Болғарҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{бутамаҫҡа|Болгарҙар|Хәҙерге славян халҡы — болгарҙар}}
'''Болға́рҙар''' (''булғарҙар'', {{lang-la|bulgares}}, {{lang-el|βούλγαροι}}) — төрки ҡәбиләләр берләшмәһе<ref>О принадлежности булгар к тюркам см.: ''Pritsak O.'' [http://www.kroraina.com/bulgar/pritsak_bf/index.html Die bulgarische Fürstenliste und die Sprache der Protobulgaren]. — Wiesbaden: Ural-Altaische Bibliothek, Otto Harrassowitz, 1955; ''[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]'' Введение в изучение тюркских языков. — М.: Высшая школа, 1969. — С. 210—236; ''Бешевлиев В.'' Първобългарите. Бит и култура. — София: Наука и изкуство, 1981. — С. 11—20.</ref>. [[IV быуат]]тан [[Ҡара диңгеҙ]]ҙең төньяҡ яры буйынан [[Каспий диңгеҙе|Каспийға]] һәм [[Төньяҡ Кавказ]]ға тиклем далаларҙы биләй, [[VII быуат]]тың 2-се яртыһында өлөшләтә [[Дунай]] буйына, һуңыраҡ [[Волга]]ның урта ағымы буйына һәм башҡа региондарға күсенә.

Артабанғы хәҙерге халыҡтарҙың этногенезында ҡатнашалар: [[балҡарҙар]], [[башҡорттар]], [[болгарҙар]], [[ҡарасайҙар]], [[македондар]], [[сыуаштар]], [[татарҙар]]<ref>{{книга
 |автор         = [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Кузеев Р. Г.]]
 |заглавие      = Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = Наука
 |год           = 1974
 |том           = 
 |страниц       = 
 |страницы      = 413—425
 |isbn          = 
}}</ref><ref>{{статья
 |автор         = [[Янгузин, Рим Зайнигабитович|Янгузин Р. З.]]
 |заглавие      = Этногенез башкир
 |ссылка        = http://www.vatandash.ru/index.php?article=1079
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2002
 |том           = 
 |номер         = 5
 |страницы      = 132—147
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}</ref>. [[Болгария]] дәүләтенең исеме ошо ҡәбиләләр берләшмәһенән барлыҡҡа килгән.

== Этноним ==

Грек һәм латин сығанаҡтарында болғарҙарҙы, башҡа күсмә халыҡтарҙы кеүек, ҡайһы саҡта [[һундар]] тип атағандар<ref name="Гавритухин И. О.">{{книга|ссылка=http://bigenc.ru/domestic_history/text/1887956|автор= Гавритухин И. О.|заглавие= Булгары // Большая российская энциклопедия. Т. 4: Большой Кавказ — Великий канал|место= М.|издательство= «Большая Российская энциклопедия»|год= 2006|страниц= 752|isbn=5-85270-333-8}}</ref>.

Мадъяр тел белгесе Бернат Мункачи буйынса, болғар — «биш [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]» тип аңлатыла<ref>Muncacsi. Ethnographia, VI, Budapest, 1945, стр. 280—281.</ref><ref>Karataty, Osman. In Search of the Lost Tribe: the Origins and Making of the Croatian Nation [http://books.google.co.za/books?id=h_Qu1ywX0-wC]</ref>. Тел белгесе [[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Ә. М. Аҙнабаев]] [[башҡорт]] этнонимының да ''баш''+''уғыр''//''уғор''+''т'': ''биш''+''уғыр''+''т'' (бында «биш» — һан, «уғыр» — ҡәбилә атамаһы, «т» — дөйөм алтай күплек күрһәткесе) өлөштәренән тора тип иҫбатлай һәм «[[Венгрҙар|венгр]]» (''вун<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «вун» — 10 һанын аңлата</ref> уғар''//''уғыр'') һәм «болғар» (''бäл<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «пилллек//пилек» — 5 һанын аңлата</ref> уғор''//''уғар''//''уғыр'') этнонимдарының этимологиялары менән сағыштыра<ref>{{статья|автор =[[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Аҙнабаев Ә. М.]]|заглавие =Тағы ла «башҡорт» этнонимы тураһында|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/1112.pdf|издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 2002|номер = 6|страницы=100—106|issn = 1683-3554}}</ref>.

Рәсәй тарихсыһы А. П. Новосельцев фекеренсә, этнонимдың икенсе өлөшө уғырҙар менән баштағы бәйләнештәрҙе күрһәтә, ә беренсе өлөшө «болға» ({{lang-ru|смешивать}}) төрки һүҙенән барлыҡҡа килгән һәм был ваҡытта ул «болғанған уғырҙар» тип аңлатыла<ref>''Новосельцев А. П.'' Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. Гл. 3.2 [http://gumilevica.kulichki.net/NAP/nap0131.htm]</ref>.

== Тарих ==
Болғарҙарҙың боронғо тыуған ерҙәре аныҡ билдәле түгел<ref name="Гавритухин И. О."/>. Бер фараз буйынса улар беҙҙең эраның башында Ете йылға үҙәнендә барлыҡҡа килгәндәр<ref name="Иванов В. А.">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/2389-bol-ar-ar|автор=Иванов В. А.}}</ref>. Тикшеренеүселәрҙең фекере буйынса, болғарҙарҙың формалашыуында [[Уғырҙар|уғыр]] һәм [[Иран халыҡтары|иран]] компонентары мөһим ролде уйнай<ref name="Гавритухин И. О."/>.

Болғарҙар IV быуат аҙағында [[һундар]]ҙың [[Көнсығыш Европа]]ға походына [[Халыҡтарҙың бөйөк күсенеше|йәлеп ителәләр]]. Болғар ҡәбиләләренең составына яҡынса 460–470 йылдарҙа [[Европа]]ға килгән төрки телле күсмә ҡәүемдәрҙең яңы тулҡындары ҙур йоғонто яһай<ref name="Гавритухин И. О."/>.

480 йылдарҙан болғарҙарҙың бер өлөшө [[Византия]] тарафынан [[остготтар]]ға ҡаршы көрәшкә йәлеп ителә. Улар был осорҙа [[Дунай]] йылғаһы буйында (Тиса буйында йәғни Сирмий ҡалаһы тирәһендә) йәшәгән. V быуат аҙағында — VI быуат уртаһында болғарҙар күп тапҡыр Византияға яу асҡан<ref name="Гавритухин И. О."/>. VI быуаттың беренсе яртыһында кутриғырҙар һәм утриғурҙар болғарҙар составында йәки уларға яҡын булған халыҡ була. 558 йылдан һуң улар [[аварҙар]] тарафынан тар-мар ителә һәм өлөшләтә [[Карпат тауҙары|Карпат]] котловинаһына күсешкә йәлеп ителә<ref name="Гавритухин И. О."/>.

VII быуаттың 1‑се сирегендә (яҡынса 630–660 йылдарҙа) [[Азов диңгеҙе]] буйында ҡалған болғарҙарҙың бер төркөмө (барсилдар, [[унуғырҙар]] һ.б.) адыгтар, аландар һәм башҡа ҡәбиләләр менән баш ҡалаһы Фанагория булған [[Бөйөк Болғар дәүләте]]н булдыра<ref name="Иванов В. А."/>.

VII быуаттың 2‑се сирегендә ''Ҡобрат хан'' һәм уның улдары ''Аспарух'', ''Батбай'' һәм ''Ҡутрағ'' етәкселегендәге бер төркөм болғарҙар [[Ҡара диңгеҙ]]ҙең төньяҡ яр буйын һәм [[Днепр]] йылғаһының түбәнге ағымын баҫып ала. 640 йылдар тирәһендә Ҡобрат хан вафат булғандан һуң, [[хазарҙар]] ҡыҫымы һөҙөмтәһендә, болғар ҡәбиләләренең бер өлөшө ''Аспарух хан'' юлбашсылығында [[Балҡан тауҙары|Балҡан]]ға күсенә һәм 680 йылда [[славяндар]] менән бергә [[Беренсе Болгар батшалығы]] (Дунай Болғары) дәүләтен төҙөй<ref name="Иванов В. А."/>. Был дәүләттә хәҙерге [[Болгария]]ның төп халҡы — болгарҙар ойошҡан. Шулай уҡ болғар ҡәбиләләренең бер өлөшө Төньяҡ [[Италия]]ға күсә<ref name="Гавритухин И. О."/>. 

''Ҡутрағ хан'' етәкселегендәге болғарҙар [[Волга]]ның урта ағымы буйына (хәҙерге [[Һамар]] ҡалаһы тирәһе) күсенә һәм бында [[Имәнкиҫкә мәҙәниәте|Имәнкиҫкә]] һәм [[Кушнаренко мәҙәниәте|Кушнаренко]] мәҙәниәттәре ҡәбиләләре ҡаршылығына осрай. Бөйөк Болғар дәүләте тарҡалғас, ''Батбай хан'' ҡулы аҫтындағында болғарҙарҙың бер өлөшө, шул иҫәптән барсилдар («ҡара болғарҙар»), [[Хазар ҡағанаты]]на буйһона. VIII быуаттың 40‑сы йылдарында барсилдар Волга—[[Кама]] һәм Үрге [[Дон]] буйына күсенә<ref name="Иванов В. А."/>. Бөйөк Болғар дәүләте тарҡалғас, болғарҙарҙың икенсе төркөмө X быуатта Волга—Кама буйында башҡа халыҡтар менән бергә [[Волга буйы Болғары]] дәүләтен төҙөй<ref name="Гавритухин И. О."/>. 965 йылға тиклем Волга буйы Болғары Хазар ҡағанатына буйһонған һәм болғарҙар уларға яһаҡ түләгән. Х быуат башында батша ''Алмыш'' болғар ҡәбиләләрен берләштерә башлаған. IX—X быуаттарҙағы яҙма сығанаҡтарға ярашлы, был ҡәбиләләр араһында болғарҙар, есегелдәр, [[бәшнәктәр]], [[сыуаштар]] (сыуаз), [[башҡорттар]] (башхарт), мадъяр-төркиҙәр, баранжарлар, [[уғыҙҙар]] һ. б. телгә алына. Болғар төркөмөнә өс ҡәбилә (берсула, есегел, болғар) ингән<ref name="Кокорина Н. А., Кузьминых С. В."/>. Хазар ҡағанаты менән көрәштә батша Алмыш, [[Бағдад хәлифәлеге]]нә номиналь рәүештә буйһоноп, уға таянған. [[Бағдад]] хәлифәһе Болғарға илселек ебәрә, һәм 922 йылда Алмыш хан [[ислам]] динен дәүләт дине тип иғлан итә. Илселек составында ғәрәп сәйәхәтсеһе [[Ибн Фаҙлан]] да була<ref>{{БЭ2013|index.php/8-statya/4913-ibn-fa-lan|Ибн Фаҙлан|автор=Иванов В. А., Илъясов Б. С.}}</ref>. Х быуат башында ''Болғар'', ''Сыуар'', ''Ноҡрат'', ''Йүкәтау'', ''[[Биләр]]'', ''Һамар'' һ. б. ҡалалар барлыҡҡа килә<ref name="Димитриев В. Д.">''Димитриев В. Д.'' [http://enc.cap.ru/?t=publ&hry=162&lnk=556 Волжская Болгария.]// Чувашская энциклопедия [Электронный ресурс] / Чуваш. гос. ин-т гуманитар. наук, Чуваш. кн. изд-во. — Чебоксары, 2009.</ref>. Археологик һәм яҙма мәғлүмәттәргә ярашлы, Волга буйы Болғарында 150 ҡала һәм 800-ҙән ашыу торама пункт иҫәпләнгән<ref name="Мәжитов Н. А.">{{БЭ2013|index.php/8-statya/5629-volga-bujy-bol-ary|автор=[[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Мәжитов Н. А.]]}}</ref>.

X—XII быуаттарҙа урыҫ кенәздәре Болғарға яу менән барып торған. Урыҫ хакимдарының дәүләткә даими ҡурҡыныс янауы арҡаһында Х быуаттың икенсе сирегендә Волга буйы Болғарының баш ҡалаһы Кама аръяғының үҙәк өлөшөнә — ''[[Биләр]]'' ҡалаһына күскән<ref name="Кокорина Н. А., Кузьминых С. В."/>. 985 йылда болғар хакимы Киев кенәзе Владимир I менән солох килешеүен төҙөй<ref name="Измайлов И. Л.">{{книга |автор= Измайлов И. Л.|заглавие= Булгария Волжско-Камская // Татарская энциклопедия: В 6 т. — Т. 1: А—В / Гл. ред. М. Х. Хасанов, отв. ред. Г. С. Сабирзянов|место= Казань|издательство= Институт Татарской энциклопедии АН РТ|год= 2002|страниц= 672|isbn=5-85247-035-Х}}</ref>.

1220—1240 йылдарҙағы ҡаты алыштарҙан һуң Волга буйы Болғарын [[Монголдар|монгол-татарҙар]] баҫып ала. Болғар, бер ни тиклем автономияһын һаҡлап, [[Алтын Урҙа|Жуси улусы (Алтын Урҙа)]] составына инә. Уның тәүге баш ҡалаһы итеп XIII быуатта Болғар билдәләнә. Ҡала бер үк ваҡытта яңы монгол дәүләтенең сәйәси, сауҙа һәм һөнәрселек үҙәге лә булып. Артабан Болғар мәҙәниәте Алтын Урҙа мәҙәниәтенең мөһим өлөшөнә әйләнә. Болғар кенәздәре үҙ биләмәләрен башлыса Вятка һәм Кама йылғалары буйлап киңәйтә. XIII быуаттың 2-се яртыһында — XIV быуатта төп халҡы Кама аръяғынан Кама алдына күсә. Болғария эсендә Ҡазан, Болғар, Йүкәтау һ. б. кенәзлектәр айырылып сыға. Волга Болғарының иҡстисади һәм сәйәси күтәрелеше Алтын Урҙа хандарының яуҙары, эске низағтар, урыҫ кенәздәренең яуҙары (1360 йылдан алып), [[Аҡһаҡ Тимер]]ҙең ябырылыуы (1390-сы йылдар уртаһы, [[Ҡондорса буйындағы яу]]), ушкуйниктар һөжүмдәренән туҡталып ҡала. 1438 йылда Волга буйы Болғарының территорияһында [[Ҡазан ханлығы]] барлыҡҡа килә<ref name="Кокорина Н. А., Кузьминых С. В."/>.

== Хужалығы ==

Ҡыуғын малсылыҡ менән шөғөлләнгән болғарҙар Х быуатҡа ҡарай ултыраҡ тормошҡа күсә. Һабан игенселеге (арпа, бойҙай, тары һ. б. сәскәндәр) һәм ярым күсмә һәм ултыраҡ малсылыҡ (башлыса йылҡы үрсеткәндәр) хужалыҡтың итеүҙең төп төрө булған. Тағы ла балыҡсылыҡ, солоҡсолоҡ һәм һунарсылыҡ үҫеш алған. Балсыҡтан, ағастан һәм һөйәктән төрлө әйберҙәр яһау, шулай уҡ тимерселек, көршәкселек, зәргәрлек һәм быяла эшләү таралыу ала<ref name="Мәжитов Н. А."/><ref name="Иванов В. А."/>.

Волга буйы Болғары географик яҡтан уңайлы урында урынлашҡан, уның ерҙәре аша Көнсығыш һәм Төньяҡ Европаны Шәреҡ менән бәйләүсе мөһим һыу юлдары үткән. X—XI быуаттарҙа Волга һәм Кама йылғалары буйында болғар сауҙа-һәнәрселек ҡала-факториялар селтәре барлыҡҡа килә. Волга буйы Болғары [[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге]], [[Византия империяһы]], Боронғо Рус дәүләте, Көнсығыш Европаның төньяғы, [[Урал]] Һәм Көнбайыш [[Себер]] халыҡтары менән сауҙа иткән<ref name="Кокорина Н. А., Кузьминых С. В.">{{книга|ссылка=|автор= Кокорина Н. А., Кузьминых С. В.|заглавие= Булгария Волжско-Камская // Большая российская энциклопедия. Т. 4: Большой Кавказ — Великий канал|место= М.|издательство= «Большая Российская энциклопедия»|год= 2006|страниц= 752|isbn=5-85270-333-8}}</ref>. Илдән башлыса ҡиммәтле тире, иген, күн, бал һәм балауыҙ сығарылған, илгә тәмләткестәр, зиннәтле әйберҙәр, ҡорал, көмөш (IX—X бб.), гәүһәр, ебәк һ. б. индерелгән. Сауҙа һалымы дәүләт ҡаҙнаһының иң мөһим керем статьяларының береһе булып торған<ref name="Измайлов И. Л."/>.

== Мәҙәниәт ==
[[Файл:Bolgar gravestone.JPG|thumb|right|250px|Болғар эпитафияһы]]
[[Орхон-Йәнәсәй ҡомартҡылары]]нан башланған ҡәбер таштарындағы шиғри яҙмалар традицияһы болғар осоронда дауам итә. Ташта уйылған болғар эпиграфия ҡомартҡылары [[ғәрәп яҙыуы]]ның куфи йәки ҫөлөҫ почеркында яҙылған. Хәҙерге ваҡытта төрлө һаҡланыу кимәле менән яҡынса 400 болғар эпиграфия ҡомартҡылары (фрагменттар менән бергә) һаҡланып ҡалған<ref>''Хузангай А. П.'' [http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1807 Болгарские эпиграфические памятники.]// Чувашская энциклопедия [Электронный ресурс] / Чуваш. гос. ин-т гуманитар. наук, Чуваш. кн. изд-во. — Чебоксары, 2009.</ref>. «Болғар хандарының исемлеге» – болғар яҙыуының иң боронғо ҡомартҡыһы тип иҫәпләнә, ул хронология һәм генеалогия буйынса мәғлүмәттәрҙән тора<ref>''Хузангай А. П., Погодин Е. П.'' [http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1539 Именник болгарских ханов.]// Чувашская энциклопедия [Электронный ресурс] / Чуваш. гос. ин-т гуманитар. наук, Чуваш. кн. изд-во. — Чебоксары, 2009.</ref>.

Волга буйы Болғары осоронда Урал‑Волга буйы халыҡтарының күп яҡлы һәм тотороҡло бәйләнештәре һәм үҙ‑ара йоғонтоһо төрки телендә ижад ителгән берҙәм боронғо болғар әҙәбиәтен барлыҡҡа килтерә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1915-bash-ort-bi-te|Башҡорт әҙәбиәте|автор=[[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Байымов Р. Н.]], [[Хөсәйенов Ғайса Батыргәрәй улы|Хөсәйенов Ғ. Б.]]}}</ref><ref>''Родионов В. Г.'' [http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=3079 Литературы народов Урало-Поволжского региона.]// Чувашская энциклопедия [Электронный ресурс] / Чуваш. гос. ин-т гуманитар. наук, Чуваш. кн. изд-во. — Чебоксары, 2009.</ref>. Болғар яҙыусылары араһынан ''Борханетдин Ибраһим әл‑Болғари'', ''Хәмид ибн Иҙрис'' (XII б. 1-се яртыһы) һәм башҡаларҙың исемдәре билдәле. ''Сөләймән бин Дауыт әл-Саҡсини''ҙың «Заһрут әл-риня» тигән әҫәренең ҡулъяҙмаһы хәҙерге заманға тиклем һаҡланған. Тажетдин ибн Юныс әл-Болғари фармакология буйынса «Әт-Тирйәк әл-Кәбир» (XII—XIII бб. араһы) китабын ижад итә. Шулай уҡ ''Хажиәхмәт әл-Болғари''ҙың «Әл-Джами», «Әт-Тәриҡәт» һәм «Әл-Фәүәүид» тигән хеҙмәттәре лә Шәреҡтә киң таралыу ала<ref>''Родионов В. Г.'' [http://enc.cap.ru/?t=publ&lnk=1806 Булгарская литература.]// Чувашская энциклопедия [Электронный ресурс] / Чуваш. гос. ин-т гуманитар. наук, Чуваш. кн. изд-во. — Чебоксары, 2009.</ref>.

XIII башында шағир [[Ҡол Ғәли]] болғар осоро әҙәбиәтенең классик өлгөһө булып торған «Ҡиссаи Йософ» әҫәрен ижад итә. Башҡорт сығышлы тарихсы, ҡазый [[Яҡуп ибн Ноғман әл-Болғари]]ҙың (1165 й. үлгән)«Тәуарихи Болғарийа» тарихи-әҙәби әҫәре уның замандаштары булған [[әл-Гарнати]], Казвини һ.б. ғәрәп ғалимдарына билдәле булған<ref>{{БЭ2013У|index.php/component/content/article/2-statya/2079-yakub-ibn-nugman|Якуб ибн Нугман|автор=[[Иҙелбаев Мирас Хәмзә улы|Идельбаев М. Х.]]}}</ref>{{sfn|История башкирского народа|2012|страницы=107}}.

== Волга буйы Болғары һәм башҡорттар ==
[[Файл:Kievan Rus in 1237 (ru).svg|thumb|right|250px|1237 йылда [[Волга буйы Болғары]] һәм уның күршеләре.]]
X—XIII быуаттарҙа [[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостандың]] көнбайыш өлөшө Волга буйы Болғары составында була, болғар ҡәбиләләре [[башҡорттарҙың этногенезы]]нда әүҙем ҡатнаша. [[Башҡорт теле]] вокализмы болғар теленең төп вариҫы булып торған [[сыуаш теле]]нең һуҙынҡылар системаһына бик яҡын. Болғар ҡәбиләләре менән сауҙа-иҡтисади, мәҙәни һәм хәрби бәйләнештәр була. Волга буйы Болғары башҡорттарҙың үҫешенә этномәҙәни йоғонто яһай<ref name="Мәжитов Н. А.">{{БЭ2013|index.php/8-statya/5629-volga-bujy-bol-ary|автор=[[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Мәжитов Н. А.]]}}</ref>.

[[Ибн Фаҙлан]] мәғлүмәттәренә ярашлы, 921—922 йылдарҙа башҡорт ерҙәре менә Волга буйы Болғары араһындағы сик Оло Сәрәмсән буйынса үткән. XII быуаттағы ғәрәп географы [[Иҙриси]] хәбәр итеүенсә, болғар ҡәбиләләре башҡорттарҙың ''Ҡараҡыя'', ''Ҡазира'' (Ҡастра, Ҡастр) һәм ''Мазира'' (Масра, Мастр) ҡалаларына йыш ҡына һөжүм иткән<ref>{{книга|автор= |заглавие= История Башкортостана. Ч. 1. С древнейших времён до 1917 г. / Учебник для 8—9 кл. — Под ред. [[Аҡманов Ирек Ғайса улы|И. Г. Акманова]]|ссылка= |ответственный = |место= Уфа|издательство = Китап|год = 1996|том=|страниц = 240|страницы= 27|isbn=5-295-01918-7| ref =}}</ref><ref>{{Статья|автор= Юсупов Ю.|заглавие = Письменные источники о городах средневековой Башкирии|ссылка = http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:4mS91yG6978J:vatandash.ru/index.php%3Farticle%3D1875+&cd=7&hl=ru&ct=clnk&gl=ru|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2009|том = |номер= 11|страницы= 37—40|doi= |issn = 1683-3554}}</ref><ref>{{Статья|автор= Вахитов Р.|заглавие = Города башкир средневековья|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/2692.pdf|язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год = 2016|том = |номер= 1|страницы= 84—105|doi= |issn = 1683-3554}}</ref>.

1229 йылдың яҙында монгол-татарҙарҙың 30 меңлек ғәскәре көнбайышҡа йүнәлгән һәм көҙгә ҡарай [[Яйыҡ]] һәм Волга буйы далаларына килеп еткән. Бында улар башҡорттар һәм уларҙың союздашы болғарҙарҙың ҡаты ҡаршылығына осрай. 1232 йылда монгол-татарҙар Волга буйы Болғарының баш ҡалаһы Биләрҙе яулап алырға ниәтләй, әммә Оло Сәрәмсән һәм Ҡондорса йылғалары буйҙарындағы төп оборона һыҙығында туҡтатыла<ref>[http://www.i-gagin.ru/content_art-9.html ''Гагин И. А.'' Политические и культурные связи Волжской Булгарии и Восточной Руси перед татаро-монгольским нашествием.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131103082832/http://www.i-gagin.ru/content_art-9.html |date=2013-11-03 }}</ref>. Шулай ҙа артабанғы яуҙарҙа монгол-татар илбаҫарҙары башҡорттарҙы һәм болғарҙарҙы яулап алырға ирешә. [[Рәшит әт-Дин]] буйынса, 1236 йылдың көҙөндә монгол-татарҙар ''«бүләр һәм башҡорттарға ҡаршы яу асып, ҡыҫҡа ваҡыт эсендә, бик ҙур көс түкмәйенсә, яулап ала»'', Бүләр һәм Башгирд илдәре яулап алынһа ла, уларҙың халҡы йәнә баш күтәрә<ref>{{статья|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=1890|автор= Антонов И. В.|заглавие= Башкиры и Башкортостан в письменных источниках ХIII—XIV вв |язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип = |год= 2010|том = |номер= 1|страницы= |doi= |issn= 1683-3554}}</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* ''Валеева Д. К.'' Искусство волжских болгар. — Казань, 1983.
* ''Генинг В. Ф., Халиков А. Х.'' Ранние болгары на Волге. — М., 1964.
* {{книга| автор =| заглавие= История башкирского народа: в 7 т.| ссылка = http://rihll.ru/library/255-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-2.html| ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН| место= Уфа| издательство = Гилем| год= 2012| том= II| страниц= 400| серия=| isbn= 978-5-91608-100-8| тираж= | ref = История башкирского народа}}
* ''Казаков Е. П.'' Булгарское село Х-XIII веков низовий Камы. — Казань, 1991.
* ''Казаков Е. П.'' Культура ранней Волжской Болгарии (этапы этнокультурной истории). — М., 1992.
* {{книга| автор = [[Мәжитов Нияз Абдулхаҡ улы|Мажитов Н. А.]], Султанова А. Н. |заглавие = История Башкортостана. Древность. Средневековье| ссылка = | ответственный = | место= Уфа| издательство = | год = 2009| том = | страниц = | страницы =| isbn = | ref = Мажитов Н. А., Султанова А. Н.}}
* ''Рашев Р.'' Прабългарите през V–VII век. София, 2005.
* ''Смирнов А. И.'' Волжские булгары. — М., 1951.
* ''Хузин Ф. Ш.'' Булгарский город в Х — начале XIII века. — Казань, 2001.
* ''Фахрутдинов Р. Г.'' Археологические памятники Волжско-Камской Булгарии и ее территория. — Казань, 1975.
{{refend}}

== Һылтанмалар ==
{{навигация}}
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/2389-bol-ar-ar|автор=Иванов В. А.}}

[[Категория:Болғарҙар]]
[[Категория:Төрки халыҡтар]]