Албандар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Народ
| название      = Албандар
| изображение   = <table border=0 align="center">
<tr>
<td>[[Файл:Gjergj Kastrioti.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Mehmedpasha.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:ModernEgypt, Muhammad Ali by Auguste Couder, BAP 17996.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Ismail Qemali.jpg|93x93px]]</td>
</tr>
<tr>
<td><small>Скандербег</small></td>
<td><small>Кёпрюлю Мәхмәт паша</small></td>
<td><small>Мөхәммәт Али Мысырлы</small></td>
<td><small>Исмәғил Кемали</small></td>
</tr>
<tr>
<td>[[Файл:Abdyl Frashëri.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Naim Frasheri.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Francesco Crispi.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Gjergj Fishta 1932.JPG|93x93px]]</td>
</tr>
<tr>
<td><small>Әбдүл Фрашери</small></td>
<td><small>Наим Фрашери</small></td>
<td><small>Франческо Криспи</small></td>
<td><small>Гергь Фишта</small></td>
</tr>
<tr>
<td></td>
<td>[[Файл:Am.JPG|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Kingzog.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:HODŽA druhá míza.jpg|93x93px]]</td>
</tr>
<tr>
<td><small>Феофан Ноли</small></td>
<td><small>Александр Моисси</small></td>
<td><small>Әхмәт Зогу</small></td>
<td><small>[[Әнүәр Ходжа]]</small></td>
</tr>
<tr>
<td>[[Файл:Mother Teresa.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Ferid Murad.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:Kara DioGuardi.jpg|93x93px]]</td>
<td>[[Файл:JamesBelushi (cropped).jpg|93x93px]]</td>
</tr>
<tr>
<td><small>[[Тереза Инә]]</small></td>
<td><small>Фәрит Морат</small></td>
<td><small>Кара Диогуарди</small></td>
<td><small>Джеймс Белуши</small></td>
</table>
| ширина        =  
| подпись       = 
| самоназвание  = ''Shqiptarët'' 
| численность   = 8 миллион 300 мең
| расселение    = {{flagicon|Albania}}[[Албания]]:<br /> &nbsp;&nbsp;3 038 789 (2008)

{{flagicon|Kosovo}}Косово Республикаһы / {{flagicon|Serbia}}[[Сербия]] (Косово һәм Метохия автономиялы краей менән)<ref group="~">Сербия Конституцияһына ярашлы, Косово төбәге автономиялы край булараҡ [[Сербия]] составына инә. Ғәмәлдә Косово Республикаһы өлөшләтә танылған дәүләт булып тора, территорияһы Сербия контроленә инмәй.</ref>:<br /> &nbsp;&nbsp;1 571 503 (2007)

{{flagicon|Turkey}}[[Төркиә]]:<br /> &nbsp;&nbsp; ~ 1 245 730 (2009)

{{flagicon|Macedonia}}[[Төньяҡ Македония|Төньяҡ Македония Республикаһы]]:<br /> &nbsp;&nbsp;509 083 (2006)

{{flagicon|Italy}}[[Италия]]:<br /> &nbsp;&nbsp;501 949 (2007)

{{flagicon|Greece}}[[Греция]]:<br /> &nbsp;&nbsp;481 663

{{flagicon|Germany}}[[Германия]]:<br /> &nbsp;&nbsp;250 000

{{flagicon|Switzerland}}[[Швейцария]]:<br /> &nbsp;&nbsp;200 000

{{flagicon|United States}}[[АҠШ]]:<br /> &nbsp;&nbsp;114 000 (2008)

{{flagicon|Netherlands}}[[Нидерланд]]: <br /> &nbsp;&nbsp;105 000

{{flagicon|Montenegro}}[[Черногория]]:<br /> &nbsp;&nbsp;45 163 (2007)

{{flagicon|Sweden}}[[Швеция]]:<br /> &nbsp;&nbsp;45 000

{{flagicon|United Kingdom}}[[Бөйөк Британия]]:<br /> &nbsp;&nbsp;35 082

{{flagicon|France}}[[Франция]]:<br /> &nbsp;&nbsp;25 815

{{flagicon|Serbia}}[[Сербия]] (Косово һәм Метохиянан башҡа):<br /> &nbsp;&nbsp;около 5 809 (2011)
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[Албан теле]]
| раса =
| религия = Күпселеге [[мосолман]] (сөнниҙәр, суфый орденына бекташтар ҡарай)<br />әҙселеге христиан (католиктар һәм православныйҙар)
| родственные = 
| входит =
| включает = гегтар, тосктар, арберештар, арнауттар
| происхождение =
}}
{{Индоевропейцы}}

'''Албандар '''(алб.<span id="cxmwCQ" tabindex="0"> </span>shqiptarët; шулай уҡ ҡара: [[арнауттар]]) — балкан халҡы,  [[Албания|Албанияның]], шулай уҡ өлөшләтә танылған  [[Косово Республикаһы|Косово]] дәүләтенең һәм [[Греция]] составындағы төньяҡ Эпирҙың төп халҡы. Шулай уҡ [[Төньяҡ Македония]], [[Сербия|Сербияның]] көнбайыш райондарында һәм башҡа илдәрҙә йәшәйҙәр. 

Дөйөм һаны: 8 миллион самаһы кеше. Өс конфессияға инеүселәр һанына төрлө баһа бирелә. XX быуат башында христиандар менән мосолмандар нисбәте бер сама була (47 процент католиктар менән  православныйҙар һәм  53 процент мосолмандар<ref>E. Barbarich, Albanie, Enrico Voghera ed., Rome, 1905</ref>).
Һуңғы осор сығанаҡтарына ингән [[:en:CIA World Factbook|CIA World Factbook]] баһаһына ҡарағанда, төп диндәр нисбәте түбәндәгесә: [[мосолмандар]] — 56.7 процент, [[Католицизм|католиктар]] — 10 процент, православныйҙар — 6.8 процент<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html CIA.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181224211117/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html |date=2018-12-24 }}</ref><ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html 2009 CIA World Factbook] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181224211117/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/al.html |date=2018-12-24 }}</ref>. Әммә, [[:en:Pew Research Center|Пью Рисёрч Сентер]] мәғлүмәттәре буйынса, 2009 йылда Албанияла мосолмандар 79,9 процент тәшкил иткән<ref>{{Cite web|title=Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World’s Muslim Population|url=http://pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf|archiveurl=http://www.webcitation.org/65De68fVA|archivedate=2012-02-05|format=PDF|publisher=[[:en:Pew Research Center|Пью Рисёрч Сентер]]|year=2009|month=October|accessdate=16 February 2011}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130725120239/http://www.pewforum.org/newassets/images/reports/Muslimpopulation/Muslimpopulation.pdf |date=2013-07-25 }}</ref>. Шул уҡ ваҡытта, [[:en:World Christian Encyclopedia|донъя христиан энциклопедияһы]] мәғлүмәттәре буйынса, шул уҡ 2009 йылда мосолмандар 38 процент ҡына, ә христандар 36 процент булған<ref>{{Cite book|last=p 51|year=2001|title=World Christian Encyclopedia|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-507963-0}}</ref>. [[АҠШ Дәүләт департаменты]] билдәләүенсә, дини тормошта һәм ғибәҙәтханаларҙағы йола хеҙмәттәрендә ҡатнашҡан кешеләрҙең рейтингы 25—40 процент эсендә тирбәлә<ref>[http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2007/90160.htm State.gov], Freedom of Religion 2007</ref>. Дини төркөмдәр нисбәтенә [[Әнүәр Ходжа]] осоронда Албанияла [[атеизм]] пропагандаланыуы йоғонто яһағандыр, тип фараз ителә.

== Атамаһы ==
«Албания» һәм «албандар» тигән атамаларҙың килеп сығышы асыҡланмаған, ул төрлө сығанаҡтарҙа  II быуаттан башлап телгә алына һәм этимологтарҙың күпселеге тарафынан  *alb- 'тау'  тигән һинд-европа һүҙе йәки  {{lang-la|albus}} 'аҡ' һүҙе менән бәйләнә. Хәҙерге үҙ атамалары —  shqip-  'аңлайышлы һөйләүсе' тигәндән алынған. Грецияла грекса 'тупаҫ, ҡырағай' тигән һүҙгә бәйләгән халыҡ этимологияһы бар. Шулай уҡ иллирийса «olba» — «ауыл» 
{{lang-el|αλβανος, αρβανιτης}} тигән һүҙгә бәйләгән фараз да йәшәй.

== Тарихы ==
[[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге|Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлегенә]] ҡарағанда, албандар — боронғо пеласгтарҙың тура вариҫтары, мең йылдар эсендә булған үҙгәрештәр менән бергә пеласгтарҙың телен дә һаҡлағандар.<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Албанцы}}</ref>.

Албандарҙың этногенезы бик ҡатмарлы һәм буталсыҡ, фәндең әлеге үҫеш баҫҡысында (митохондриялар  ДНК-һын тикшереп булмауы сәбәпле) халыҡтың этногенезы тураһындағы бөтә теориялар ирекле фараз булып ҡына ҡала килә.  [[Беренсе Болгар батшалығы|Болгар батшалығы]] һәм [[Византия империяһы|Византия империяһының]] һаҡланып ҡалған документтарынан күренеүенсә, албандарҙың әлеге дәүләт биләмәләре сиктәрендә телгә алыныуы Х быуатҡа ҡарай.  Ул осорҙа  Төньяҡ Албаниялағы Мирдита, Дукагини, Малиссия тауҙары тирәһендә йәшәгәндәр.  Был төбәктә әле албан топонимдары славян топонимдарынан күпкә йыш осрай.  

XII—XIV быуаттарҙа албандар төньяҡтағы тауҙарҙан үҙәндәргә һәм көньяҡҡа күсә, быға тиклем романлашҡан иллирийҙарҙы йота Гректар, славяндар, романлашҡан македондар, сарматтар һәм венеттар (һуңғыларынан  аромундар хасил булған) төйәкләнгән Албанияның көньяғында тел албандарҙың һиҙелерлек генетик йоғонтоһонан тыш тарала. XVI быуатҡа  штиптарҙарҙың хәҙерге Албанияның төньяғында славяндарҙы һәм  романлашҡан халыҡтарҙы йотоуы,  ә  XVII быуат аҙағына көньяҡтағы Лаберия менән Тоскияла «штиптар» (тоск варианты) теленең таралыу процесы тамамлана. {{нет АИ 2||29|05|2013}}

Һуңғыраҡ осорҙарҙағы  славян, төрөк һәм  грек йоғонтоһо ла бар, ләкин ул башлыса локаль генетик йә мәҙәни төҫтә була.

=== Ғосман дәүере ===
XIV—XV быуаттарҙа албандар Георгий Кастриоти етәкселегендә байтаҡ ҡаршылыҡ күрһәткәндән һуң төрөк хакимлығы  аҫтына эләгә. Был осорҙа албандарҙың күп өлөшө [[ислам]] ҡабул итә.  Албандар араһында  [[Ғосман империяһы]] хакимиәтендә ҙур ғына урын биләгәндәре була, империяның бер нисә вәзире албан була. Шул уҡ ваҡытта православный албандар (шулай уҡ Али паша Тепеленский кеүек мосолман лидерҙары) XVII—XIX быуаттарҙа төрөктәргә ҡаршы көрәштә ҡатнаша. Албандарҙың дәүләтселеге [[1912 йыл|1912]] йылда Беренсе балкан һуғышынан һуң тергеҙелә. Шул уҡ осорҙа, Ғосман империяһы тарҡалған саҡта,  [[Югославия|Югославияла]] (Македония, Косово һәм Метохия) албандар әҙселектә тороп ҡала.

1940—1980-се йылдарҙа Албанияла [[Әнүәр Ходжа|Әнүәр Ходжаның]] сталинсы режимы хакимлыҡ итә. 1980-се йылдарҙың икенсе яртыһында  бик түбән йәшәү кимәленә эйә булған Албания сиктәрҙе аса. Бының һөҙөмәтһендә албандар  [[Греция]] менән [[Италия|Италияға]] күпләп күсенә башлана. 

1990-сы йылдарҙа албандар Сербияның  Косово һәм Метохия крайында  (1999 йылда  [[НАТО]] ғәскәрҙәре ярҙамында ул  Сербиянан бойондороҡһоҙлоҡ яулай; ХХ быуаттың беренсе яртыһында уҡ албандар унда халыҡтың күпселеген тәшкил иткән була) һәм [[Төньяҡ Македония|Македонияның]] ҡайһы бер райондарында үҙ дәүләтселеген булдырыу планы тураһында белдерә.

== Таралып ултырыуы ==
Хәҙерге ваҡытта албандар менән [[сербтар]], албандар менән македондар, албандар менән гректар араһында этник конфликттар барғанлыҡтан албандарҙың таралып ултырыу мәсьәләһе бәхәсле булып ҡала. 

1270—1280-се йылдарҙа албан халҡы Диррахий ҡалаһы эргәһендәге үҙәнгә күпләп төшә башлай. Император Иоанн Кантакузиндың  хәбәренән күренеүенсә,  албандар тотош общиналары менән, ҡатын-ҡыҙҙарын, балаларын һәм мал-тыуарын эйәртеп күсенгән. 

Албандар Македонияға өс юл менән күсенгән: Дукаджини (төньяҡ) юлы Полог аша [[Скопье]] һәм Кумановоға алып килгән. Малисор юлы [[Охрид|Охридтан]] Пеларгония менән Повардарьеға килтергән. Тоск (көньяҡ) юлы Преспанан Леринға илткән. 

XIV быуатта албандар һәм валахтар Калканделен һәм [[Скопье]] тирәһендә телгә алына.

Душан грамотаһында (1334/1335) Прилеп эргәһендәге Арбанаси ауылы телгә алына һәм районда влахтар ҙа, католик албандар ҙа йәшәүе билдәләнә.

Ахелой эргәһендә Никифор II Ангелды еңгәндән һуң  (1359)  албандар Этолия менән Акарнанияға (улар Кесе Валахия тип тә йөрөтөлә) төйәкләнә. 

XV быуатҡа албандар Калканделен вилайәтендә, Манастир нахияһында, Филорина нахияһында һәм Пирлип вилайәтендә күпләп теркәлгән. Георгий Кастриотиҙың Италияға хәрби экспедицияһынан һуң  албандарҙың Апулияны колониялаштырыуы башлана. Фараздарҙың береһенә ярашлы, албандарҙың тәүватаны әлеге сиктәрендәге Албания ла, Кавказ Албанияһы ла (Алванк) түгел, ә романлашмаған дак ҡәбиләләре һаҡланған Дакияның көнбайышында булған. Бының дәлилдәре: албан теленең дак һөйләштәре һәм хәҙерге румын теленең көнбайыш Валахиялағы ҡайһы бер диалекттары менән фонетик яҡынлығы, диңгеҙ терминологияһына ҡараған  һүҙҙәрҙең юҡлығы (ошо сәбәпле албандарҙың Кавказдан килгәнлеге шик аҫтына алына, юғиһә улар, мотлаҡ Ҡара диңгеҙ буйынан хәрәкәт итеп, әҙме-күпме диңгеҙ буйы төбәктәрендә тотҡарланыр ине).

== Этнографик төркөмдәр ==
[[Файл:Jeune_Grec_thessalien_by_Louis_Dupré.jpg|мини|245x245пкс|Йәш албан. Луиза Дюпреның аквареле ([[1819 йыл|1819]]).]]
Албандар тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәре буйынса ике төп төркөмгә бүленә:
* Гегтар — төньяҡ албандар,  [[Албания|Төньяҡ Албанияла]], [[Төньяҡ Македония|Македонияла]], [[Косово Республикаһы|Косовола]], [[Черногория|Черногорияла]] йәшәйҙәр, башлыса [[мосолмандар]] һәм [[Католицизм|католиктар]] (''фандтар''). Гегтарҙа ырыуҙарға (фистар)  бүленеш һаҡланған.
* Тосктар — көньяҡ албандар, [[Албания|Көньяҡ, Үҙәк Албанияла]] һәм [[Греция|Грецияла]] йәшәйҙәр, нигеҙҙә [[мосолмандар]] һәм православныйҙар. 
XIII—XVI  быуаттар араһында Балкандағы ҡыҙыу сәйәси ваҡиғалар арҡаһында (иң мөһимдәре — [[Тәре яуҙары|тәре йөрөштәре]], [[Византия империяһы|Византия империяһының]] көсһөҙләнеүе һәм [[Ғосман империяһы|Ғосман империяһының]] көс йыйыуы) албан этносынан ике эре  субэтник эксклав төркөм айырыла, яйлап улар үҙаллы [[Халыҡ|халыҡтар]]  булып формалаша һәм әлеге ваҡытта уларҙың тарихи ватандары менән бәйләнештәре бик йомшаҡ. Уларға түбәндәгеләр инә:
* Арнауттар  (арваниттар) — Греция Республикаһының  (Пелопоннес, Аттика, Беотия, [[Афина]], Эвбея, Андрос утрауҙары һ. б.)  православный  албандары. Туған телдәре — арнаут теле, уға эллинлашыу ныҡ ҡағылған.
* Арберештар — католик албандар, йәшәгән төп төбәктәре — Көньяҡ Италия һәм Сицилия. Итальянлашыуға ныҡ бирелгәндәр. 

== Албандарҙың гаплотөркөмдәре ==
{| class="standard" style="text-align: center; margin-bottom: 10px;"
 |+2011 йылға ҡарата<ref>[Ferri G., Tofanelli S., Alù M., Taglioli L., Radheshi E., Corradini B., Paoli G., Capelli C., Beduschi G. (2010),
'Y-STR variation in Albanian populations: implications on the match probabilities and the genetic legacy of the minority claiming an Egyptian descent',
International Journal of Legal Medicine Албанцы E1b1b1 (M35)]</ref>
 |Гаплотөркөмдәр
 |Гегтар (Gheg) —
&nbsp;төньяҡ албандар, %&nbsp;
 |Тосктар  (Tosk) —
&nbsp;көньяҡ албандар, %&nbsp;
 |&nbsp;Уртаса мәғлүмәттәр, %&nbsp;
 |-
 !&nbsp;E1b1b1 (M35)&nbsp;
 |41,21
 |28,10
 |34,66
 |-
 !J2 (M172)
 |23,03
 |16,53
 |19,78
 |-
 !R1 (M173)
 |21,21
 |19,01
 |20,11
 |-
 !I (M170)
 |9,09
 |25,62
 |17,36
 |-
 !G (M201)
 |1,21
 |3,31
 |2,26
 |-
 !K (M9, xP)
 |1,21
 |3,31
 |2,26
 |-
 !J1 (M267)
 |1,82
 |1,65
 |1,73
 |-
 !H1 (M52)
 |0,61
 |2,48
 |1,54
 |-
 !E (xE1b1b1)
 |0,61
 |0,00
 |0,30
 |}

== Албандар кинола ==
* Великий воин Албании Скандербег ([[1953 йыл|1953]])
* Плутовство ([[1997 йыл|1997]])
* Осиное гнездо (фильм) ([[2002 йыл|2002]])
* Заложница / Taken ([[2008 йыл|2008]])
<gallery>
File:Albania minorities.png|
File:Albania-ethnique1898.jpg|
File:EthnicAlbania1911.jpg|
File:Ethnic composition of Albania, municipality data of 1989 census.gif|
File:AlbaniansOutsideAlbania.png|
File:Albanians in Europe.jpg|
</gallery>

== Иҫкәрмәләр ==
; Комментарийҙар{{примечания|group=~}}
; Сығанаҡтар{{примечания|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Ю. В. Иванова''. Албанцы и их соседи. М.: Наука, 2006.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Албанцы}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.arnavutum.com Albanians in Turkey] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050805001452/http://www.arnavutum.com/ |date=2005-08-05 }}
* [http://www.albca.com/aclis Albanian Canadian League Information Service (ACLIS)]
* [http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr77.html Albanians in the Balkans] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090509030548/http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr77.html |date=2009-05-09 }} U.S. Institute of Peace Report, November 2001
* [http://www.scribd.com/doc/11444724/Books-about-Albania-and-the-Albanian-people Books about Albania and the Albanian people]
[[Категория:Сербия халыҡтары]]
[[Категория:Алфавит буйынса халыҡтар һәм милләттәр]]