Бәләкәй Башҡортостан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Башҡа мәғәнәләре|Башҡортостан (мәғәнәләр)}}
{{Ук}}
<!-- {{Историческое государство
|название                         = Бәләкәй Башҡортостан
|самоназвание                     = Башҡортостан
|статус                           = '''Автономиялы республикаһы'''<ref>{{книга
 |автор         = Еникеев 3. И., Еникеев А. 3.
 |заглавие      = История государства и права Башкортостана
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Китап
 |год           = 2007
 |том           =
 |страниц       = 432
 |страницы      = 228
 |isbn          = 
}}</ref>
|флаг                             = Флаг Башкурдистана.png|<ref name=archives />
|карта                            = Малая Башкирия (1919).jpg
|размер                           = 250px
|описание                         = 
|p1                               = Рәсәй республикаһы
|flag_p1                          = Flag of Russia.svg
|образовано                       = [[15 ноябрь]] [[1917]]<ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/resolution_third_kurultai/ Постановление Учредительного Курултая Башкурдистана]</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20070316100228/http://turkolog.narod.ru/info/I14.htm Ахметзаки Валидов и образование автономии башкирского народа]</ref><ref>[http://vatandash.ru/index.php?article=222 Статья «Основы федерализма в период становления автономии Башкортостана» в ж.«Ватандаш»]</ref><ref>[http://www.gasrb.ru/barchn1id67.html 15 ноября — 91-я годовщина провозглашения автономии Башкирии в составе России]</ref><ref>[http://kurultay-ufa.ru/2012/12/07/provozglashenie-territorialnoy-avtonomii-bashkortostana-v-kontekste-sovremennoy-obschestvenno-politicheskoy-obstanovki-v-rf.html Провозглашение территориальной автономии Башкортостана в контексте современной общественно-политической обстановки в РФ]</ref><ref>[http://bashkorttar.ru/?p=302 Большая Башкирия]</ref>
|ликвидировано                    = <br /> [[20 март]] [[1919]]
|s1                               = Оло Башҡортостан
|flag_s1                          = Флаг Башкурдистана.png
|столица                          = [[Ырымбур]]<br />[[Темәс]]
|площадь                          = 93 108 км²
|население                        = 1 219 852 
|язык                             = [[башҡорт теле]] 
|форма_правления                  = [[республика]]
}} -->

'''Бәләкәй Башҡортостан''' — [[1917]] йылда [[15 ноябрь|15 ноябрҙә]] иғлан ителгән (ҡара: Фармандар № 1 һәм № 2) һәм декабрҙә 3-сө [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы|Бөтә башҡорт ҡоролтайы]] автономияны ғәмәлгә ашырыуҙың беренсе этабы булараҡ раҫлаған [[Автономиялы Башҡортостан]]дың тәүге территорияһы, [[1918]] йылдың ғинуарында Бәләкәй Башҡортостан исемен ала.

== Тарих ==
[[Рәсем:Bashkiria maps 1920.jpg|thumb|left|Бәләкәй Башҡортостан 1920]]
Бәләкәй Башҡортостан [[Өфө губернаһы]] ([[Златоуст өйәҙе]], [[Өфө өйәҙе]], Стәрлетамаҡ өйәҙең бер өлөшө), [[Пермь губернаһы]] ([[Екатеринбург өйәҙе]], [[Красноуфимск өйәҙе]], Шадринск өйәҙенең бер өлөшө), [[Һамар губернаһы]] (Быҙаулыҡ өйәҙенең бер өлөшө), [[Ырымбур губернаһы]]ның [[башҡорт]] территорияларын үҙ эсенә ала. Артабан Бәләкәй Башҡортостан башҡорттарҙың күпселек өлөшө йәшәгән көнбайыш Башҡортостанды ([[Пермь губернаһы]] [[Уҫы өйәҙе]], [[Һамар губернаһы]] Бөгөлмә өйәҙе, [[Өфө губернаһы]] [[Бәләбәй өйәҙе]], [[Бөрө өйәҙе]], [[Минзәлә өйәҙе]], Өфө өйәҙенең башҡор. территорияларын) ҡушыу планлаштырыла. 1917 йылда Бәләкәй Башҡортостан 9 кантонға (Барынтабын, Бөрйән-Түңгәүер, Ете ырыу, Искен-Ҡатай, Ҡыпсаҡ, Ҡыуаҡан, Тамъян-Ҡатай, Туҡ-Соран, Үҫәргән) бүленә, 1918 йылда — 13 кантонға ([[Арғаяш кантоны]], [[Бөрйән-Түңгәүер кантоны]], [[Дыуан кантоны]], [[Ете ырыу кантоны]], [[Көҙәй кантоны]], [[Ҡошсо кантоны]], [[Ҡыпсаҡ кантоны]], [[Табын кантоны]], [[Тамьян-Ҡатай кантоны]], [[Туҡ-Соран кантоны]], [[Үҫәргән кантоны]], [[Юрматы кантоны]], [[Ялан кантоны]]). Бәләкәй Башҡортостан сиктәрендә Башҡортостан автономияһы «Үҙәк Совет власы менән Башҡорт хөкүмәте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү» ([[20 март]] [[1919]]) менән раҫлана. [[1920]] йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Бәләкәй Башҡортостан территорияһы 93 108 км², халҡы 1249539 кеше тәшкил итә. [[1922]] йылда [[Оло Башҡортостан]] тип үҙгәртелә.

== География ==
Бәләкәй Башҡортостан территорияһы 93 108 км².

== Иҡтисад ==

== Халҡы ==
Халҡы 1 249 539 кеше.

== Хөкүмәт ==
[[1917]] йылда 20 декабрҙә Кесе ҡоролтай тарафынан Ырымбур ҡалаһында ойошторола. [[1918]] йылда июненән [[Силәбе]] ҡалаһында, [[август]]а — яңынан [[Ырымбур]]ҙа урынлаша, декабрҙә — урынын [[Орск өйәҙе]]нең [[Баймаҡ (ҡала)|Баймаҡ]] ауылда, артабан [[Темәс]] ауылда эшләй. Башҡорт хөкүмәте составына уның рәйесе һәм хәрби, эске эштәр, игенселек, халыҡ мәғарифы, бәйләнештәр, страховкалау, финанс, иҡтисади һәм юстиция бүлектәре мөдирҙәре инә. 1918 йылда 17 февралдә. Ырымбур губерна хәрби‑революцион комитеты рәйесе бойороғо буйынса Башҡорт хөкүмәте бүлек мөдирҙәре һәм Башҡорт мәркәз шураһының бер нисә ағзаһы ҡулға алына. Улар апрелда башында Ырымбурҙы [[Башҡорт ғәскәре|башҡорт]] һәм казак отрядтары баҫып алған ваҡытта төрмәнән азат ителә. Июндә Башҡорт хөкүмәте эшмәкәрлеген яңынан тергеҙә, көҙгә ҡарай [[Башҡорт ғәскәре]]нә мобилизация үткәрә, Ваҡытлы Себер хөкүмәте, Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышы ағзалары комитеты һәм Чехословак айырым корпусы командованиеһы менән РСФСР‑ға ҡаршы уртаҡ көрәш тураһында килешеүҙәр төҙөй, «Бәләкәй Башҡортостандың автономиялы идараһы тураһында положение» эшләй. Өфө дәүләт кәңәшмәһендә Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәтен ойоштороуҙа ҡатнаша. [[1918]] йылда 4 ноябрҙә таратыу тураһындағы «Ваҡытлы Бөтә Рәсәй хөкүмәтенең бөтә өлкә хөкүмәттәренә, Рәсәй Дәүләтенең бөтә граждандарына грамотаһы» ҡарарына буйһоноуҙан баш тарта. 1919 йылда 16 февралдә автономиялы Башҡорт республикаһы 18 февралдә алып [[РСФСР]] составына инеүе тураһында иғлан итә. 22 февралдә Башҡортостанда власты Башҡортостан хәрби‑революцион комитетына тапшыра. [[1919]] йылда [[20 март]]ында, «Үҙәк Совет власы менән Башҡорт хөкүмәте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү» ҡарарына ҡул ҡуйғандан һуң эшмәкәрлеген туҡтата. Башҡорт хөкүмәте баҫма органдары — «Башҡорт тауышы», «Башҡортостан хөкүмәтенең теле гәзиттәре».

=== Башҡорт хөкүмәте рәйестәре ===
* [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш.Ә. Манатов]] (1917 йыл 20 июль — 1919 йыл 4 февраль),
* [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|C.Ғ. Мерәҫов]](1918 май),
* [[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы|Ю. Ю. Бикбов]] (1917 йыл декабрь — 1919 йыл ғинуар),
* [[Ҡулаев Мөхәммәтхан Сәхипгәрәй улы|М. А.Ҡулаев]] (1919 йыл ғинуар—март),
* [[Әҙеһәмов Абдулла Камалетдин улы|А. К. Әҙеһәмов]] (1918 йыл декабрь — 1919 йыл 20 февраль).

=== Хөкүмәт ағзалары ===
[[Бикбов Юныс Юлбарыҫ улы]], [[Аҡсулпанов Шаһихәйҙәр Ҡотлоғәлләм улы]], [[Йәғәфәров Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы]], [[Мағазов Сәйетгәрәй Сәйетйәғәфәр улы]], [[Фәхретдинов Ғабдрахман Ризаитдин улы]], [[Таһиров Нуриәғзәм Таһир улы]], Ғәйнулла Ғирфанов, [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]], Рәмеев Хажиәхмәт, [[Смаҡов Муса Ғәтиәтулла улы]], [[Айытбаев Ғәлиәхмәт Ямалетдин улы]], [[Ғәбитов Хәбибулла Ғәбделҡаһир улы]], [[Ризаитдин Фәхретдинов]], [[Мерәҫов Сәғит Ғөбәйҙулла улы]], [[Йомағолов Харис Йомағол улы]], Джангәрәй Әмиров, [[Ҡыуатов Ғүмәр Ғәлим улы]], [[Илдархан Ибраһим улы Мутин]], [[Искәндәрбәк Мөхәмәтйәр улы Солтанов]], Усман Токумбетов, [[Иҙелбаев Ғабдулла Сәфәрғәли улы]]<ref>{{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов ; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Гилем
 |год           = 2010
 |том           = V
 |страниц       = 468
 |страницы      = 128
 |isbn          = 
}}</ref><ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/third_kurultai_8_20_december_1917/members_of_the_pre_parliament/ Постановление III Всебашкирского учредительного съезда Башкурдистана от 20 декабря 1917 года]</ref>.

== Әҙәбиәт ==
* {{книга
 |автор         = Азнагулов В. Г., Хамитова З. Г.
 |заглавие      = Парламентаризм в Башкортостане: история и современность
 |ссылка        = http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = ГРИ «Башкортостан»
 |год           = 2005
 |том           =
 |страниц       = 304
 |страницы      = 53
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = Башкирское национальное движение 1917 — 1920 гг. и А. Валиди: Зарубежные исследования // Сост. и вступительная статья И. В. Кучумова
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Гилем
 |год           = 1997
 |том           =
 |страниц       = 250
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = Еникеев 3. И., Еникеев А. 3.
 |заглавие      = История государства и права Башкортостана
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Китап
 |год           = 2007
 |том           =
 |страниц       = 432
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = 
 |заглавие      = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов ; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Гилем
 |год           = 2010
 |том           = V
 |страниц       = 468
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = Кульшарипов М. М.
 |заглавие      = Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.)
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = Уфа
 |издательство  = Китап
 |год           = 2000
 |том           =
 |страниц       = 364
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}
* {{книга
 |автор         = Юлдашбаев Б. Х.
 |заглавие      = Учредительный курултай как вершина Башкирского национального движения// Этнополитическая мозаика Башкортостана. В 3 т.
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = 
 |год           = 1992
 |том           = II
 |страниц       = 
 |страницы      = 
 |isbn          = 
}}

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Башҡортостан Республикаһы|Башҡортостан]]
* [[Башҡорттар]]
* [[Башҡортостан автономияһы]]
* [[Оло Башҡортостан]]
* [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы]]
* [[Арғаяш милли округы]]
* [[Өфө губернаһы]]
* [[Ырымбур губернаһы]]

== Иҫкәрмәләр ==
<references/>

== Һылтанмалар ==
* [http://башкирская-энциклопедия.рф/ Башҡорт Энциклопедияһы, Бәләкәй Башҡортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200122002035/https://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/ |date=2020-01-22 }}

[[Категория:Башҡортостан тарихы]]
[[Категория:Силәбе өлкәһе тарихы]]
[[Категория:Башҡортостан автономияһы]]
[[Категория:Башҡорт АССР-ы]]