== Австралия Союзы (1901 йылдан бөгөнгө көндәргә тиклем) ===

== Физик-географик ҡылыҡһырлама ==

=== Географик урынлашыуы ===

=== Климаты ===

==== Яуым-төшөм ====

=== Геологик төҙөлөшө ===

=== Рельефы ===

=== Тәбиғәт ресурстары ===

=== Гидрология ===

=== Тере тәбиғәт ===

=== Экологик хәл, тәбиғәтте һаҡлау эшмәкәрлеге ===

== Австралияның ҡоролошо ==
'''Австралия 6 [[Штат (территория)|штаттан]] ({{lang-en|state}}), 3 материк һәм бер-нисә тышҡы биләмәләрҙән тора ({{lang-en|territory}}).'''
[[Файл:Australian states history blank.gif|thumb|250px|Австралияның ҡоролошо <br> (1788 −1911 йылдар)]]
Австралияның штаттары һәм биләмәләре
<center>
{| class="wikitable" align=center width=420px style="font-size:90%;"
|-
|+ align=center style="background:#BFD7FF"| ''' Австралияның штаттары һәм биләмәләре '''
|-
|align=left| {{Австралияның Ҡоролошо (Labelled Map)}}
|align=right| [[Файл:Australian external territories.png|400px]]
|}
</center>

=== Штаттар ===
* [[Файл:Flag of New South Wales.svg|25x15px]] [[Яңы Көньяк Уэльс|Яңы Көньяҡ Уэльс]] ({{lang-en|New South Wales, NSW}}) — [[Сидней]] ({{lang-en|Sydney}}),
* [[Файл:Flag of Queensland.svg|25x15px]] [[Квинсленд]] ({{lang-en|Queensland, QLD}}) — [[Брисбен]] ({{lang-en|Brisbane}}),
* [[Файл:Flag of South Australia.svg|25x15px]] [[Көньяк Австралия|Көньяҡ Австралия]] ({{lang-en|South Australia, SA}}) — [[Аделаида]] ({{lang-en|Adelaide}}),
* [[Файл:Flag of Tasmania.svg|25x15px]] [[Тасмания (штат)|Тасмания]] ({{lang-en|Tasmania, TAS}}) — [[Хобарт]] ({{lang-en|Hobart}}),
* [[Файл:Flag of Victoria (Australia).svg|25x15px]] [[Виктория (Австралия)|Виктория]] ({{lang-en|Victoria, VIC}}) — [[Мельбурн]] ({{lang-en|Melbourne}}),
* [[Файл:Flag of Western Australia.svg|25x15px]] [[Көнбайыш Австралия]] ({{lang-en|Western Australia, WA}}) — [[Перт]] ({{lang-en|Perth}}).

=== Материк биләмәләр ===
* [[Файл:Flag of the Northern Territory.svg|25x15px]] [[Северная территория]] ({{lang-en|Northern Territory, NT}}) — [[Дарвин (ҡала)|Дарвин]] ({{lang-en|Darwin}}),
* [[Файл:Flag of the Australian Capital Territory.svg|25x15px]] [[Австралияның баш ҡала биләмәһе]] ({{lang-en|Australian Capital Territory, ACT}}) — [[Канберра]] ({{lang-en|Canberra}}),
* [[Файл:Flag of the Australian Capital Territory.svg|25x15px]] [[Джервис-Бей]] ({{lang-en|Jervis Bay Territory}}), Австралияның көньяҡ-көнсығышында.

=== Тышҡы биләмәләр ===
* Кеше йәшәгәндәр
** [[Файл:Flag of Norfolk Island.svg|25x15px]] [[Норфолк утрауҙары]] ({{lang-en|Norfolk Island}}),
** [[Файл:Flag of Christmas Island.svg|25x15px]] [[Раштыуа утрауҙары]] ({{lang-en|Christmas Island}}),
** [[Файл:Flag of Australia.svg|25x15px]] [[Кокосов утрауҙары]] ({{lang-en|Cocos (Keeling) Islands}}).
* Кеше йәшәмәгәндәр
** [[Файл:Flag of Australia.svg|25x15px]] [[Ашмор һәм Картье утрауҙары]] ({{lang-en|Ashmore and Cartier Islands}}),
** [[Файл:Flag of Australia.svg|25x15px]] [[Коралл диңгеҙе утрауҙары]] ({{lang-en|Coral Sea Islands Territory}}),
** [[Файл:Flag of Australia.svg|25x15px]] [[Херд һәм Макдональд утрауҙары]] ({{lang-en|Heard Island and McDonald Islands}}),
** [[Файл:Flag of Australia.svg|25x15px]] [[Австралияның антарктика территоррияһы]] ({{lang-en|Australian Antarctic Territory}}) (Антарктиданың 1/3 өлөшө).

== Халҡы ==
<center>
{| class="wikitable sortable" style="font-size:90%;" align=center
|+ ''' Австралияның штаттары һәм территориялары '''
|- bgcolor="#efefef"
!align="center"|Флаг
!align="left"|Штат (территория) исеме
!align="center"|[[ISO 3166-2:AU|ISO]]
!align="center"|Почта коды
!align="center"|Тип
!align="left"|Баш ҡала
!align="right"|Халыҡ,<br>кеше (2011)
!align="right"|Майҙан,<br>км²
|- align=center
| ||align=left| [[Ашмор и Картье]] || || || Тышҡы территория ||align=left| ||align=right| {{Nts|0}} ||align=right| {{Nts|199}}
|- align=center
| ||align=left| [[Австралияның антарктика территоррияһы]] || || || Тышҡы территория ||align=left| ||align=right| {{Nts|1000}} ||align=right| {{Nts|5896500}}
|- align=center
| {{flagicon|the Australian Capital Territory| Австралияның баш ҡала территорияһы }} ||align=left| [[Австралийская столичная территория]] || AU-ACT || ACT || Территория ||align=left| [[Канберра]] ||align=right| {{Nts|370700}} ||align=right| {{Nts|2358}}
|- align=center
| {{flagicon|Christmas Island|Остров Рождества (Австралия)}} ||align=left| [[Остров Рождества (Австралия)|Остров Рождества]] || CX || || Внешняя территория ||align=left| [[Флайинг-Фиш-Коув]] ||align=right| {{Nts|1402}} ||align=right| {{Nts|135}}
|- align=center
| {{flagicon|the Cocos (Keeling) Islands|Кокосовые (Килинг) острова}} ||align=left| [[Кокосовые острова]] || CC || || Внешняя территория ||align=left| [[Уэст-Айленд]] ||align=right| {{Nts|596}} ||align=right| {{Nts|14}}
|- align=center
| ||align=left| [[Территория островов Кораллового моря]] || || || Внешняя территория ||align=left| ||align=right| {{Nts|0}} ||align=right| {{Nts|7}}
|- align=center
| ||align=left| [[Острова Херд и Макдоналд]] || HM || || Внешняя территория ||align=left| ||align=right| {{Nts|0}} ||align=right| {{Nts|372}}
|- align=center
| ||align=left| [[Территория Джервис-Бей]] <sup>(1)</sup> || || JBT || Территория ||align=left| [[Джервис-Бей]] ||align=right| {{Nts|611}} ||align=right| {{Nts|73}}
|- align=center
| {{flagicon|New South Wales|Новый Южный Уэльс}} ||align=left| [[Новый Южный Уэльс]] || AU-NSW || NSW || Штат ||align=left| [[Сидней]] ||align=right| {{Nts|7247700}} ||align=right| {{Nts|800642}}
|- align=center
| [[Файл:Flag of Norfolk Island.svg|25x15px]] ||align=left| [[Остров Норфолк]] || NF || || Внешняя территория ||align=left| [[Кингстон (остров Норфолк)|Кингстон]] ||align=right| {{Nts|2302}} ||align=right| {{Nts|35}}
|- align=center
| {{flagicon|the Northern Territory|Северная территория}} ||align=left| [[Северная территория]] || AU-NT || NT || Территория ||align=left| [[Дарвин (Австралия)|Дарвин]] ||align=right| {{Nts|232400}}||align=right| {{Nts|1349129}}
|- align=center
| {{flagicon|Queensland}} ||align=left| [[Квинсленд]] || AU-QLD || QLD || Штат ||align=left| [[Брисбен]] ||align=right| {{Nts|4513000}} ||align=right| {{Nts|1730648}}
|- align=center
| {{flagicon|South Australia}} ||align=left| [[Южная Австралия]] || AU-SA || SA || Штат ||align=left| [[Аделаида]] ||align=right| {{Nts|1645000}} ||align=right| {{Nts|983482}}
|- align=center
| {{flagicon|Tasmania}} ||align=left| [[Тасмания]] || AU-TAS || TAS || Штат ||align=left| [[Хобарт]] ||align=right| {{Nts|511700}}||align=right| {{Nts|68401}}
|- align=center
| [[Файл:Flag of Victoria (Australia).svg|25x15px]] ||align=left| [[Виктория (Австралия)|Виктория]] || AU-VIC || VIC || Штат ||align=left| [[Мельбурн]] ||align=right| {{Nts|5574500}}||align=right| {{Nts|227416}}
|- align=center
| {{flagicon|Western Australia}} ||align=left| [[Западная Австралия]] || AU-WA || WA || Штат ||align=left| [[Перт (Австралия)|Перт]] ||align=right| {{Nts|2387200}} ||align=right| {{Nts|2529875}}
|- align=left
| colspan="8" style="font-size:smaller" |<small><sup>(1)</sup> </small>
|}
</center>

== Административ-территориаль бүленеш ==

== Дәүләт сәйәси ҡоролошо ==

=== Дәүләт-хоҡуҡ системаһы нигеҙҙәре ===

=== Башҡарма власть ===

=== Закондар сығарыу власы ===

=== Дәүләт символдары ===

=== Сәйәси партиялар ===

== Тышҡы сәйәсәт ==

=== Көньяҡ Тимор ===

== Иҡтисады ==
{{planned}}

=== Хеҙмәт ресурстары ===

=== Ауыл хужалығы ===

=== Сәнәғәте ===

== Транспорт ==

=== Мәғариф ===

=== Һаулыҡ һаҡлау ===

==== Ғүмер оҙонлоғо ====

=== Пенсия менән тәьмин ителеш ===

== Мәҙәниәте ==

=== Телдәре ===

=== Архитектура ===

=== Сәнғәте ===

=== Традиция һәм йолалары ===

==== Дине ====

==== Байрамдары ====

=== Киң мәғлүмәт саралары ===

=== Спорт ===
Австралия [[йәйге Олимпия уйындары]]н 1956 йылда [[Мельбурн]]да һәм 2000 йылда [[Сидней]]ҙа ҡабул иә.

== Ҡораллы көстәре ==
Австралия ҡораллы көстәре Австралия оборона көстәре (ADF) булараҡ билдәле. Австралия король хәрби-диңгеҙ флотынан, Австралия армияһынан һәм Король хәрби-һауа көстәренән тора.

Хәрби көстәрҙе комплектлау — контракт нигеҙендә ирекле, хеҙмәт итеү срогы контракт шарттары менән генә сикләнгән.

* Дөйөм һаны: 51,5 мең (регуляр состав) һәм 19,5 мең (резерв)
* Мобилизация ресурстары: 4,9 миллион кеше. (уларҙың 4,2 миллионы хәрби хеҙмәткә яраҡлы)
 
Австралия Ҡораллы Көстәренең бөтә төрҙәре лә тыныслыҡ урынлаштырыу операцияларында (әлеге ваҡытта — Көнсығыш Тимор һәм [[Соломон Утрауҙары]]), ҡотҡарыу операцияларында һәм хәрби конфликттарҙа (әлеге ваҡытта — Ираҡ һәм [[Афғанстан]]) әүҙем ҡатнаша.

Премьер-министр Ҡораллы Көстәрҙең төрҙәре менән командалыҡ итеүселәрҙән баш командующийҙы тәғәйенләй. Әлеге ваҡытта Австралияның Оборона көстәре менән авиация маршалы Ангус Хьюстон командалыҡ итә. 2005/2006 йылдарҙа хәрби сығымдар 17,5 миллиард Австралия доллары — [[эске тулайым продукт]]тың 2 % тәшкил итә.


* Хәрби-диңгеҙ базалары:
** [[Сидней]]
** [[Кокберн-Саунд]]
** [[Мельбурн]]
* Хәрби-Һауа базалары:
** [[Дарвин (ҡала)|Дарвин]]
** [[Канберра]]
** {{нп5|Лавертон||en|Laverton}}
** [[Ричмонд (Квинсленд)|Ричмонд]]
** [[Сидней]]

Илдә Америка Ҡушма Штаттарының 16 хәрби объекты, шул иҫәптән радиоэлемтә үҙәге (Төньяҡ-Көнбайыш морон) һәм Вумер ракета полигоны бар.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Австралийская мечта

== Иҫкәрмәләр ==
;Комментарийҙар
{{иҫкәрмәләр|group=*}}

;Сығанаҡтар
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга
 |автор         = [[Аничкин, Олег Николаевич|Аничкин О. Н.]], [[Куракова, Лина Ивановна|Куракова Л. И.]], [[Фролова, Лидия Георгиевна|Фролова Л. Г.]]
 |часть         = 
 |заглавие      = Австралия
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = [[Мысль (издательство, Москва)|Мысль]]
 |год           = 1983
 |страницы      = 
 |страниц       = 136
 |серия         = [[У карты мира]]
 |isbn          = 
 |тираж         = 100000
}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Австралия|[[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]]}}
* {{книга |автор=[[Малаховский, Ким Владимирович|Малаховский К. В.]] |заглавие=История Австралии |ответственный=Отв. ред.: [[Пучков, Павел Иванович|П. И. Пучков]]|издание=2-е, дополненное|место=М. |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]] |год=1980 |страниц=400 |ref=Малаховский }}
* {{книга |автор=Малаховский К. В. |заглавие=История Австралийского Союза |место=М. |издательство=Наука |год=1971 |страниц=372 |ref=Малаховский }}
* {{Книга|ref=Davison, Hirst, Macintyre|ссылка=https://books.google.ru/books?id=yG8YAQAAIAAJ&pg=PA4&dq|автор=Davison Graeme, {{нп4|Хёрст, Джон (историк)|Hirst John|en|John Hirst (historian)}}, {{нп4|Макинтайр, Стюарт|Macintyre Stuart|en|Stuart Macintyre}}|заглавие=The Oxford Companion to Australian History. Revised Edition|год=2001|язык=en|место=South Melbourne|издательство=[[Oxford University Press]]|allpages=744|серия={{нп4|Oxford Companions}}|isbn=9780195515039}}

{{Навигационный блок
 | state     = collapsed
 | заголовок = Австралия
| G20
| Океания илдәре
|ОЭСР
}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал = Австралия
|Викисловарь = Австралия
|Викитека = Австралия
}}
* {{Официальный сайт|http://www.gov.au/|Австралии}}
* {{Wikiatlas|Australia}}
* {{dmoz|Regional/Oceania/Australia}}

{{Библиоинформация}}
{{G20}}

[[Категория:Австралия]]
[[Категория:Конституциялы монархиялар]]
[[Категория:Федератив дәүләттәр]]
[[Категория:Бөйөк Британияның элекке колониялары]]
[[Категория:Инглиз телле илдәр һәм территориялар]]
[[Категория:Мәрйен диңгеҙе буйындағы илдәр]]
[[Категория:Тимор диңгеҙе буйындағы илдәр]]


{{countries-stub}}