Алтын битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{БМ|Алтын (мәғәнәләр)}}
{{Химик элемент карточкаһы|prev=[[Платина|Pt]]|next=[[Ртуть|Hg]]|Алтын / Aurum (Au) |79|Йомшаҡ, сүкелеүсән һары металл<br />[[Рәсем:Au crystals1.jpg|150px|left]]|196,96654|146|889,3 (9,22)|[Xe] 4f<sup>14</sup> 5d<sup>10</sup> 6s<sup>1</sup>|134|(-3e) 185 (+1e) 137|2,64|Au←Au<sup>-3</sup> 1,50 В<br /> Au←Au<sup>+</sup> 1,70В|-3,1,3 |19,3|25,39|318|1337,58|12,68|3080|~340|10,2|кубик|4,080|170,00}}

{| style="text-align: left; background-color: pink; width: 100px; height: 100px;" border="0" cellpadding="4" cellspacing="0"
| style="width: 50%; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>Au</big></big>
| style="width: 50%; text-align: right; color: rgb(255, 255, 255);" | <big><big>79</big></big>
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="right"
| colspan="2" | '''196,96654'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);"
| colspan="2" | '''[Xe]4f<sup>14</sup>5d<sup>10</sup>6s<sup>1</sup>'''
|- style="color: rgb(255, 255, 255);" align="center"
| colspan="2" | <big>'''Алтын'''</big>
|}

'''Алтын''' ''(Aurum ,Au)'' — [[Химик элементтарҙың периодик системаһы|химик элементтарҙың периодик таблицаһы]]нда атом һаны буйынса 79-сы элемент.

1) химик элемент (Au); 2) алтын һәм ҡушылмаларҙан — [[көмөш]], [[баҡыр]] һ.б. торған минерал. 40-лап минерал билдәле. Алтын асыҡ һары, тоноҡ һары, ҡыҙғылт-һары, йәшкелт төҫтә. Бөртөктәр, тәңкә, тоташ массалар һ.б. хасил итә. Ҡатылығы 2-3, тығыҙлыгы 15,6-18,3 г/см³. [[Азот кислотаһы|Азот]] һәм [[тоҙ кислотаһы]] ҡатнашмаһында, шулай уҡ [[цианид кислотаһы]]нда эрей. Туҙан һамаҡ (5-50 мкм), ваҡ (0,05-2 мм) һәм эре (2 миллиметрҙан артығырак, шул иҫәптән самородок) төрҙәре бар. Төп сығанаҡтарҙа (кварцлы, полиметаллы, комплекслы һ.б.) һәм сәселмәләрҙә осрай.

Төп [[руда]]ларҙа алтындың күләме 1-50 г/т һәм артығыраҡ, сәселмәләрҙә 0,05-2 г/м³ һәм артығыраҡ. 2006 йылда донъя күләмендәге запасы 87,1 мең т самаһы, табыш (т/йыл) — 2500, шул иҫәптән ЮАР-ҙа — 279, АҠШ-та — 257, Рәсәй Федерацияһында — 173).
[[Рәсем:Goldkey_logo_removed.jpg|thumb|left|300px|Алтын]]

== Физик үҙенсәлектәре ==
[[Файл:Gold-crystals.jpg|мини|справа|Химик транспорт ысулы менән [[хлор]] атмосфераһында үҫтерелгән алтын кристалдары(99,99 %)]]
[[Файл:Blattgold, 2010 (01).jpg|мини|слева|Ҡағыҙ түшәмдә сусаль алтын табығы]]
Таҙа алтын — [[һары]] төҫтәге йомшаҡ металл. Ҡайһы бер алтын изделиеларына, мәҫәлән, тәңкәләргә, [[ҡыҙыл]] төҫтө [[баҡыр]] ҡушылмаһы бирә. Йоҡа пленкаларҙа алтын [[йәшел]] төҫтә ялтырап тора. Алтын  термик үткәреүсәнлеге юғары һәм электр ҡаршылығы түбән.

Алтын — бик ауыр металл: таҙа алтын тығыҙлығы 19,32 г/см² (диаметры 46,237 мм булған таҙа алтын шарҙың массаһы 1 кг). Тығыҙлығы буйынса металдар араһында [[осмий]], [[иридий]], [[платина]], [[рений]], [[нептуний]] һәм [[плутоний]]ҙан һуң етенсе урынды биләй. [[Вольфрам]] тығыҙлығы алтын менән сағыштырырлыҡ (бер куб см 19,25 грамм). Алтындың  юғары тығыҙлығы уны сығарыуҙы еңеләйтә, шуға ла хатта ябай технологик процестар ҙа — мәҫәлән, шлюздарҙа йыуыу — [[тау тоҡомо]]нан алтын сығарыуҙы юғары дәрәжәлә тәьмин итә ала.

Алтын — бик йомшвҡ [[металл]]: [[Моос шкалаһы]] буйынса ҡатылығы ~2,5, [[Бринелле шкалаһы]] буйынса 220—250 [[МПа]] (тырнаҡ менән сағыштырырлыҡ).

Алтын юғарыпластик металл: ҡалынлығы -0,1 мм (100 нм) табаҡҡа сүкеп була(алтын япрағы); был ҡалынлыҡтаға алтын  яҡтылыҡта һары төҫтә була, үтә ҡарағанда йәшкелт-зәңгәр төҫтә бала. Алтынды  тығыҙлығы 2 мг/м тиклем булған сымға һуҙып була.

2019 йылдың апрелендә Физик-математика фәндәре кандидаты Алексей Владимирович Арсенин етәкселегендәге Рәсәй физиктары төркөмө<ref>{{Cite web |url=https://www.forbes.ru/profile/349731-aleksey-arsenin |title=Алексей Арсенин |date=2017-08-30 |publisher=Forbes.ru |lang=en |accessdate=2019-05-14}}</ref>  (Ике үлсәмле материалдар һәм фотоника буйынса МИПТ үҙәге), донъяла беренсе тапҡыр «ике үлсәмле» алтын табыҡ — ҡалынлығы 10 нм-ҙан кәм булмаған алтын плёнка ала<ref name=":0">{{Статья |автор=Valentyn S. Volkov, Aleksey V. Arsenin, Sergey M. Novikov, Mikhail S. Mironov, Georgy A. Ermolaev |год=2019-04-30 |doi=10.1002/admi.201900196 |issn=2196-7350 |язык=en |издание=Advanced Materials Interfaces |заглавие=Ultrathin and Ultrasmooth Gold Films on Monolayer MoS<sub>2</sub> |ссылка=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/admi.201900196}}</ref>. Мәскәү физика-техник университеты ғалимдары асыҡлауынса, ябай алтынды ҡалынлығы 3-4 нм булған бөтөнләй тиерлек «яҫы» ике үлсәмле ҡоролмаға әйләндерергә мөмкин<ref name=":1">{{Cite web |url=https://ria.ru/20190513/1553445751.html |title=Российские учёные превратили золото в «двумерный» материал |date=20190513T1400+0300Z |publisher=[[РИА Новости]] |lang=ru |accessdate=2019-05-14}}</ref> уның атомдарын молибден сульфидының (MoS2) махсус субстратына беркетеп була. Рәсәй физиктары һәм нанотехнологтары фекеренсә, бындай плёнкалар киләсәктең үтә күренмәле электроника эшләгәндә ҡулланылыш табырға тейеш. Рәсәй ғалимдарының  тикшеренеү һөҙөмтәләре «Advanced Material Interfaces» журналында баҫылып сыға[1]. Алтындың яңы формаһын тикшереү күрһәтеүенсә, ул металдың үҙенсәлеген хатта үтә бәләкәй ҡалынлыҡтарҙа ла һаҡлай, ә сульфид-молибден субстраты «ике үлсәмле алтын» пленкаһы теләһә ниндәй субстратҡа күсерергә мөмкинлек бирә. <ref name=":1" /><ref>{{Cite web |url=http://evo-rus.com/avto/exluzive/rossijskie-uchenye-prevratili-zoloto-v-novyj-dvumernyj-material.html |title=Российские учёные МФТИ впервые в мире получили «двухмерное» золото |date=2019-05-14 |publisher=EVORUS |lang=ru |accessdate=2019-05-14 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190514200150/http://evo-rus.com/avto/exluzive/rossijskie-uchenye-prevratili-zoloto-v-novyj-dvumernyj-material.html |date=2019-05-14 }}</ref><ref>{{Cite web |url=https://planet-today.ru/novosti/nauka/item/104661-uchenye-iz-mfti-prevratili-zoloto-v-dvumernyj-material |title=Ученые из МФТИ превратили золото в «двумерный» материал |author=Николаева Мария |website=Planet Today |date=2019-05-13 |publisher=}}</ref><ref>{{Cite web |url=https://360tv.ru/news/obschestvo/rossijskie-uchenye-vpervye-prevratili-zoloto-v-dvumernyj-material-13052019/ |title=Российские учёные впервые превратили золото в «двумерный» материал |publisher=Телеканал 360° |lang=ru |accessdate=2019-05-14}}</ref>

Алтын иреү температураһы — 1064,18 °C (1337,33 К)<ref name =webelements/>, 2856 °C (3129 К)<ref name =webelements/>. Шыйыҡ алтындың тығыҙлығы ҡаты алтынға ҡарағанда кәмерәк һәм иреү температураһы 17 г/см3. Шыйыҡ алтын ярайһы уҡ осыусае, ҡайнар температуранан күпкә алдараҡ әүҙем парға әйләнә.

Йылылыҡ киңәйеү коэффициенты — {{val|14.2|e=−6|u=К<sup>−1</sup>}} ( 25 °C). Йылылыҡ үткәреүсәнлеге — 320 Вт/м·К, йылы һыйҙырышлылығы — 129 Дж/(кг·К), электр ҡаршылығы — 0,023 Ом·мм<sup>2</sup>/м.

== Химик үҙенсәлектәре ==
Алтын — {{comment|электр тиҫкәрәләге таблицаһында|таблица электроотрицательности}} башҡа металдарҙың уң яҡында  торған иң инерт металдарҙың береһе. Ғәҙәти шарттарҙа күпселек кислоталар менән үҙ-ара тәьҫир итешмәй һәм оксидтар барлыҡҡа килтермәй,  кислоталар һәм нигеҙҙәр тәьҫирендә юҡҡа сыға торған ябай металдарҙан айырмалы рәүештә, уны аҫыл металға ҡарай. XIV быуатта ''царская водка''ның алтынды иретеү һәләте асыла, был уның химик инертлығы тураһындағы фекерҙе кире ҡаға.

== Халыҡ-ара баҙар ==
2017 йылда алтын сауҙа иткән халыҡ-ара тауарҙар буйынса 8-се урында тора<ref>{{Cite web |url=https://atlas.media.mit.edu/ru/profile/hs92/7108/ |title=Мировая торговля золотом по справочнику atlas.media.mit.edu |access-date=2019-02-21 |archive-date=2019-03-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190329185243/https://atlas.media.mit.edu/ru/profile/hs92/7108/ |deadlink=no }}</ref>, дөйөм сауҙа күләме 331 миллиард доллар тип баһалана.

Иң эре алтын экспортлаусылар (донъя әйләнешенә ҡарата күрһәтелгән %)

* [[Швейцария]] 21 % (70,3 миллиард [[АҠШ доллары]])
* [[Австралия]] 8,8 % (29,1 миллиард АҠШ доллары)
* [[Гонконг]] 7,7 % (25,6 миллиард АҠШ доллары)
* [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] 6,7 % (22 млрд АҠШ доллары)
* [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]] 6,1 % (20,2 миллиард АҠШ доллары).

Иң эре алтын импортлаусылар (донъя әйләнешенә ҡарата күрһәтелгән %)

* Швейцария — 21 % (70,9 млрд АҠШ доллары)
* Ҡытай 12 % (40,3 млрд АҠШ доллары)
* Һиндостан 12 % (39 миллиард АҠШ доллары)
* Гонконг 11 % (35 миллиард АҠШ доллары)
* Бөйөк Британия 10 % (34,3 млрд АҠШ доллары)

Рәсәйҙең өлөшө — донъя экспортында 1 % (яҡынса 3,3 миллиард АҠШ доллары), импортта 0,01 % кәмерәк (4,3 млн АҠШ доллары тирәһе).

== Ҡулланыу ==
Әлеге ваҡытта донъяла булған алтын, 2020 йылға ҡарата, түбәндәгесә бүленә: яҡынса 10 % сәнәғәт продукцияһында, ҡалғандары яҡынса үҙәкләштерелгән запастар араһында тигеҙ бүленә (башлыса химик яҡтан таҙа алтындың стандарт ҡойолмалар рәүешендә), шәхси милек бар һәм биҙәүестәр рәүешендә.

<gallery mode="packed" heights="200">
Earrings from Shulgi.JPG|Шына яҙыулы шумер алҡалары; Б. э. т. 2093-2046 йылдар; Сөләймәниә музейы (Сөләймәниә, Ираҡ)
Statuette of Amun MET DT553.jpg|Амондың статуэткаһы, боронғо Мысыр; б. э. т. 945—715 йылдар; алтын; 17,5 × 4,7 см; Метрополитен-музейы (Нью-Йорк)
Indian gold tribute donor Apadana.jpg|Б.э.т. яҡынса 500 йылда Ападанала көйәнтәләп алтын килтереүсе һинд<ref name="CDA">«Кроме того, второй член делегации XVIII несёт четыре маленьких, но, очевидно, тяжёлых банки на хомуте, вероятно, с золотым песком, который был данью индийцам.» в {{cite book |last1=Iran |first1=Délégation archéologique française en |title=Cahiers de la Délégation archéologique française en Iran |date=1972 |publisher=Institut français de recherches en Iran (section archéologique) |pages=146 |url=https://books.google.com/books?id=itIRAQAAMAAJ}}</ref>
Gold stater MET DP138743.jpg|Боронғо грек статеры; Б. э. т. 323-315 йылдар; 18 мм; Метрополитен-музей
Monnaie de Bactriane, Eucratide I, 2 faces.jpg|I Евкратидтың алтын тәңкәһе (беҙҙең эраға тиклем 171—145 йылдар), боронғо Ай-Ханумдың эллин хакимдарының береһе. Боронғо дәүерҙә һуғылған иң ҙур алтын тәңкә (169,20 г; 58 мм)<ref>{{cite book |last1=Monnaie |first1=Eucratide I. (roi de Bactriane) Autorité émettrice de |title=[Monnaie : 20 Statères, Or, Incertain, Bactriane, Eucratide I] |date= |url=https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8510709q}}</ref>
Gold aureus of Hadrian MET DP104782b.jpg|Рим ауреусы; 134-138 йылдар; 7,4 г; Метрополитен-музей
Box with scene depicting Roman hero Gaius Mucius Scaevola before the Etruscan king Lars Porsena MET DP170836 (cropped).jpg|Инглиз неоклассицистик шкатулкаһы; 1741; күләме: 4,4 × 11,6 × 9,2 см; Метрополитен-музей
</gallery>

=== Ювелир әйберҙәрҙә ===
Алтынды традицион һәм иң эре ҡулланыусы булып ювелир сәнәғәте тора. Ювелир изделиеларҙы таҙа алтындан түгел, ә уның башҡа металдар менән иретмәһенән яһайҙар, улар механик ныҡлыҡ һәм сыҙамлылыҡ буйынса алтындан күпкә өҫтөнөрәк. Әлеге ваҡытта Au-Ag-Cu иретмәләре ҡулланыла, уларҙа [[цинк]], никель, [[кобальт]], палладий өҫтәмәләре булыуы мөмкин. Бындай иретмәләрҙең коррозияға бирешмәүе башлыса уларҙа алтындың миҡдары, ә төҫтәре һәм механик үҙенсәлектәре [[көмөш]] менән [[баҡыр]]ҙың нисбәте менән билдәләнә.

== Резервтар ==

=== Рәсәйҙең алтын резеовы ===
[[Файл:Goldreserven2006-ru.svg|thumb|300px|2006 йылда донъя илдәренең яҡынса алтын резервы]]
2008 йылдың декабрендә Рәсәйҙең дәүләт резервындағы алтын запастары 495,9 тонна (бөтә донъя дәүләттәренән 2,2 процент) тәшкил иткән<ref>{{Cite web|lang=en|url=http://www.research.gold.org/reserve_asset/|title=Reserve asset statistics|archive-url=https://web.archive.org/web/20100918235731/http://www.research.gold.org/reserve_asset/|archive-date=2010-09-18|deadlink=yes}}</ref>. 2006 йылдың мартында Алтын Рәсәйҙең дөйөм валюта резервтарының 3,8 процентын тәшкил итә. 2011 йыл башына ҡарата Рәсәй дәүләт резервындағы алтын күләме буйынса донъяла 8-се урынды биләй<ref name="autogenerated1">{{Cite web|lang=ru|url=http://www.finmarket.ru/news.asp?id=1918157|title=Россия заняла восьмое место в мире по объему золотых резервов|website=Finmarket.ru|date=2011-02-02|access-date=}}</ref>.

2013 йылдың авгусында Рәсәй алтын запасын 1015 тоннаға тиклем арттыра. Һуңынан Рәсәй 2017 йылдың 1 сентябрендә 1744,3 тонна тәшкил иткән ҡиммәтле металл запасын арттырыуын дауам итә.

=== Донъялағы иң ҙур дәүләт резервтары ===
Түбәндә күрһәтелгән таблицала дәүләт алтын запастары ғына күрһәтелгән (һәм [[Халыҡ-ара валюта фонды|МВФ]]-тың алтын запасы). Шуны иҫтә тоторға кәрәк: күп илдәрҙә шәхси шәхестәр үҙенең дәүләте алтын запастарына ҡарағанда күберәк алтынға эйә. Мәҫәлән, 2011 йылдың декабренә [[Һиндостан]] граждандарының 18 мең тонна алтыны була<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://gold.ru/news/indusy-vladejut-18000-t-zolota-kitajcy-vsego-6000-t.html|title=Индусы владеют 18000 т золота, китайцы всего 6000 т|website=gold.ru|date=2011-12-15|access-date=|archive-date=2022-03-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20220306215309/https://gold.ru/news/indusy-vladejut-18000-t-zolota-kitajcy-vsego-6000-t.html|deadlink=no}}</ref>, ә дәүләт алтын запасы 2013 йылда 557,7 тонна тәшкил итә<ref name="reserve_stat">[https://www.gold.org/download/value/stats/statistics/archive/pdf/World_Official_Gold_Holdings_as_of_January2013_IFS.pdf Reserve asset statistics] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131215104843/https://www.gold.org/download/value/stats/statistics/archive/pdf/World_Official_Gold_Holdings_as_of_January2013_IFS.pdf |date=2013-12-15 }}</ref>.

'''Донъялағы иң ҙур алтын резервтары (2018 йылдың сентябренә)'''<ref name="reserve_stat_2016">{{Cite web |url=https://www.goldreporter.de/wp-content/uploads/2018/08/Weltweite-Goldreserven-08-2018.pdf |title=WORLD OFFICIAL GOLD HOLDINGS |access-date=2018-08-05 |archive-date=2018-08-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180801190316/https://www.goldreporter.de/wp-content/uploads/2018/08/Weltweite-Goldreserven-08-2018.pdf |deadlink=no }}</ref>.

{| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;"

! № !! Ил/ойошма !! Алтын<br>(тонна) !! Дәүләттең<br> дөйөм валюта<br> резервтарында<br>
 алтын өлөшө (%)
|-
| 1 || {{флаг|USA}} [[United States Federal Reserve|АҠШ]] || align="right"| 8133,5 || align="right"| 74,5 %
|-
| 2 || {{флаг|Germany}} [[Deutsche Bundesbank|Германия]] || align="right"| 3369,9 || align="right"| 69,6 %
|-
| 3 || [[Халыҡ-ара валюта фонды]] || align="right"| 2814,0 || align="right"| —
|-
| 4 || {{флаг|Italy}} [[Италия]] || align="right"| 2451,8 || align="right"| 66,6 %
|-
| 5 || {{флаг|France}} [[Banque de France|Франция]] || align="right"| 2436,0 || align="right"| 62,4 %
|-
| 6 || {{флаг|Russia}} [[Рәсәй банкы|Рәсәй]] || align="right"| 2170,0 || align="right"| 18 %
|-
| 7|| {{флаг|China}} [[Ҡытай халыҡ банкы|Ҡытай]] || align="right"| 1842,6 || align="right"| 2,3 %
|-
| 8 || {{флаг|Switzerland}} [[Швейцария милли банкы|Швейцария]] || align="right"| 1040,0 || align="right"| 5,2 %
|-
| 9 || {{флаг|Japan}} [[Япония банкы|Япония]] || align="right"| 765,2 || align="right"| 2,5 %
|-
| 10 || {{флаг|Netherlands}} [[Нидерландтар банкы|Нидерланд]] || align="right"| 612,5 || align="right"| 67,3 %
|}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|33em}}

== Сығанаҡтар ==
* {{книга
 | автор         = [[Потёмкин, Сергей Валериевич|Потёмкин С. В.]]
 | заглавие      = Благородный 79-й: Очерк о золоте
 | ссылка        =
 | ответственный = рецензент: д-р техн. наук [[Лешков, Владимир Григорьевич|В. Г. Лешков]]
 | издание       = Изд. 2-е, перераб. и доп
 | место         = М.
 | издательство  = [[Недра (издательство)(|Недра]]
 | год           = 1988
 | страниц       = 176
 | isbn          = 5-247-00161-3
 | doi           =
 | тираж         = 141500
 | ref           =
}} (обл.)
* Брук Лармер, Цена Золота: National Geographic Россия, Февраль 2009, с. 85—105.
* Определение в компонентах водных экосистем золота и других элементов методом нейтронноактивационного анализа // Вода: технология и экология. 2009. № 2. с. 62—68.

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* {{БРЭ|Золото|id=1995070|10}}
* [https://catalogmineralov.ru/mineral/zoloto.html Самородное Золото в базе «Каталога Минералов»]
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb079.htm Золото в Популярной библиотеке химических элементов] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070512104833/http://n-t.ru/ri/ps/pb079.htm |date=2007-05-12 }}
* [http://samlib.ru/t/tonina_o_i/fe_zoloto.shtml Статья «Золото» из Финансовой энциклопедии 1927 года]
* [http://vojnik.org/ussr/docs/2 Из доклада невозвращенца П. Янишевского об операциях Госбанка СССР с золотом (Газета «Возрождение» от 9.01.1933 г.)]
* [https://web.archive.org/web/20160911151123/http://bullion.ru/library/history/politika_v_sfere_zolotodobychi_respubliki_sovetov/ Политика в сфере золота и золотопромышленная политика Республики Советов в 1917—1921 гг.]
* [http://www.citizensbankdelphos.com/courses/graph.php?metall=1 Динамика цена на золото в рублях за грамм]
* [https://www.svoboda.org/a/30381271.html Золото манит нас. Почему все лучшее в мире считается «золотым»?]. Археология. Прошлое. Ведущий Алексей Юдин, [[Радио «Свобода»]] (19 января 2020)

{{Внешние ссылки}}

{{Периодик таблица}}

[[Категория:Химик элементтар]]
[[Категория:Алтын берләшмәләре]]
[[Категория:Алтын]]
[[Категория:Затлы металдар]]
[[Категория:Күсеүсе металдар]]