Ашҡаҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Ашҡаҙар (мәғәнәләр)}}
{{Река
 |Название                = Ашҡаҙар
  |Оригинальное название  = 
 |Изображение             = 
  |Подпись                = 
 |Карта                   = 
  |Подпись карты          = 
 |Длина                   = 165
 |Площадь бассейна        = 3780
 |Бассейн                 = 
 |Бассейн рек             =  [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] → [[Кама]]→[[Волга]] 
 |Расход воды             = 16,7
  |Место измерения        = 
 |Исток                   = Өсбүләк
  |Местоположение истока  = 
  |Высота истока          = 
  |s_lat_dir = N |s_lat_deg = 53 |s_lat_min = 6 |s_lat_sec = 28.7
  |s_lon_dir = E |s_lon_deg = 54 |s_lon_min = 58 |s_lon_sec = 27
 |Устье                   = [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] [[Стәрлетамаҡ]] янында
  |Местоположение устья   = 
  |Высота устья           = 
  |m_lat_dir = N |m_lat_deg = 53 |m_lat_min = 38 |m_lat_sec = 26.9
  |m_lon_dir = E |m_lon_deg = 55 |m_lon_min = 59 |m_lon_sec = 41.5
 |Уклон реки              = 
 |Страна                  = Рәсәй
  |Регион                 = [[Башҡортостан]]
   |Район                 = 
 |Категория на Викискладе = 
}}
'''Ашҡаҙар''' ({{lang-ru|Ашкадар}}) — Көньяҡ Уралдағы йылға, [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]]дең һул ҡушылдығы<ref>http://img-fotki.yandex.ru/get/5212/25827638.11/0_54a3d_aafb7942_XL</ref><ref>[http://bashenc.online/ru/articles/81917/ АШКАДАР, река]</ref>.

Ағиҙелгә [[Стәрлетамаҡ (ҡала)|Стәрлетамаҡ]] янында ҡоя. [[Башҡортостан]]дың [[Фёдоровка районы]] [[Өсбүләк]] ауылынан 2,2 км көнбайышта башлана. Артабан төньяҡ-көнбайыштан көньяҡ-көнсығышҡа табан [[Фёдоровка районы (Башҡортостан)|Фёдоровка]], [[Мәләүез районы|Мәләүез]] һәм [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ]] райондары аша аға. Михайловка ауылы янында төньяҡ-көнсығышҡа һәм Стәрлетамаҡ ҡалаһы янында тамағынан 743 километрҙа Ағиҙел йылғаһына ҡоя. 

* Йылға оҙонлоғо — 165 км.

* Башынан тамағына тиклем ауышлыҡ — 271 м,

* бассейн майҙаны — 3780 кв. км,

* уртаса бейеклеге — 253 м<ref>[http://bashenc.online/ru/articles/81917/ АШКАДАР, река]</ref>.

Бассейндың үрге өлөшө [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]нда урынлашҡан, бында [[саған]], [[имән]], [[йүкә]] ағастары осрай. Ашҡаҙар бассейнының түбәнге өлөшө ҡара тупраҡлы дала үҫемлектәре үҫкән уйһыулыҡта урынлашҡан.

Бассейндың [[урман]]лы өлөшө — 5 %, һөрөлгән өлөшө — 70 %. Ашҡаҙар, башлысы, ҡар һыуҙары менән туйына. Тамағында уртаса йыллыҡ һыу ағымы — 16,7 м³/с.

Питание преим. снеговое. 81,1% годового стока приходится на весенний (апр.—май), 13,1% — летне-осенний (июнь—окт.) и 5,8% — на зимний (нояб.—март) периоды. Ср.‑год. расход воды (м3/с): у д.Весёлый Стерлитамакского р-на — 10,4, в устье — 16,7. Зап. ч. басс. расположена в пределах Бугульминско-Белебеевской возвышенности. Вост. ч. представляет собой низменную равнину с небольшими холмами на глинистых, суглинистых и песчаных грунтах. Долина сложена известняками, доломитами, мергелями, аргиллитами казанского яруса верх. перми. Ландшафты представлены разнотравно-типчаково-ковыльными степями и лугами на типичных чернозёмах. Лесистость басс. ок. 5%, распаханность — 70%. На реке имеются пруды у с.Дедово и д.Базелево Фёдоровского р‑на. Притоки: прав. — Сухайля; лев. — Б.Балыклы, М.Балыклы, Кундряк, Стерля и др.

'''Төп ҡушылдыҡтары''':
* уң яҡ
** [[Һуҡайлы]]
* һул яҡ
** [[Кесе Балыҡлы]]
** [[Күндерәк]]
** [[Ольховка]]
** [[Стәрле]]

== Этимологияһы ==
Ғалим [[Жәлил Кейекбаев]] был атаманың килеп сығышын [[фарсы теле]]нән алынған «ашҡа» — «аҡ, саф» һәм «даръя» — йылға менән бәйләй. Фарсы теленән килеп ингән «даръя» хәҙерге башҡорт телендә ҙур йылға тигәнде аңлата. Һинд-иран, фарсы, боронғо фарсы, авеста телдәрендә — диңгеҙ, боронғо һинд телендә — хәрәкәт, йүгереү тигәнде аңлата<ref>[https://cyberleninka.ru/article/n/toponimy-indoiranskogo-proishozhdeniya-harakterizuyuschie-vodnye-obekty-i-gornyy-landshaft-bashkortostana/viewer Топонимы индо-иранского происхождения, характеризующие водные объекты и горный ландшафт Башкортостана]</ref>.

== Легендаһы ==
"Юрматы ырыуы шәжәрәһе"ндә XVI быуатта юрматылар Урыҫ дәүләтенә ҡушылырға теләк белдергәс, батша Иван IV менән килешеү төҙөлә тиелә, Тәтегәс бей, Аҙнай-баба, Ҡармыш-баба һәм Илсекәй Тимер-бабаларға үҙ халҡы менән йәшәү урыны итеп бүлеп бирелгән ерҙәр атала. Тәтегәскә Ашҡаҙар йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары буйындағы ер бирелә.<ref name="Шежере башкир племени Юрматы">[http://datex.mclarentrackside.com/node/886  Шежере башкир племени Юрматы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200222120243/http://datex.mclarentrackside.com/node/886 |date=2020-02-22 }}</ref>

Бер нисә йөҙ йылдан һуң был яҡтарға күсеп килгән халыҡтарҙың йылға исеме килеп сығыуы тураһындағы легендалары дөрөҫлөккә тап килмәй («аҫ ҡаҙан» һ.б.). Ашҡаҙар- бик боронғо атама, ул башҡорттарҙың урыҫ дәүләтенә ҡушылыуына тиклем үк булған.

Ашҡаҙар йылғаһы буйында башҡорт халыҡ йыры «Ашҡаҙар» тыуған.

1919 йылда Стәрлетамаҡта [[Буранғолов Мөхәмәтша Абдрахман улы|Мөхәмәтша Буранғолов]]тың «Ашҡаҙар» пьесаһы буйынса тәүге башҡортса спектакль ҡуйыла. Өс йылдан театр Өфөгә күсерелә. [[Башҡорт дәүләт академия театры]] тарихы шулай башлана.

[[2000 йыл]]да «Стәрлетамаҡ ҡала мәҙәниәт һарайы» муниципаль автономлы учреждениеһының [[Ашҡаҙар нағыштары|«Ашҡаҙар нағыштары»]] исемле башҡорт халыҡ фольклор ансамбле барлыҡҡа килә.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Портал|Тарихи Башҡортостан топонимияһы}}

== Һылтанмалар ==
* [http://bashenc.online/ru/articles/81917/ АШКАДАР, река]
* [https://cyberleninka.ru/article/n/toponimy-indoiranskogo-proishozhdeniya-harakterizuyuschie-vodnye-obekty-i-gornyy-landshaft-bashkortostana/viewer Топонимы индо-иранского происхождения, характеризующие водные объекты и горный ландшафт Башкортостана]
{{Bashkir-geo-stub}}
{{Ағиҙел (йылға)}}
{{Ашҡаҙар ҡушылдыҡтары}}
[[Категория:Ашҡаҙар]]
[[Категория:Кама бассейны округы йылғалары]]
[[Категория:Ағиҙел ҡушылдыҡтары]]
[[Категория:Стәрлетамаҡ районы йылғалары]]
[[Категория:Мәләүез районы йылғалары]]
[[Категория:Стәрлебаш районы йылғалары]]
[[Категория:Фёдоровка районы йылғалары]]