Витрувий битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ғалим}}
{{Ук}}
'''Марк Витру́вий Поллио́н''' ({{Lang-la|Marcus Vitruvius Pollio}}; б.э.т. I быуат ) — Рим  архитекторы һәм механигы, энциклопедист ғалим{{Sfn|Боголюбов|1983}}.

== Биографияһы ==
[[Файл:Da_Vinci_Vitruve_Luc_Viatour.jpg|справа|мини|340x340пкс|[[Леонардо да Винчи]] ''Витрувий кешеһе'' (1492).]]
Әлеге мәлгә тик ырыу исеме генә  (номен) билдәле — ''Vitruvius''. Исеме (преномен) ''Марк'' һәм ҡушаматы  (когномен) ''Поллион'' яҡынса ғына билдәле, сөнки күпселек биографик мәғлүмәттәрҙең сығанағы булып тик Витрувийҙың үҙенең хеҙмәттәре  тора.

Фараз ителеүенсә, Римдың ирекле  гражданы булараҡ Кампанияла тыуа. Архитектура буйынса белем ала.   [[Юлий Цезарь]] етәкселегендәге граждандар һуғышында хәрби машиналар эшләүҙә ҡатнаша. Һуңыраҡ, хәрби инженер булараҡ, үҙ аллы баллисталар һәм башҡа  ҡамау ҡоралдары эшләү менән шөғөлләнә.   Витрувий ғәмәлгә ашырған проекттар араһында  Фанолағы базилика һәм Рим акведугы конструкцияһы айырыуса мөһим һанала. 

Витрувий шулай уҡ пропорциялаштырыу буйынса  эргономик система авторы булып тора, һуңынан был система рәсем сәнғәтендә һәм [[архитектура]]ла «Витрувий кешеһе» тигән атама менән таралыу таба.   Витрувий  ҡараштарының нигеҙендә [[Ғаләм]]дең һәм [[кеше]]нең төҙөлөшөндә һанлы законсалыҡтарҙың һәм пропорциялар нисбәттәренең универсаль объектив ҡиммәттәре тураһындағы фекер ята, уныңса,  биналар төҙөгәндә лә, машиналар эшләгәндә лә шуға таяныу зарур{{Sfn|Боголюбов|1983|с=104}}. Витрувийҙың вафатының датаһы билдәле түгел  (йәғни иҫән сағында хеҙмәттәре танылыу тапмағандыр, тип уйларға нигеҙ бар).

== «Архитектура тураһында ун китап» ==
[[Файл:Витрувий._10_книг_об_Архитектуре.jpg|мини|261x261пкс|Китаптың 1936 йылғы баҫмаһының тышы]]
«Архитектура тураһында ун китап» ({{Lang-la|De architectura libri decem}}) трактаты, Витрувий үҙе билдәләгәненсә,  — ул мәлгә  латин телендә архитектура буйынса берҙән-бер китап. Китап ярҙамы өсөн рәхмәт йөҙөнән [[Октавиан Август|император  Августҡа]] бағышлана. Фән тарихсыһы  Н.Д. Моисеев раҫлауынса, трактат б. э. т.  13 йылда яҙылған{{Sfn|Моисеев|1961}}.

Автор трактатта  грек һәм  рим  архитектура ғилеме тәжрибәһен дөйөмләштерә, юл ыңғайы ҡала төҙөлөшө, инженер-техник мәсьәләләр, төҙөлөш оҫталығының ҡулланма ҡағиҙәләре һәм художестволы ҡабул итеү принциптары йыйылмаһын да ҡарай. Һөҙөмтәлә  трактат үҙ заманының техник белемдәре энциклопедияһы тип ҡабул ителә{{Sfn|Боголюбов|1983}}.

Бер нисә шәхестән (Фронтин, ''Фавентин'', Плиний  Өлкән) башҡа, Витрувийҙың хеҙмәте замандаштары араһында  фекерҙәр уятмай. Күрәһең, сәбәбе теманың тар белгестәрҙе генә ҡыҙыҡһындырғанлығындалыр. 

Трактат   [[Урта быуаттар]]ҙа  билдәле була, тексы төрлө телдәрҙә яҙылған  80-дән ашыу  манускрипт табылған. Иң иҫкеһе  996 йыл менән билдәләнгән, ул Британия музейына ҡуйылған (Harley 2767). Әммә хеҙмәт  [[Яңырыу]] осоронда киң таралыу ала. 

Йыш ҡына был хеҙмәтте табыуға  [[Яңырыу|итальян Яңырыуы]]  башланыуын бәйләйҙәр. Һис шикһеҙ, Витрувийҙың «Архитектура тураһында ун китабы» Яңырыуҙың үҫешенә йоғонто яһаған, әммә уның сәбәбе була алмаған  (китаптар Урта быуаттарҙа ла билдәле була). Киреһенсә, архитектурала ла антиклыҡ менән ҡыҙыҡһыныу бик көсәйгән осорҙа берҙән-бер һаҡланып ҡалған антик автор  иғтибарһыҙ ҡалмағандыр<ref>{{Книга|автор=Pavel Vlček.&nbsp;|заглавие=Dějiny architektury renesance a baroka|издание=1|место=Praha|издательство=Česká technika - nakladatelství ČVUT|год=2006|isbn=80-01-03407-0}}</ref>. 1486—1492 йылдарҙа  гуманист Поджо Браччолини тарктатты Италияла беренсе тапҡыр баҫтырып сығара (асыҡлау талап ителә, сөнки Браччолини  1459 йылда вафат була).  Витрувийҙың трактатын  архитекторҙар  [[XV быуат]]тан башлап  [[XIX быуат]]ҡа тиклем өйрәнә.

Витрувий архитектура теоретиктарынан беренсе булып  архитектураның барлыҡҡа килеүе тураһында гипотеза әйтә. Ул алтын урталыҡ проблемаһын теория менән ғәмәлиәт араһына ҡуя,  эстетиканың төп төшөнсәләрен, бинаның һәм кешенең үлсәмдәре нисбәтлелеген тасуирлай, тарихта беренсе булып биналарҙың  музыкаль акустикаһы мәсьәләһен тикшерә. Теге йәки был кимәлдә  Витрувий теорияһы  [[XIX быуат]]ҡа  тиклем әһәмиәтен һаҡлай.

=== Йөкмәткеһе ===
Витрувий  архитектураның  нигеҙ ташы булған алты принципты билдәләй:

# ''Ordinatio'' (системалылыҡ, тәртип, ордер) — архитектураның дөйөм принциптары, күләм формалаштырыу нигеҙҙәре (''quantitas''), пропорциялар нигеҙҙәре, үлсәмдәрҙең нисбәте нигеҙҙәре  (''modulus'') тасуирлана. Бында данлы  '''Витрувий триадаһы''' килтерелә: архитектура эйә булырға тейешле өс сифат — ''firmitas'' ( конструкция ныҡлығы), ''utilitas'' (файҙалылыҡ), ''venustas'' (матурлыҡ).
# ''Dispositio'' (урынлашыу, нигеҙ) — арауыҡты ойоштороу нигеҙҙәре, проект нигеҙҙәре һәм уларҙың төп өс һыҙмала сағылышы  һүрәтләнә: ''ichnografia'' (ҡаттың планы), ''ortografia'' (һыҙма) һәм ''skenografia'' (перспектива күренеше).
# ''Eurythmia'' — күркәм  пропорциялар табыла, композиция өйрәнелә.
# ''Symmetria'' — был категорияға көслө антропоморфизм боҫҡан.  Кеше кәүҙәһенең өлөштәренә (танау, баш) нигеҙләнгән модулгә баҫым яһала.
# ''Decor'' — был категория  декорация менән генә сикләнмәй һәм   ордерлы системалылыҡты һүрәтләй.
# ''Distributio'' — категория  объектты  иҡтисади ҡулланыуҙы тасуирлай.   

«Механик таһыллыҡты»  «теория һәм ғилемлелек» менән берләштереп кенә эш-ғәмәлдәрҙә ҙур уңышҡа өлгәшергә мөмкин тип һанап, Витрувий  трактатында машиналар теорияһына ҙур әһәмиәт бирә, уға трактатының «Механика нигеҙҙәре» тигән унынсы китабын бағышлай{{Sfn|Моисеев|1961|с=34}}. Был китап  — ҡулланма механика буйынса ҡыҫҡаса әсбап, унда ауырлыҡ күтәреү өсөн төрлө  механизмдар тасуирлана,  ҡағиҙәләр һәм төҙөлөш буйынса рецептар бирелә. Уҡыусыларға был механизмдарҙың эшләү  принцибын аңлатҡан  Витрувий, статиканың кинематик йүнәлешенә таянып, рычагтың тигеҙлеге мәсьәләһен ҡарай{{Sfn|Рожанская|1976|с=25}}.   X китаптың һигеҙенсе бүлегендә Витрувий ул ҡараған машиналарҙың эш итеү теорияһын һүрәтләй{{Sfn|Моисеев|1961|с=34}}.

<br />

=== Тәржемәләр ===

* 1547 йылда Парижда  трактаттың французсаға тәржемәһе баҫыла  (Жан Мартен тәржемәһе).
* «Loeb classical library» серияһында хеҙмәт   2 томда  Грейнджер  тәржемәһендә сыға (№ 251, 280).
* «Collection Budé» серияһында хеҙмәт  [http://www.lesbelleslettres.com/recherche/?fa=tags&tag=VITRUVE издано]  10 айырым китап итеп нәшерләнә (2009 йылда баҫтырылып бөтә).

Руссаға тәржемәләре:

* ''Перро К.'' Сокращённый Витрувий, или Совершенный архитектор. — М., 1789.
* Трактатты беренсе тапҡыр руссаға В. Баженов һәм Ф. Каржавин  [[1792 йыл|1792]]—[[1797 йыл|1797]] йылдарҙа әйләндерә.<ref>Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона.</ref><ref name="ussr">Большая советская энциклопедия.</ref>
* ''Марк Витрувий Поллион'' об архитектуре. С примеч. г. Перо. / Пер. с фр. и прим. В. Баженова. — СПб., 1790—1797. Кн. 1-2. 1790. 230 с. Кн. 3. 1792. 136 с. Кн. 4. 1793. 122 с. Кн. 5. 1794. 159 с. Кн. 6. 1794. 96 с. Кн. 7. 1795. 86 с. Кн. 8. 1796. 75 с. Кн. 9. 1797. 79 с. Кн. 10. 1797. 208 с.
* {{Книга|автор=Витрувий Марк Поллион|заглавие=Десять книг об архитектуре / Пер. [[Петровский, Фёдор Александрович|Ф. А. Петровского]]|том=1|место=М.|издательство=Изд-во Всес. Академии архитектуры|год=1936|страниц=331|серия=Классики теории архитектуры|ref=Витрувий}}
** Ҡабаттан баҫыу: ''Марк Витрувий Поллион''. Об архитектуре. / Пер. Ф. А. Петровского. (Серия «Из истории архитектурной мысли»). — М., Едиториал УРСС. 2003. — 320 с. — 960 экз.
* 2000 йылда — баҫма В. Л. Глазычев  эшкәртеүендә сыға, <nowiki>ISBN 5-484-00192-7</nowiki>.

== Хәтер ==
Марк Витрувий Поллион исеме 1935 йылда  [[Ай (юлдаш)|Айҙың]]  күренгән яғындағы кратер бирелгән.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Книга|автор=[[Боголюбов, Алексей Николаевич|Боголюбов А. Н.]]&nbsp;|заглавие=Математики. Механики. Биографический справочник|место=Киев|издательство=[[Наукова думка]]|год=1983|страниц=639|ref=Боголюбов}}
* {{Книга|автор=[[Веселовский, Иван Николаевич|Веселовский И. Н.]]&nbsp;|заглавие=Очерки по истории теоретической механики|место=М.|издательство=[[Высшая школа (издательство)|Высшая школа]]|год=1974|страниц=287|ref=Веселовский}}
* <nowiki><i id="mw4g">Лебедева Г. С.</i></nowiki> Новейший комментарий к трактату Витрувия «Десять книг об архитектуре». — М.: УРСС, 2003. — 160 с. — 650 экз.
* <nowiki><i id="mw5g">Михайлов Б. П.</i></nowiki> Витрувий и [[Греция|Эллада]]: Основы античной теории архитектуры. — М.: Стройиздат, 1967. — 280 с.
* {{Книга|автор=[[Моисеев, Николай Дмитриевич (астроном)|Моисеев Н. Д.]]&nbsp;|заглавие=Очерки истории развития механики|место=М.|издательство=Изд-во [[Московский государственный университет|Моск. ун-та]]|год=1961|страниц=478|ref=Моисеев}}
* {{Книга|автор=[[Рожанская, Мариам Михайловна|Рожанская М. М.]]&nbsp;|заглавие=Механика на средневековом Востоке|место=М.|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|год=1976|страниц=324|ref=Рожанская}}

== Һылтанмалар ==

* [http://www.thelatinlibrary.com/vitruvius.html Латинский текст]
* [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Vitruvius/ Marcus Vitruvius Pollio , ''de Architectura''] — труд Витрувия в английском переводе Гвилта (1826)
* [http://www.perseus.tufts.edu/hopper/collection?collection=Perseus:collection:Greco-Roman Текст и английский перевод Моргана (1914)]
* [http://remacle.org/bloodwolf/erudits/Vitruve/index.htm Двуязычный текст «De architectura» с иллюстрациями {{ref-lang|лат.|латинском|}} {{ref-lang|фр.|французском|}}]
* [http://www.astro-cabinet.ru/library/Vitruv/Tab_1.htm Витрувий. Десять книг об архитектуре. Пер. с лат. Ф. А. Петровского]
[[Категория:Хеҙмәттәре беҙҙең көнгә килеп еткән антик яҙыусылар]]
[[Категория:Б. э. т. I быуат шәхестәре]]
[[Категория:Римда тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]