Ай (юлдаш) битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Ай (мәғәнәләр)}}
{{Планета карточкаһы
|тип=спутник
| маленькая карточка            = 
| фон                           = #a0ffa0
| название                      = Ай
| символ                        = Moon decrescent symbol (bold).svg
| изображение                   = FullMoon2010.jpg
| ширина                        = 
| подпись                       = 
| изображение2                  = 
| ширина2                       = 
| подпись2                      = 
| другие названия               = 
| обозначение астероида         = 
| категория астероида           = 
| открытие-ref                  = 
| первооткрыватель              = 
| место открытия                = 
| дата открытия                 = 
| дата открытия-ref             = 
| способ открытия               = 
| орбита-ref                    = 
| эпоха                         = 
| перигелий                     = 
| апсида                        = 
| периапсида                    = 363 104 км<br>0,0024 [[Астрономик берәмек|а. б.]]
| апоапсида                     = 405 696 км<br>0,0027 а. б.
| афелий                        = 
| большая полуось               = 384 399 км<br>0,00257 а. б.
| средний радиус орбиты         = 
| эксцентриситет                = 0,0549 (уртаса) <ref name="surdin" />
| сидерический период           = 27,321582 көн<br>{{nowrap|27 көн 7 сәғ 43,1 мин}}
| синодический период = 29,530588 дней<br>{{nowrap|29 көн 12 сәғ 44,0 мин}}
| орбитальная скорость = 1,023 км/с (средняя)<ref name="surdin">{{книга
|заглавие       = Солнечная система
|ответственный  = Ред.-сост. В. Г. Сурдин
|место          = М.
|издательство   = Физматлит
|год            = 2008
|страницы       = 69
|isbn=978-5-9221-0989-5
}}</ref>
| средняя аномалия =
| наклонение = 5,145°  [[эклиптика]] меңен сағыштырыу
| угловое перемещение =
| долгота восходящего узла = (кәмеү)18,6 йылда бер әйләнеш
| долгота периастра =
| время периастра =
| аргумент перицентра = (артыу) 8,85 йылда 1 әйләнеш
| половинная амплитуда =
| чей спутник = [[Ер (планета)|Ер]]
| спутники =
| физические характеристики-ref =
| размеры =
| сжатие = 0,00125
| экваториальный радиус = 1738,14 км<br>0,273 Ер радиусы
| полярный радиус = 1735,97 км<br>0,273 Ер
| средний радиус = 1737,10 км<br>0,273 Ер
| окружность большого круга = 10 917 км
| площадь поверхности = 3,793{{e|7}} км²<br>0,074 Ер
| объём = 2,1958{{e|10}} км³<br>0,020 Ер
| масса = 7,3477{{e|22}} кг <br>0,0123 Ер
| плотность = 3,3464 г/см³
| ускорение свободного падения = 1,62 м/с²
| первая космическая скорость = 1,68 км/с
| вторая космическая скорость = 2,38 км/с
| скорость вращения =
| период вращения = [[Синхронлаштырған юлдаш]] (Ергә бер яғы менән ҡарай)
| наклон оси = 1,5424° (эклиптика яҫылығына ҡарата)
| прямое восхождение =
| склонение =
| полярная небесная широта =
| полярная небесная долгота =
| альбедо = 0,12
| спектральный тип =
| видимая звёздная величина = −2,5/−12,9<br>−12,74 (при полной Луне)
| абсолютная звёздная величина =
| угловой диаметр =
| температура на поверхности =
| температура 1 имя = Температура
| температура 1 минимум = 100 К (−173&nbsp;°C) (экватор)<br>33 К (−240&nbsp;°C)
| температура 1 средняя = 220 К (−53&nbsp;°C)<br>130 К (−143&nbsp;°C)
| температура 1 максимум = 390 К (117&nbsp;°C)<br>230 К (−43&nbsp;°C)
| температура 2 имя =
| температура 2 минимум =
| температура 2 средняя =
| температура 2 максимум =
| атмосфера-ref =
 | атмосферное давление =
| шкала высоты =
| состав атмосферы = '''бик һирәк''', [[водород]], [[гелий]], [[неон]] һәм [[аргон]]а эҙҙәре<ref>Атмосфера Луны</ref>
|апсида=гей
}}
'''Ай''' (символы: [[Файл:Moon decrescent symbol (fixed width).svg|16px|☾]]) — [[Ер (планета)|Ер]]ҙең берҙән-бер тәбиғи эйәрсене. [[Ер (планета)|Ер]]ҙә [[Ҡояш]]тан һуң яҡтылығы буйынса<ref group="комм.">Здесь под яркостью понимается [[звёздная величина]], то есть полный световой поток, приходящий от небесного тела (и, как следствие, создаваемая ею [[освещённость]]), а не [[яркость]] в физическом смысле — значение светового потока на единицу [[телесный угол|телесного угла]] объекта. Звёзды и Венера имеют гораздо большее значение последней, но в случае Луны определяющую роль играет её близость к Земле и, следовательно, больший угловой размер.</ref> икенсе урында, [[Ҡояш системаһы]]нда тәбиғи эйәрсендәр араһында ҙурлығы буйынса бишенсе урында. Һәм шулай уҡ кеше аяғы баҫҡан ерҙән ситтәге беренсе һәм берҙән-бер объект. Ерҙең үҙәгенән Ай үҙәгенә тиклем яҡынса 384 467 км.<ref>[https://moon-info.com/moon-posts/luna-obratnaya-storona-zagadki-i-tajny.html Ай — кире яҡтары: серҙәре һәм йомаҡтары]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

Күк йөҙөндә тулы айҙың [[йондоҙ дәүмәле]] − 12<sup>m</sup>,71<ref>{{Из БСЭ|http://bse.sci-lib.com/article044826.html|Звёздная величина}}</ref>. Болотһоҙ төндә тулы Айҙың Ер өҫтөнә яҡтыртыуы − 0,25 [[Люкс|лк]]. Ай өҫтөнә төшкән яҡтылыҡтың 7 % ғына кире ҡайтара.

== Ай хәрәкәте ==
[[Файл:Luna at twilight sky.JPG|thumb|left| Яңы Ай]] Ай Ер тирәләй хәрәкәт итә һәм Ер яғына һәр ваҡыт бер яҡ йөҙө менән ҡарай. [[Эллип]]тик орбитаның ҙур ярым күсәре − 384 399 км, [[эксцентриситет]]ы 0,0549-ға тигеҙ.

== Атамаһы ==
Барлыҡ [[төрки телдәр]]ҙә ([[сыуаш теле]]нән башҡа) Ерҙең юлдашын «ай» тип йөрөтәләр<ref>[http://ufagen.ru/node/15190 Төрөк-татар исемдәре генеалогияһы]</ref>. Боронғо славян һәм һинд-европа телдәрендәге lūna «луна» һүҙе [[латин теле]]нән ингән<ref>Тулыраҡ − М. Фасмер, Этимологический словарь русского языка, т. II, стр. 533.</ref>. Гректар [[Селена]] ({{lang-el|Σελήνη}}), боронғо мысырлылар [[Ях]] (Иях)<ref>{{книга
| автор        = Коростовцев, Михаил Александрович
| заглавие     = Религия древнего Египта
| место        = М.
| издательство = Наука
| год          = 1976
| том          = 3
| страниц      = 336
}}</ref>, вавилонда — ''Син''<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Син, божество}}</ref>, япондар — ''[[Цукиёми]]''<ref name="enryo">{{cite web|url=http://www.enryo.ro/carti/Japanese%20mythology%20A%20to%20Z.pdf|title=Japanese Mythology A to Z|publisher=|author=Jeremy Roberts|access-date=|lang=en|archive-url=https://web.archive.org/web/20120907071914/http://www.enryo.ro/carti/Japanese%20mythology%20A%20to%20Z.pdf|archive-date=2012-09-07|dead-url=no}}</ref> тип атаған.

== Ай — күк есеме ==
[[Файл:Moon before sunset.jpg|мини|Ай ҡояш байыр алдынан]]

=== Орбитаһы ===
Боронғо замандарҙан алып кешеләр Айҙың хәрәкәтен һүрәтләргә һәм аңлатырға тырышҡан. Ваҡыт уҙыу менән, анығыраҡ теориялар барлыҡҡа килә.

Хәҙерге заман иҫәпләүҙәренең нигеҙен Браун теорияһы тәшкил итә. XIX—XX быуаттарҙа барлыҡҡа килә һәм Айҙың хәрәкәтен ул ваҡыттағы үлсәү приборҙары аныҡлығы менән тасуирларға мөмкинлек биргән.

Хәҙерге фән Айҙың хәрәкәтен иҫәпләүҙе тағы ла теүәлерәк иҫәпләй ала. Лазер локацияһы ысулдары менән үлсәгәндә, Айға тиклемге арала хата бер нисә сантиметр ғына булырға мөмкин<ref>''В. Е. Жаров'', 2002. [http://www.astronet.ru/db/msg/1190817/node35.html Сферическая астрономия. 5.6. Пульсарная шкала времени] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121005071856/http://www.astronet.ru/db/msg/1190817/node35.html |date=2012-10-05 }}.</ref>.

Айҙың ғәмәлдәге хәрәкәте ярайһы уҡ ҡатмарлы, уны иҫәпләгәндә күп факторҙарҙы иҫәпкә алырға кәрәк, мәҫәлән, Ҡояштың көслө йоғонтоһо, ул Айҙы Ергә ҡарағанда 2,2 тапҡырға көслөрәк тарта<ref group="комм.">[[Солнечная масса|Масса Солнца]] составляет {{nobr|333 тыс. масс}} Земли, а [[Астрономическая единица|расстояние от Земли до Солнца]] примерно в {{nobr|150 млн км / 384 тыс. км ≈ 390 раз}} больше, чем от Земли до Луны. Соответственно, отношение сил притяжения Солнца и Земли, действующих на Луну, составит {{nobr|333 000 / 390<sup>2</sup> ≈ 2,2 раза}}.</ref>.

=== Дөйөм төҙөлөшө ===
Ай ҡабыҡтан, мантиянан (астеносферанан) тора, уның үҙенсәлектәре төрлө һәм дүрт ҡатлам барлыҡҡа килтерә, бынан тыш, мантия менән йәҙрә араһындағы күсеү зонаһы, шулай уҡ тышҡы шыйыҡсаһы һәм эске ҡаты<ref name="автоссылка1">{{Статья |ссылка=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2000JE001396 |автор=James G. Williams, Dale H. Boggs, Charles F. Yoder, J. Todd Ratcliff, Jean O. Dickey |заглавие=Lunar rotational dissipation in solid body and molten core |год=2001 |язык=en |издание=Journal of Geophysical Research: Planets |том=106 |выпуск=E11 |страницы=27933—27968 |issn=2156-2202 |doi=10.1029/2000JE001396 |archive-date=2021-02-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210205103515/https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2000JE001396 |deadlink=no |archivedate=2021-02-05 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20210205103515/https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1029/2000JE001396 }}</ref> өлөшө<ref name=":0">{{Статья |ссылка=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/2013JE004559 |автор=James G. Williams, Alexander S. Konopliv, Dale H. Boggs, Ryan S. Park, Dah-Ning Yuan |заглавие=Lunar interior properties from the GRAIL mission |год=2014 |язык=en |издание=Journal of Geophysical Research: Planets |том=119 |выпуск=7 |страницы=1546—1578 |issn=2169-9100 |doi=10.1002/2013JE004559}}</ref> булған йәҙрәнең үҙе. Атмосфера һәм [[гидросфера]] бөтөнләй юҡ. Айҙың өҫкө йөҙө реголит — Ай менән метеориттарҙың бәрелешеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән ваҡ туҙан һәм ҡая онтаҡтары ҡатышмаһы менән ҡапланған. Реголит ҡатламының ҡалынлығы метр өлөштәренән алып тиҫтә метрға тиклем тәшкил итә<ref>{{книга
| автор        = Галкин И. Н., Шварев В. В.
| заглавие     = Строение Луны
| издательство = Знание
| место        = М.
| год          = 1977
| isbn         = ?; ББК 526 Г16
| страниц      = 64
| серия        = Новое в жизни, науке, технике. Серия «Космонавтика, астрономия», 2. Издается ежемесячно с 1971 г.
}}</ref>.
{| class="wikitable"
|+ GRAIL мәғлүмәттәре буйынса Айҙың геологик ҡатламдары<ref name=":0" />
|-
| Эске ҡаты йәҙрә
|style="text-align:right"| 0—230 км
|-
| Эске шыйыҡ йәҙрә
|style="text-align:right"| 230—325 км
|-
| Күсеү зонаһы
|style="text-align:right"| 325—534 км
|-
| Мантия
|style="text-align:right"| 534—1697 км
|-
| Ҡабыҡ
|style="text-align:right"| 1697—1737 км
|}

=== Ай өҫтөндәге шарттар ===
Ай өҫтөндә [[атмосфера]] бөтөнләй юҡ тиерлек. Айҙағы [[тәүлек]] Ерҙәге 27,32 [[тәүлек]]кә тиң. Ерҙәге ике [[аҙна]]ға һуҙылған Ай [[көн]]өндә уның йөҙө +120 °C-ҡа тиклем йылына, шулай уҡ оҙайлы Ай [[төн]]өндә һәм күләгәлә −160 °C-ҡа тиклем һыуына. Ай өҫтөндә күк йөҙө һәр саҡ аяҙ сем-ҡара, [[йондоҙҙар|йондоҙ]] һәм [[планета]]лар көндөҙ ҙә күренә. Айҙың Ергә ҡараған яғынан, Айҙан 3,67 тапҡыр ҙурыраҡ Ер шары күренә. Айҙа һауа юҡ, шуға курә күк йөҙө гел аяҙ, болоттар йөҙмәй, таң нурҙары уйнамай. Ай өҫтө [[метеорит]]тар бәрелеүҙән барлыҡҡа килгән ҡая һыныҡтары һәм туҙан менән ҡапланған.

== Орбита ==
* Ай [[Ер]]ҙән аҡрынлап алыҫлаша бара, бер йылға 4 см<ref>[http://chudomir.net/kosmos/226-em.html Луна удаляется от Земли с нарастающей скоростью] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140614133023/http://chudomir.net/kosmos/226-em.html |date=2014-06-14 }}</ref>.

=== Күҙәтеү ===
[[Файл:Moon phases ru.jpg|мини|центр|upright=1.5|Ерҙең Төньяҡ ярымшарынан күҙәтелгән Ай фазаларының Ҡояшҡа һәм Ергә ҡарата торошо менән бәйләнеше]]
[[Файл:Blue Moon over Perth 31DEC2009.jpg|мини|Австралияның был һүрәтендә Ай 180 градусҡа яҡын борола — был Көньяҡ ярымшарҙың үҙенсәлеге. Айҙың мөйөш диаметры Ай диаметрына бик яҡын һәм ярты градус тирәһе]]

Ай яҡтыртмай, тик ҡояш нурҙарын ғына сағылдырғанға күрә, Ерҙән Ай өҫтөнөң Ҡояш яҡтыртҡан өлөшө генә күренә. Ай Ер тирәләй әйләнә, шул рәүешле Ер, Ай һәм Ҡояш араһындағы мөйөш үҙгәрә; беҙ был күренеште ай фазалары циклы кеүек күҙәтәбеҙ.

[[Файл:Speed of light from Earth to Moon.gif|thumb|upright=3|center|Ерҙән ебәрелгән яҡтылыҡ 1,28 секунд ваҡыт эсендә Айға барып етә. Рәсем масштабта эшләнгән.]]

== Тоҡомдарҙың химияһы ==
Ай тупрағының составы Айҙың диңгеҙ һәм инә райондарында ныҡ ҡына айырыла. Ай тоҡомдарында һыу әҙ. Ул шулай уҡ тимер һәм осоусан компоненттар менән ярлыланған<ref>{{статья|автор=[[Галимов, Эрик Михайлович|Э. Галимов]]|заглавие=Научная мысль как планетное явление|издание=[[Наука и жизнь]]|год=2018|номер=1|страницы=19|язык=ru}}</ref>. Ай тупрағынан янған еҫ сыға.
[[Файл:Lunar Thorium concentrations.jpg|мини|upright=1.25|''Lunar Prospector'' буйынса Ай өҫтөндә торий концентрацияһы картаһы]]
{{external media
| video1 = {{youtube|taZ_2yKchuU|Ай саңы тураһында ИКИ РАН фильмы, 2019 йыл|logo=1}}
}}
{| class="wikitable sortable"
 |+Ай реголитының химик составы проценттарҙа<ref name="Kosm">{{статья|автор=А.Цимбальникова, М.Паливцова, И.Франа, А.Машталка|заглавие=Химический состав фрагментов кристаллических пород и образцов реголита «Луны-16» и «Луны-20»|издание=Космохимия Луны и планет. Труды Советско-Американской конференции по космохимии Луны и планет в Москве (4—8 июня 1974 года)|ответственный=Академия наук СССР, Национальное управление по аэронавтике и исследованию космического пространства США.|место={{М}}|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1975|страницы=156—166}}</ref>.
 |-
 !Элементтар ||«Луна-20» килтерә||«Луна-16» килтерә
 |-
 |[[Кремний|Si]] ||20,0 ||20,0
 |-
 |[[Титан (элемент)|Ti]]||0,28||1,9
 |-
 |[[Алюминий|Al]]||12,5 ||8,7
 |-
 |[[Хром|Cr]]||0,11||0,20
 |-
 |[[Тимер|Fe]]||5,1||13,7
 |-
 |[[Магний|Mg]]||5,7||5,3
 |-
 |[[Кальций|Ca]]||10,3||9,2
 |-
 |[[Натрий|Na]]||0,26||0,32
 |-
 |[[Калий|K]]||0,05||0,12
 |}

Ай реголитында шулай уҡ оксидтар составына ингән кислород күп, иң ныҡ таралғаны — кремний диоксиды — 42,8 %<ref name="Kosm"/>. «Луна-20» космос карабы тупраҡты материктан, ә «Луна-16» диңгеҙҙән алып килә<ref>{{Cite web |url=http://www.astronet.ru/db/msg/1188396/text#hFTB2erIbhNfmP0cRPJozw |title=Геофизические и геохимические особенности Луны. |lang=ru|access-date=2008-07-22 |archive-date=2008-10-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081012010759/http://www.astronet.ru/db/msg/1188396/text#hFTB2erIbhNfmP0cRPJozw |deadlink=no }}</ref>.

=== «Диңгеҙҙәре» ===
Ай диңгеҙҙәре, ҡасандыр киң базальт лаваһы менән тулған уйһыулыҡтарҙан тора. Башта улар ябай диңгеҙҙәр тип һаналған. Һуңынан был кире ҡағыла, ләкин исемен үҙгәртмәйҙәр. Ай диңгеҙҙәре Айҙың күренеп торған майҙанының яҡынса 40 процентын биләй.
[[Файл:Moon nearside LRO color mosaic.png|мини|Айҙың күренеп торған яғы («Lunar Reconnaissance Orbiter» һүрәттәре мозаикаһы)]]
[[Файл:Moon farside LRO color mosaic.png|мини|right|LRO мәғлүмәттәре буйынса Айҙың кире яғы]]
{| class="wikitable sortable"
!
! Русса атмаһы || Халыҡ-ара атамаһы<ref>{{книга
| автор        = [[Дагаев, Михаил Михайлович|Дагаев М. М.]]
| часть        = Введение
| заглавие     = Лабораторный практикум по курсу общей астрономии
| издание      = 2-е изд
| место        = М.
| издательство = Высшая школа
| год          = 1972
| страницы     = 309
| страниц      = 424
}}</ref>
! Айҙың яғы
|-
| 1
| [[Дауылдар океаны]] || Oceanus Procellarum
| күренә
|-
| 2
| [[Томра ҡултыҡ]] || Sinus Aestuum
| күренә
|-
| 3
| [[Йәйғор ҡултығы]] || Sinus Iridum
| күренә
|-
| 4
| [[Ысыҡ ҡултығы]] || Sinus Roris
| күренә
|-
| 5
| [[Үҙәк ҡултыҡ]] || Sinus Medium
| күренә
|-
| 6
| [[Дымлылыҡ диңгеҙе]] || Mare Humorum
| күренә
|-
| 7
| [[Көнсығыш диңгеҙ]] || Mare Orientalis
| күренә
|-
| 8
| [[Ямғырҙар диңгеҙе]] || Mare Imbrium
| күренә
|-
| 9
| [[Муллыҡ диңгеҙе]] || Mare Foecunditatis
| күренә
|-
| 10
| [[Сик диңгеҙе]] || Mare Marginis
| күренә
|-
| 11
| [[Кризистар диңгеҙе (хәүефтәр)]] || Mare Crisium
| күренә
|-
| 12
| [[Хыял диңгеҙе]] || Mare Ingenii
| кире
|-
| 13
| [[Мәскәү диңгеҙе]] || Mare Mosquae
| кире
|-
| 14
| [[Нектар диңгеҙе]] || Mare Nectaris
| күренә
|-
| 15
| [[Болоттар диңгеҙе]] || Mare Nubium
| күренә
|-
| 16
| [[Быу диңгеҙе]] || Mare Vaporum
| күренә
|-
| 17
| [[Күбек диңгеҙе]] || Mare Spumans
| күренә
|-
| 18
| [[Смит диңгеҙе]] || Mare Smythii
| күренә
|-
| 19
| [[Тыныслыҡ диңгеҙе]] || Mare Tranquillitatis
| күренә
|-
| 20
| [[Һыуыҡ диңгеҙ]] || Mare Frigorum
| күренә
|-
| 21
| [[Көньяҡ диңгеҙ (Ай)]] || Mare Australe
| күренә
|-
| 22
| [[Асыҡлыҡ диңгеҙе]] || Mare Serenitatis
| күренә
|}

=== Эске төҙөлөшө ===

Ай — дифференцияланған есем, уның геохимик яҡтан төрлө булған ҡабығы, мантияһы һәм ядроһы бар. Эске йәҙрәнең ҡабығы [[тимер]]гә бай, радиусы 240 км, тышҡы шыйыҡ йәҙрәһе башлыса шыйыҡ тимерҙән тора, уның радиусы яҡынса 300—330 километр тәшкил итә. Йәҙрә тирәләй өлөшләтә 480—500 километр радиусы менән өлөшләтә ирегән сик ҡатламы урынлашҡан<ref>[http://www.nasa.gov/topics/moonmars/features/lunar_core.html Лунное ядро (NASA)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111112210/http://www.nasa.gov/topics/moonmars/features/lunar_core.html |date=2012-01-11 }}{{ref-en}}.</ref>. Был структура 4,5 миллиард йыл элек Ай барлыҡҡа килгәндән һуң магманың глобаль океанынан фракцион кристаллашыуҙан барлыҡҡа килгән тип фаразлана<ref>[http://www.nature.com/ngeo/journal/v2/n2/full/ngeo417.html Кристаллизация лунного океана магмы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110412152036/http://www.nature.com/ngeo/journal/v2/n2/full/ngeo417.html |date=2011-04-12 }}{{ref-en}}.</ref>. Ай ҡабығының ҡалынлығы яҡынса 50 км.

Ай — Ионан һуң [[Ҡояш системаһы]]нда тығыҙлығы буйынса икенсе юлдаш. Әммә Айҙың эске йәҙрәһе ҙур түгел, радиусы яҡынса 350 км; был Ай радиусының 20 проценты ғына.

[[Файл:Terrestial Planets internal ru.jpg|мини|center|upright=2|Ай һәм ер төркөмө планеталарының төҙөлөшөн сағыштырыу]]

== Картаһы ==
Айҙың ландшафы үҙенсәлекле. Ай төрлө ҙурлыҡтағы кратерҙар менән ҡапланған — диаметры — микроскопиктан алып йөҙләгән саҡрымға тиклем. Оҙаҡ ваҡыт ғалимдар Айҙың кире яғы тураһында мәғлүмәттәр ала алмай. Был йыһан аппараттары барлыҡҡа килеү менән генә мөмкин була. Юлдаштың ике ярымшарының да бик ентекле карталары эшләнгән. Айҙың ентекле карталары киләсәктә Айға кешене урынлаштырыуға һәм колониялаштырыуға — ай базаларының, телескоптарҙың, транспорттың уңышлы урынлашыуына, файҙалы ҡаҙылмалар эҙләүгә әҙерләнеү өсөн төҙөлә.

== Тикшеренеүҙәр ==

=== Йыһан аппараттары ярҙамында тикшеренеүҙәр ===
Йыһан дәүере башланыу менән Ай тураһында белемдәр күләме һиҙелерлек артты. Ай тупрағының составы билдәле була, ғалимдар уның өлгөләрен ала, кире яғының картаһы төҙөлә.
[[Файл:Convert ru kosmos165.jpg|мини|300пкс|Айҙың кире яғын беренсе тапҡыр фотоға төшөргән «Луна-3» станцияһы осошона арналған почта конверты]]

«Луна-2» совет планета-ара станцияһы тәүге тапҡыр Айға 1959 йылдың 13 сентябрендә барып етә. Айҙың кире яғын беренсе тапҡыр 1959 йылда, уның өҫтөнән «Луна-3» совет станцияһы осҡанда һәм ерҙән күренмәгән ер өҫтөнөң бер өлөшөн фотоға төшөргәндән һуң күрергә мөмкин була.

== Үҙләштереү ==
[[Файл:Aldrin Apollo 11 original.jpg|мини|Эдвин Олдрин 1969 йылдың июлендә Айҙа (НАСА фотоһы)]]

=== Халыҡ-ара хоҡуҡи статусы ===
Айҙы тикшереүҙең күпселек хоҡуҡи мәсьәләләре 1967 йылда Дәүләттәрҙең йыһан киңлеген, шул иҫәптән Ай һәм башҡа күк есемдәрен тикшереү һәм файҙаланыу эшмәкәрлеген көйләүсе принциптар тураһындағы килешеү менән хәл ителә<ref name="Outer Space Treaty">[[s:Договор о принципах деятельности государств по исследованию и использованию космического пространства|Текст договора]] в Викитеке.</ref>. Шулай уҡ Айҙың юридик статусы 1979 йылдан Ай тураһындағы килешеүҙә тасуирлана.

== Иҫкәрмәләр ==
;Комментарийҙар
{{иҫкәрмәләр|2|group=комм.}}

;Сығанаҡтар
{{иҫкәрмәләр|2|refs=
<ref name="Needham_2017">{{статья
| заглавие     = Lunar volcanism produced a transient atmosphere around the ancient Moon
| том          = 478
| страницы     = 175—178
| doi          = 10.1016/j.epsl.2017.09.002
| bibcode      = 2017E&PSL.478..175N
| язык         = en
| тип          = journal
| автор        = Needham D. H., Kring D. A.
| год          = 2017
| издательство = [[Elsevier]]
| издание      = {{Нп3|Earth and Planetary Science Letters}}
| url          = https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012821X17304971
| archive-url  = https://web.archive.org/web/20171006045733/https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0012821X17304971
| archive-date = 2017-10-06
| deadlink     = no
}}</ref>
}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
;Китаптар
* {{книга|автор=Болдуин Р.|заглавие=Что мы знаем о Луне? Пер. с англ. К. А. Любарского; Послесл. А. А. Гурштейна.|место=М.|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|год=1967|страниц=173}}
* {{книга|автор=Жарков В.Н., Паньков В.Л., Калачников А.А., Оснач А.И.|заглавие=Введение в физику Луны|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1969|страниц=312}}
* {{книга|автор=|заглавие=Физика и астрономия Луны. Под. ред. Копала З., Лейкина Г. А. Пер. с англ.|место=М.|издательство=[[Мир (издательство)|Мир]]|год=1973|страниц=318}}
* {{книга|автор=Петров В.П|ответственный=Петров В.П., Юревич П.П|заглавие=Здравствуй, Луна!|язык=ru|место=Л.|издательство=[[Лениздат]]|тираж=24500|год=1967|страниц=191|nodot=1}}
* {{книга |автор=Шевченко В.В. |заглавие=Луна и её наблюдение|язык=ru|место=М. |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]] |год=1983 |серия=Библиотека любителя астрономии |тираж=100000 |страниц=192 |isbn2= |ref=Шевченко}}
* {{книга|автор=Уманский С.П.|заглавие=Луна — седьмой континент|язык=ru|место=М.|издательство=[[Знание (издательство, Москва)|Знание]]|тираж=45000|год=1989|страниц=117|isbn=5-07-000408-5}}
* {{книга |автор=Шкуратов Ю. Г. |заглавие=Луна далёкая и близкая |ответственный= |ссылка=http://dspace.univer.kharkov.ua/bitstream/123456789/4667/2/...Shkuratov_Moon_near_far_2.pdf |место=Харьков |издательство=Харьковский нац. университет им. В. Н. Каразина |год=2006 |том= |страниц=182 |страницы= |isbn= 966-623-370-3 |ref=Шкуратов}}
* {{книга| автор = [[Хейзен, Роберт Миллер|Роберт Хейзен]] | заглавие = История Земли: От звёздной пыли — к живой планете: Первые 4 500 000 000 лет | оригинал = Robert Hazen. The Story of Earth. The First 4.5 Billion Years, from Stardust to Living Planet | место = М | издательство = Альпина Нон-фикшн | год = 2017 | allpages = 364 | isbn = 978-5-91671-706-8 | тираж = | ref = Хейзен}}
* {{книга|автор=[[Асфог, Эрик|Эрик Асфог]]|заглавие=Когда у Земли было две Луны. Планеты-каннибалы, ледяные гиганты, грязевые кометы и другие светила ночного неба. |язык=ru|оригинал=Erik Ian Asphaug. When the Earth Had Two Moons: Cannibal Planets, Icy Giants, Dirty Comets, Dreadful Orbits, and the Origins of the Night Sky |издательство= Альпина нон-фикшн |год= 2021|место = М. |страниц= 474 |isbn= 978-5-00139-262-0 |ref= Асфог}}
* {{книга |автор= [[Эйлер, Леонард|Эйлер Л.]] |заглавие=Новая теория движения Луны. Пер. с латинского акад. [[Крылов, Алексей Николаевич| Крылова А.Н.]] |издательство= Изд-во АН СССР|место = М.-Л.|год= 1937 |страниц= 248}}

;Мәҡәләләр
* {{публикация|книга|часть=Луна|часть ответственный=[[Михайлов, Александр Александрович (астроном)|Михайлов А. А.]], [[Виноградов, Александр Павлович|Виноградов А. П.]]|заглавие=[[Большая Советская Энциклопедия]]|издание=3-е изд|год=1974|том=15 : Ломбард — Мезитол|ответственный=гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]|место=М.|издательство=[[Советская Энциклопедия]]|страницы=60—63|тираж=629000|ref=Михайлов, Виноградов}}
* {{ФЭ|том=2|страницы=613—615|автор=Шевченко В. В.|статья=Луна|ссылка=http://femto.com.ua/articles/part_1/1995.html|ref=Шевченко}}
{{refend}}
;Фильмы
* Что не так с Луной на самом деле?// https://www.youtube.com/watch?v=G6hAxty22kU

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Кассини законы ({{Нп3|Cassini's laws|Cassini's laws|en|Cassini's laws}})

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Портал       = Астрономия
|Викитека     = Луна
|Викицитатник = Луна
|Викисловарь  = Луна
}}
* [http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/LUNA.html Луна] — статья из энциклопедии «Кругосвет»
* [http://astrotourist.info/fazy-luny-v-2011-godu Фазы Луны, перигеи и апогеи, покрытия звёзд и затмения]{{ref-en}}
* [http://selena.sai.msu.ru/Home/SolarSystem/moon/moon.htm Данные о Луне] ([[ГАИШ]])
* ''[[Бурба, Георгий Александрович|Бурба Г.]]'' [http://www.vokrugsveta.ru/vs/article/549/ Большая одиссея]
* [http://planetarium-kharkov.org/?q=color-moon Цветная фотография Луны]{{ref-en}}
* [http://www.shvedun.ru/fotomoon.htm Фотографии Луны, сделанные с наземных телескопов]
* [http://sourceforge.net/projects/virtualmoon Virtual Moon Atlas Software (GPL)]{{ref-en}}

{{Библиоинформация}}
{{Ай}}
{{Ҡояш системаһы}}

[[Категория:Ай (юлдаш)]]
[[Категория:Ҡояш системаһындағы планеталарҙың юлдаштары]]