Аҫ битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{taxobox
| name = Аҫ
| image file = Suffolk-stoats.jpg
| image descr = Аҫ
| regnum = Хайуандар
| phylum = [[Хордалылар]]
| classis = [[Һөтимәрҙәр]]
| infraclassis = Плаценталылар
| ordo = Йыртҡыстар
| familia = Һыуһарҙар
| genus = Көҙәндәр
| species = '''Аҫ'''
| latin = {{btname|Mustela erminea|[[Linnaeus]], [[1758]]}}
| wikispecies = Mustela erminea
| commons = Category:Mustela erminea
| itis = 180555
| ncbi = 36723
| range map = Leefgebied hermelijn.jpg
}}
{{Международная Красная книга|LC|29674}}

'''Аҫ''' ({{lang-ru|горностай}}, {{lang-la|Mustela erminea}}) — һыуһарҙар төркөмөнә ҡараған затлы тиреле йыртҡыс йәнлек; йыртҡыстар отряды һыуһарҙар [[ғаилә (биология)|ғаилә]]һенән имеҙеүсе хайуан. [[Европа]]ла, [[Азия]]ла һәм Төньяк Америкала киң таралған.

== Атамаһы ==
М. Ф. Мурьяновҡа ярашлы, [[Славян телдәре|славян теле]]нә (''хомѣсто́ръ'') [[латин теле]]нән (''comestor'') үҙләштерелгән<ref>{{Cite web |url=http://www.ruslang.ru/doc/etymology/1983/11-mur%27yanov.pdf |title=Мурьянов М. Ф., ''К интерпретации древне-русского хомѣсторъ'' |access-date=2021-03-09 |archive-date=2021-08-31 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210831194028/http://www.ruslang.ru/doc/etymology/1983/11-mur%27yanov.pdf |deadlink=no }}</ref>.

Рус теленең төньяҡ өлөшөнөң бер нисә диалектында һәм [[Волга буйы]]нда, [[Урал]]да һәм [[Себер]]ҙә таралған төньяҡ урыҫ тибындағы диалекттарында был хайуанға атама биреү өсөн «горносталь/горностарь/горностарь/горносталин» һүҙе ҡулланыла<ref>{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Тематический словарь вятских говоров |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/2013_20220316 |викитека= |ответственный= |издание= |место=Киров |издательство=Радуга-Пресс |год=2013 |том= |страницы=48 |столбцы= |страниц=311 |серия= |isbn=978-5-906013-91-0 |тираж=200 |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref><ref>{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Архангельский областной словарь |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/9.-.-1996./Архангельский%20областной%20словарь.%20Вып.%209.%20Вязаться-Готовой%20-М.%2C%20МГУ%2C%201996.%20 |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Издательство Московского университета|Издательство МГУ]] |год=1996 |том=9 |страницы=63—65 |столбцы= |страниц=174, 307, 355-356 |серия= |isbn=5-211-03133-4 |тираж=1000 |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref><ref>{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Словарь русских говоров Кузбасса |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/1976_20220904 |викитека= |ответственный= |издание= |место=Новосибирск |издательство=[[НГПИ]] |год=1976 |том= |страницы=59 |столбцы= |страниц=237 |серия= |isbn= |тираж= |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref><ref>{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Среднеобский Словарь (Дополнение) |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/2.-..-1986/Среднеобский%20словарь%20%28Дополнение%29.%20Часть%201.%20—%20Томск%20%20Изд.%20томского%20ун-та%2C%201983 |викитека= |ответственный= |издание= |место=[[Томск]] |издательство=Издательство [[Томский государственный университет|Томского государственного университета]] |год=1983 |том=1 |страницы=72 |столбцы= |страниц=180 |серия= |isbn= |тираж=1000 |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref><ref>{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Словарь говора д. Акчим Красновишерского района Пермской области (Акчимский словарь) |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/slovar-govora-d-akchim-vyp-1-a-z-perm-1984/Slovar_govora_d_Akchim_Vyp_1_A-Z_Perm_1984 |викитека= |ответственный=Гл. ред. Ф. Л. Скитова |издание= |место=Пермь |издательство=[[Пермский университет]] |год=1984 |том= |страницы=214 |столбцы= |страниц=399 |серия= |isbn= |тираж=1000 |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref><ref>{{книга |автор=[[Мельниченко, Григорий Григорьевич|Мельниченко Г. Г.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Ярославский областной словарь |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/8.-pitok-ryashka/Ярославский%20областной%20словарь%20Выпуск%203.%20—%20Ярославль%2C%201984 |викитека= |ответственный= |издание= |место=Ярославль |издательство= |год=1984 |том= |страницы=95, 97 |столбцы= |страниц=134 |серия= |isbn= |тираж=800 |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref>. Архангельск өлкәһендә аҫҡа ҡарата «езвец/езбик/езвик» лексемаһы ҡулланыла, уның төп мәғәнәһе — «[[бурһыҡ]]»<ref>{{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Архангельский областной словарь |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/11.-.-2001.-479-./Архангельский%20областной%20словарь.%20Вып.%2013.%20Е%20–%20Жибучей%20–%20М.%20%20Наука%2C%202010.%20–%20358%20с. |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]] |год=2010 |том=13 |страницы=63—65 |столбцы= |страниц=358 |серия= |isbn=978-5-02-037383-9 |тираж=800 |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref><ref>[https://archive.org/details/2-2005/Словарь%20русских%20говоров%20центральных%20районов%20Красноярского%20края.%20Том%201%28А-Д%29/page/217 Словарь Русских Говоров Центральных Районов Красноярского Края. Том 2(Е М) 2005 : 1 : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.

== Тышҡы күренеше ==
[[Файл:Mustela_Erminea_head.jpg|thumb|250px|right|Аҫ]]
Кәүҙәһе һуҙынҡы, һығылыусан, оҙонлоғо 17—32 см, ҡойроғоноң оҙонлоғо 6—12 см, ауырлығы 200 г. Йәйен тиреһе көрән-һарғылт төҫтә, ҡышын — аҡ, ҡойроҡ осо ҡара йәки ҡоңғорт-ҡара. Ағастарға яҡшы үрмәләй һәм яҡшы йөҙә. Ояларын өндәрҙә, ҡыуыштарҙа, ағас тамырҙары аҫтында яһай. Төнөн актив йәшәү рәүеше алып бара. Төп аҙығы — сысҡан һымаҡ [[кимереүселәр]], ҡоштар, кәлтәләр. Аҫтар — моногамднар, йылға бер тапҡыр үрсейҙәр. Ҡушылыу ваҡыты яҙ йәки йәй башында. Балалары (уртаса 7—9 бала) киләһе йылдың яҙында тыуа. Ҡиммәтле тире бирә торған йәнлек.

Рәсәйҙә аҫтың 11 төрө йәшәй:

Mustela erminea erminea L, 1758 — төньяҡ аҫы, ареалы Рәсәйҙә — [[Кольский ярымутрауы]];
Mustela erminea aestiva Kerr, 1792 — урта урыҫ аҫы, Рәсәйҙең Европа өлөшөндә һәм Уралда йәшәй;
Mustela erminea tobolica Ognev, 1922 — Тубыл аҫы, [[Обь]] һәм [[Иртыш һыу бассейны округы|Иртыш]] бассейнында таралған, йөн оҙон, ҡуйы һәм ебәк кеүек;
Mustela erminea ognevi Jurgenson, 1932 — Турухан аҫы, Үҙәк Себерҙең төньяҡ ситендә таралған;
Mustela erminea lymani Hollister, 1912 — Алтай аҫы, тау [[Алтай тауҙары|Алтай]]ҙан тыш, [[Саян тауҙары|Саян]]да һәм [[Красноярск крайы]]ның көньяғында таралған булырға тейеш;
Mustela erminea naumovi Jurgenson, 1938 — Тунгуска аҫы, Хатанга, Түбәнге һәм Подкаменная Тунгуска бассейнында һәм [[Таймыр|Таймыр ярымутрауында]] таралған;
Mustela erminea transbaikalica Ognev, 1928 — Байкал аръяғы аҫы, тағы ла Алыҫ Көнсығышта ла таралған;
Mustela erminea orientalis Ognev, 1928 — Колыма аҫы, [[Саха Республикаһы|Яҡут Республикаһы]]нда һәм [[Чукотка ярымутрауы|Чукоткала]] таралған;
Mustela erminea arctica Merriam, 1896 — Камчатка аҫы;
Mustela erminea baturini Ognev, 1929 — Шантар аҫы;
Mustela erminea karaginensis Jurgenson, 1936 — Карагин аҫы, Камчатка янындағыКарагин утрауҙарында таралған.

Кәүҙәһе бәләкәй һәм нәҙек, һығылмалы булыуы арҡаһында тар ярыҡтарға үтеп инә ала.

== Таралыуы ==
[[Евразия]] һәм [[Төньяҡ Америка]]ның арктика, субарктик һәм уртаса зоналарында йәшәй. Европала, [[Албания]], [[Греция]], [[Болгария]] һәм [[Төркиә]]нән башҡа, [[Скандинавия]]нан [[Пиреней тауҙары|Пиреней]] һәм [[Альп тауҙары]]на тиклем осрай. [[Азия]]ла уның ареалы [[Урта Азия]] сүллектәренә, Иран, Афғанстан, Монголия, Төньяҡ-Көнсығыш Ҡытай һәм Төньяҡ Японияға барып етә. Төньяҡ Америкала [[Канада]]ла, [[Канаданың Арктика архипелагы|Канада арктик архипелагы утрауҙары]]нда, [[Гренландия]]ла һәм [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-тың төньяғында (Бөйөк тигеҙлектәрҙән башҡа) осрай. Рәсәй Европаһының төньяғында һәм Себерҙә таралған, ареалдың көньяҡ сиге Төньяҡ Кавказға тиклем барып етә.

Кроликтарҙың популяцияһын контролдә тотоу өсөн [[Яңы Зеландия]]ға индерелә, ләкин уңышһыҙ була, контролһеҙ рәүештә үрсей һәм ҡоротҡосҡа әйләнә.

== Йәшәү рәүеше ==
[[Файл:Mustela erminea 10Aug2009 1.jpg|мини|слева|Аҫ һөжүм итер алдынан]]
[[Файл:Прикормленный туристами горностай.JPG|мини|Туристар ҡалдырған ҡара икмәкте ашаусы аҫ]]
[[Файл:Mustela erminea upright2.jpg|мини|слева|180px|Тирә-яҡты күҙәтеүсе аҫ]]
[[Файл:Hermelijn (Mustela erminea).jpg|мини|Йөҙөп барыусы аҫ]]
Аҫ урман-дала, тайга һәм тундра райондарында күпләп йәшәй. Улар йәшәү мөхитен төп ризыҡтың— ваҡ кимереүселәрҙең иҫәбенә ҡарап һайлай. Ҡағиҙә булараҡ, аҫтар йылға һәм шишмә ярҙары һәм һыубаҫар туғайҙар, урман күлдәре, яр буйындағы болондар, ҡыуаҡлыҡтар һәм ҡамышлыҡтарға яҡын йәшәргә ярата. Урман төпкөлөнә һирәк инә; бигерәк тә ауыл ситендә һәм һөрөнтө ерҙәрҙә була. Ҡуйы урмандарҙа күл буйы [[шыршы]]лыҡтарын һәм ереклектәрҙе ярата. Асыҡ киңлектәрҙе яратмай. Ҡайһы берҙә кеше йәшәгән ерҙә, баҫыуҙарҙа, баҡсаларҙа һәм урман парктарында, хатта ҡала ситендә лә төпләнә.

Башлыса яңғыҙаҡ тормош алып бара. Участканың сиктәре биҙҙәрҙең секрецияһы менән билдәләнә. Участканың ҙурлығы 10 гектарҙан алып 20 гектарға тиклем тәшкил итә. Ата заттарҙың биләмәһе ғәҙәттә инәләренекенә ҡарағанда ике тапҡырға ҙурыраҡ була һәм уларҙың участкалары менән киҫешә. Ата һәм инә заттар айырым йәшәйҙәр һәм тик парлашыу миҙгелендә генә осрашалар. аҙыҡ аҙ йылдарҙа улар үҙ участкаларын ҡалдырып китәләр һәм һәм ҡайһы берҙә байтаҡ араға күсәләр. Ҡайһы берҙә миграция күрше райондарҙа кимереүселәрҙең күпләп үрсеүенә лә сәбәпсе була.

Аҫ башлыса эңерҙә һәм төндә әүҙем, ҡайһы берҙә көндөҙ ҙә осрай. Уны көтөлмәгән урындарҙа осратырға мөмкин — мәҫәлән, бесәнлектә, таш өйөмдәрҙә, таштар өйөмдәрендә йәки торлаҡ йорт стенаһына өйөлгән бүрәнә өйөмдәрендә осратырға мөмкин. Шулай уҡ ағас ҡыуышын биләй, ташҡын ваҡытында уларҙа йыш ҡына йәшенеп тора. Аҫ үҙе тарафынан үлтерелгән кимереүселәрҙең ояларында урынлашырға мөмкин.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://tatarile.org/maglumat/ Татар энциклопедияһы. Ҡазан, 2008] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131207140810/http://tatarile.org/maglumat |date=2013-12-07 }}{{Ref-tt}}

== Әҙәбиәт ==
* Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З. Г. Ураксина, 2005)
* {{книга |автор=[[Заянчковский, Иван Филиппович|Заянчковский И. Ф.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Враги наших врагов |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://archive.org/details/B-001-038-110-ALL |викитека= |ответственный= |издание=2-е дополненное изд. |место=М. |издательство=«[[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]» |год=1969 |том= |страницы= |столбцы= |страниц= |серия= |isbn= |тираж= |ref= |archiveurl= |archivedate= }}
* {{публикация|книга|автор=Coues, Elliott|заглавие=Fur-bearing Animals: A Monograph of North American Mustelidae|ссылка=https://archive.org/details/furbearinganima00couegoog|издательство=Government Printing Office|год=1877|ref=Coues}}
* {{книга |автор=[[Новиков, Георгий Андреевич|Новиков Г. А.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Хищные млекопитающие фауны СССР |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://www.zin.ru/publications/fauna_keys/keys_62_novikov_1956.pdf |викитека= |ответственный=гл. ред. [[Павловский, Евгений Никанорович|Е. Н. Павловский]] |издание= |место=М., Л. |издательство=[[Издательство АН СССР]] |год=1956 |том= |страницы=127—134 |столбцы= |страниц=295 |серия= |isbn= |тираж=2500 |ref= |archiveurl= |archivedate= }}
* {{книга |автор=[[Гура, Александр Викторович|Гура А. В.]] |часть=Куньи и другие пушные звери |ссылка часть= |заглавие=Символика животных в славянской народной традиции |nodot= |оригинал= |язык=ru |ссылка=https://www.booksite.ru/fulltext/gura1/text.pdf |викитека= |ответственный= |издание=[[Индрик (издательство)|Индрик]] |место=М. |издательство=Индрик |год=1997 |том= |страницы=199—253 |столбцы= |страниц=910 |серия=[[Традиционная духовная культура славян]]. Современные исследования |isbn=5-85759-056-6 |тираж= |ref=Гура |archiveurl= |archivedate= }}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Mammals/228.html Позвоночные животные России: Горностай] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210122123544/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Mammals%2F228.html |date=2021-01-22 }}
* [https://web.archive.org/web/20071024184846/http://www.inferret.ru/page-id-74.html Горностай — описание экологии]
* [http://www.dikiezveri.com/gornostaj1.html Информация о горностаях]
* [https://www.youtube.com/watch?v=tjzaSvXKiCU Видеосюжет про горностая на ютуб-канале «Знай ТВ»]
* {Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210122123544/http://www.sevin.ru/vertebrates/index.html?Mammals%2F228.html |date=2021-01-22 }}
* [http://www.inferret.ru/page-id-74.html Горностай — описание экологии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071024184846/http://www.inferret.ru/page-id-74.html |date=2007-10-24 }}

{{ВС}}
{{zoology-stub}}
[[Категория:Һыуһарҙар]]
[[Категория:Евразия һөтимәрҙәре]]
[[Категория:Төньяҡ Америка һөтимәрҙәре]]
[[Категория:1758 йылда тасуирланған хайуандар]]