Айхал битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Айхал''' ({{Lang-sah|Айхал}} — ''слава'') —[[Саха Республикаһы|Яҡутстандың]] Мирный районындағы ҡала тибындағы ҡасаба, Удачныйҡалаһынан 60 км көньяҡтараҡ урынлашҡан. 1961 йыл «Айхал» кимберлит торбаһы асылыуға бәйле барлыҡҡа килгән.

Халҡы — 13 725 кеше (2021).

«Айхал» кимберлит торбаһы ([[Саха теле|саха]] теленән тәржемәһе ''дан'') [[1960 йыл|1960 йылдың]] 22 ғинуарында табыла.

== Географияһы ==
Биҫтә Сохсолох йылғаһының һул ярында төҙөлгән (яҡут теленән {{langi|sah|сохсо}} — «тоҙаҡ, өңрәйҙән тишек, ау» тип тәржемә ителә)<ref name="river_sense">[https://sakhatyla.ru/translate?q=%D1%81%D0%BE%D1%85%D1%81%D0%BE Перевод слова ''сохсо''.]</ref>, легенда буйынса, көҙгө йоҡа боҙ өҫтөнән үтеп барған боландар батып үлгән.

Хәҙерге Айхал ике өлөштән тора: үрге һәм түбәнге ҡасаба. Түбәнге ҡасаба - иҫке ауыл, ағас йорттарҙан ғибәрәт. Үрге ҡасабала - биш ҡатлы бетон йорттар.

Ҡала барлыҡҡа килтереүсе төп предприятие - Айхал тау-байыҡтырыу комбинаты (ГОК), «АЛРОСА» акционерҙар компанияһы (ПАО).

== Тарихы ==
Тораҡ пунктҡа 1961 йылда «Айхал» торбаһы асылыуға бәйле Амакинский геологик-разведка экспедицияһы геологтары нигеҙ һала. 1962 йылдан алып ҡала тибындағы ҡасаба статусын ала.

== «Кратон-3» сәнәғәт ядро шартлауы ==
1978 йылдың авгусында 577 метр тәрәнлектә «Кратон-3» объектында СССР Геология министрлығы заказы буйынса Ер ҡабығын «сейсмик зондлау» алымы менән тәрән өйрәнеү маҡсатында 19 килотонна ҡеүәтендәге (ҡеүәте буйынса 1945 йылда Хиросимаға ташланған Малыш бомбаһына яҡын) сәнәғәт ядро шартлауы була<ref>{{cite news|url=http://www.ykt.ru/yakutia/n29136/19-65.htm|title=Теперь я знаю, где водятся «атомные» олени|publisher=газета «Якутия»|accessdate=8.01.2010|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070928062726/http://www.ykt.ru/yakutia/n29136/19-65.htm|archivedate=2007-09-28}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928062726/http://www.ykt.ru/yakutia/n29136/19-65.htm |date=2007-09-28 }}</ref>. Шартлау Айхалдан 39 саҡрым көнсығыштараҡ була. Шартлау ваҡытында ҡағиҙә боҙоуҙарға юл ҡуйыла. 54 кеше йәшәгән ҡасабаны радиоактив болот ҡаплай, шулай уҡ 26 эшсе зыян күрә<ref>{{Cite web|accessdate = 2016-01-08|title = Ядерный взрыв накрыл радиоактивным облаком небольшой городок в Якутии 37 лет назад|url = http://yakutiamedia.ru/news/incidents/24.08.2015/456952/yaderniy-vzriv-nakril-radioaktivnim-oblakom-nebolshoy-gorodok-v-yakutii-37-let-naz.html|publisher = yakutiamedia.ru|archive-date = 2016-09-21|archive-url = https://web.archive.org/web/20160921113831/http://yakutiamedia.ru/news/incidents/24.08.2015/456952/yaderniy-vzriv-nakril-radioaktivnim-oblakom-nebolshoy-gorodok-v-yakutii-37-let-naz.html|deadlink = no}}</ref>.

== Халҡы ==
{{ Население | Айхал| Столбцов=8}}

{{ Население | Айхал|График}}

== Климаты ==
Район климаты субарктик, континенталлек һыҙаттары асыҡ күренә. Температура инверсияһы хас. Үҙәндәрҙә һауа температураһы түбәнерәк була. Айырма 2-5 м Ел өрмәгәндә һәр 100 метрға юғарыраҡ күтәрелгән һайын айырма 2-5° тәшкил итә иң юғары кимәлгә етә.
<div style="width:80%">
{{Ҡала климаты
|Город_род=Айхала|
Источник=[http://weather.msn.com/local.aspx?wealocations=wc:7119377&q=Aykhal%2c+RUS MSN Weather]
| Янв_ср=           | Янв_ср_осад=5.6
| Фев_ср=           | Фев_ср_осад=5.4
| Мар_ср=           | Мар_ср_осад=7
| Апр_ср=           | Апр_ср_осад=8.6
| Май_ср=           | Май_ср_осад=16.5
| Июн_ср=           | Июн_ср_осад=30.2
| Июл_ср=           | Июл_ср_осад=33.7
| Авг_ср=           | Авг_ср_осад=31.2
| Сен_ср=           | Сен_ср_осад=22
| Окт_ср=           | Окт_ср_осад=16.6
| Ноя_ср=           | Ноя_ср_осад=10.3
| Дек_ср=           | Дек_ср_осад=6.2
| Год_ср=           | Год_ср_осад=193.3
| Янв_ср_мин=-45  | Янв_ср_макс=-38
| Фев_ср_мин=-41  | Фев_ср_макс=-30
| Мар_ср_мин=-34  | Мар_ср_макс=-15
| Апр_ср_мин=-21  | Апр_ср_макс=-4
| Май_ср_мин=-6   | Май_ср_макс=6
| Июн_ср_мин=4    | Июн_ср_макс=17
| Июл_ср_мин=6    | Июл_ср_макс=22
| Авг_ср_мин=3    | Авг_ср_макс=17
| Сен_ср_мин=-3   | Сен_ср_макс=8
| Окт_ср_мин=-17  | Окт_ср_макс=-7
| Ноя_ср_мин=-35  | Ноя_ср_макс=-27
| Дек_ср_мин=-41  | Дек_ср_макс=-34
| Год_ср_мин=-19  | Год_ср_макс=-7
|}}
</div>

== Мәңгелек туңлыҡ ==
Айхал күп йылдар буйына туңған тоҡомдарҙың («мәңгелек туңлыҡ») тотош таралыу зонаһында урынлашҡан. 9-15 м тәрәнлектә грунттың уртаса йыллыҡ температураһы. (нуль йыллыҡ амплитудаһы) −3° градустан −6° тиклем үҙгәрә. Криолитоз зонаһының ҡалынлығы 800 - 1100 м сиктәрендә тирбәлә, ә Марха йылғаһының үрге ағымында 1500 метрға етә<ref>Геокриология СССР. Средняя Сибирь. Под ред. Э. Д. Ершова. Москва. «Недра» 1989</ref> Йәйен райондағы тупраҡ 0,5 - 2,5 метрға тиклем  ирей. Үҫемлектәре булмаған ҡырсынлы тупраҡтар айырым йылдарҙа 2,5-3,0 метрға тиклем, ә торф ятҡылыҡтары Сохсолоох, Марха йылғалары үҙәндәрендә, күл соҡорҙарында ни бары 0,5 метрға тиклем генә ирей.

== Инфраструктураһы ==
* Биҫтә территорияһында 5-се, 23-сө урта дөйөм белем биреү мәктәптәре урынлашҡан. 30-сы һөнәрселек училищеһы, «Өмөт» ЦДОД» МКОУ, 1975 йылдан алып Саха (Яҡутстан) Республикаһы дәүләт бюджет учреждениеһы — 6 балалар баҡсаһы эшләй. РС(Я) ГБУ. Айхалда 1975 йылдан алып «Балаларға өҫтәмә белем биреү үҙәге» муниципаль ҡаҙна мәғариф учреждениеһы эшләп килә.
* Айхал ҡала дауаханаһы.
* Айхал полиция бүлексәһе.
* «Северное сияние» мәҙәниәт һарайы.
* «Дельфин» бассейны менән спорт комплексы.
* Күп төрлө матурлыҡ салонлары һәм магазиндар.

== Киң мәғлүмәт саралары ==
Радиостанциялар:
* 101,4 — Балалар радиоһы
* 101,9 — Радио Алмас крайы
* 102,5 — Саха радиоһы НВК «Саха»

Телевидение:
* 3 — Алмас крайы телеканалы
* 12 — ТВ Центр
* 26 — DVB-T2 (1 мультиплекс) (РТС 50 Вт, 43 м)
* 28 — DVB-T2 (2 мультиплекс) (РТС 50 Вт, 43 м)
* 34 — Матч ТВ

== Дин ==
Ҡасабала Ғайса Раштыуаһы православие ҡорамы (настоятель — иерей Иоанн Серкин) эшләй. Ҡасабала шулай уҡ мәсет тә бар.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* {{БСЭ3|заглавие=Айхал}}
* [https://web.archive.org/web/20101231034436/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&id=14 terrus.ru — база данных России]
* [http://ruspostindex.ru/14/0.html Почтовые индексы Якутии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200626213555/http://ruspostindex.ru/14/0.html |date=2020-06-26 }}
* [http://www.terrus.ru/sources/stat/okato/id441.shtml ОКАТО] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120305014727/http://www.terrus.ru/sources/stat/okato/id441.shtml |date=2012-03-05 }}

== Һылтанмалар ==
* [https://web.archive.org/web/20100430103912/http://aykhal.su/ Муниципальная интернет-газета «Айхал»]
* [http://www.aykhal.info Айхал.инфо — информационно-развлекательный сайт посёлка Айхал]
* [https://web.archive.org/web/20171014151530/http://www.amakinka.ru/ Амакинская геологоразведочная экспедиция]
{{ВС}}
{{Населённые пункты Мирнинского района}}

[[Категория:Мирный районының тораҡ пункттары]]
[[Категория:Яҡутстандың ҡала тибындағы ҡасабалары]]