Гәрәев Муса Ғайса улы битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{фамилиялаш|Гәрәев}}
{{Военный деятель
|полное имя     = Муса Ғaйса улы Гәрәев
|оригинал имени = 
|дата рождения  = 9.7.1922
|дата смерти    = 17.09.1987
|место рождения = [[Башҡорт АССР-ы]], [[Бәләбәй кантоны]], Саҡмағош улусы<ref name="Х">Хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның {{ТУ|Илеш районы}}</ref>, [[Иләкшиҙе]] ауылы
|место смерти   = [[СССР]], [[Башҡорт АССР-ы]], {{ВБУ|Өфө}} ҡалаһы  
|изображение = gareev_1.jpg
|ширина = 250px
|прозвище       =
|принадлежность = {{Флагификация|СССР|ВВС}}
|годы службы    = [[1940]]—[[1964]]
|звание = {{ВВС СССР, Полковник}} полковник
|род войск = Хәрби-һауа көстәре
|командовал = эскадрилья, авиация полкы
|часть =1‑се һауа армияһы<br>1‑се гвардия штурмлау авиация дивизияһы<br>76‑сы гвардия штурмлау авиация полкы
|сражения = {{s|[[Бөйөк Ватан һуғышы]]}}
|награды =
{{{!}} style="background:transparent"
{{!}}{{Медаль Золотая Звезда}}{{!!}}{{Медаль Золотая Звезда}}
{{!}}}
{{{!}} style="background:transparent"
{{!}} {{Орден Ленина}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени}}{{!!}}{{Орден Красного Знамени}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Богдана Хмельницкого 3 степени}}{{!!}}{{Орден Александра Невского }}{{!!}}{{Орден Отечественной войны 1 степени}}{{!!}}{{Орден Отечественной войны 1 степени}}
{{!}}-
{{!}}{{Орден Трудового Красного Знамени}}{{!!}}{{Орден Красной Звезды}}{{!!}}{{Орден Красной Звезды}}{{!!}}{{Орден Красной Звезды}}
{{!}}-
{{!}}{{Медаль За отвагу|1943}} {{!!}} {{Медаль За боевые заслуги}} {{!!}} {{Медаль «В ознаменование 100-летия со дня рождения Владимира Ильича Ленина»}} {{!!}} {{Медаль За оборону Сталинграда|}}
{{!}}-
{{!}} {{Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.»}} {{!!}} {{Медаль Двадцать лет победы в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.}} {{!!}} {{Медаль «Тридцать лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.»}} {{!!}} {{Медаль «Сорок лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.»}}
{{!}}-
{{!}} {{Медаль За взятие Кёнигсберга}} {{!!}} {{Медаль «Ветеран Вооружённых Сил СССР» }} {{!!}} {{Медаль 30 лет Советской Армии и Флота}} {{!!}} {{Медаль 40 лет Вооруженных Сил СССР}}
{{!}}-
{{!}} {{Медаль 50 лет Вооружённых Сил СССР}} {{!!}} {{Медаль 60 лет Вооружённых Сил СССР}}
{{!}}}
|связи =
|в отставке = ДОСААФ-тың Башҡортостан өлкә комитеты рәйесе
}}
'''Гәрәев Муса Ғaйса улы''' ([[9 июль]] [[1922 йыл]] — [[17 сентябрь]] [[1987 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, осоусы-штурмовик, гвардия полковнигы (1956). Ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]] (23.02.1945; 19.04.1945).

== Биографияһы ==
Муса Ғaйса улы Гәрәев 1922 йылдың 9 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Бәләбәй кантоны]] (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Илеш районы]]) [[Иләкшиҙе]] ауылында башҡорт крәҫтиәне ғаиләһендә тыуған<ref name="БСЭ">Гареев Муса Гайсинович // Большая Советская энциклопедия: в 30-ти т. Т.6. Газлифт-Гоголево / ред. А. М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1971. — С. 123.</ref><ref name="Камалов Р. М., Шафиҡова Е. Ҡ.">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/5661-g-r-ev-musa-ajsa-uly|автор=Камалов Р. М., Шафиҡова Е. Ҡ.}}</ref>. Милләте —[[башҡорт]].

Шәжәрәһе: Хөсәйен → Әжмәт (1727—1818) → Ғәбдрәҡип (1808—?) → Әхмәтгәрәй (1852—?) → Ғайса (1890—1958)→ Муса (1922—1987)<ref>{{книга|автор = |заглавие = Шежере д. Илякшиде (род Азмета, в т. ч. дважды Героя Советского Союза Мусы Гареева) // История башкирских родов. Ельдяк. Том 13 / [[Хәмиҙуллин Салауат Ишмөхәмәт улы|С. И. Хамидуллин]], Ю. М. Юсупов, Р. Р. Асылгужин, Р. Р. Шайхеев, И. Р. Саитбатталов, В. Г. Волков, А. А. Каримов, А. М. Зайнуллин, И. А. Амиров, Ф. С. Марваров, Р. М. Камалов, Р. М. Рыскулов, А. Я. Гумерова, Г. Ю. Галеева, Г. Д. Султанова|ссылка= |ответственный = |место =Уфа|издательство = ГУП РБ Уфимский полиграфкомбинат|год =2015 |том=|страниц = 600|страницы =283—288 |isbn=978-5-85051-650-5| ref= }}</ref>.

Ете йәше тулғанда ғаиләһе менән күрше [[Ташшишмә (Илеш районы)|Ташшишмә]] ауылына күсә, ә 1937 йылда күрше [[Бишҡурай (Илеш районы)|Бишҡурай]] ете йыллыҡ мәктәбен тамамлай.

1939—1940 йылдарҙа [[Өфө]]лә Тимер юл халыҡ комиссариаты техникумында уҡый. Бер үк ваҡытта Өфө аэроклубында шөғөлләнә. 1940 йылдың йәйендә тәүге осоштар яһай<ref name="АБ">{{Арҙаҡлы башҡорттар}}</ref>.

1940 йылдың 15 декабрендә Ҡыҙыл Армияға алына. 1942 йылда Энгельс хәрби авиация мәктәбен тамамлай<ref name="ВИБ" />.

1942 йылдың сентябренән Бөйөк Ватан һуғышының Сталинград фронтында 26-сы штурмлау авиация дивизияһы составында хеҙмәт итә, шул уҡ йылдың 11 декабрендә Ил-2 самолётында тәүге хәрби осош яһай. 1943 йылдың февраленә ҡарай 11 хәрби осош яһай, «Батырлыҡ өсөн» һәм «Сталинградты обороналау өсөн» миҙалдары менән бүләкләнә<ref name="АБ"/>.

Артабан Көньяҡ, 4‑се Украина һәм 3‑сө Белоруссия фронттарында 944-се штурмлау авиация полкында сержант званиеһында осоусы-штурмовик<ref name="bashinform.ru">{{cite web|url=http://www.bashinform.ru/news/263728/|author= |title=65 лет назад Муса Гареев стал дважды Героем Советского Союза|date= 2010-04-19|publisher=[[Башинформ]]|accessdate= }}</ref><ref>{{книга|автор    = Гареев М. Г.|часть    =|заглавие = Штурмовики идут на цель|оригинал =|ссылка   = http://militera.lib.ru/memo/russian/gareev_mg/index.html|место =М.|издательство = ДОСААФ|год =1972|страницы =|isbn =}}</ref>, 76-сы гвардия штурмлау авиация полкында звено, эскадрилья командиры булып хеҙмәт итә. 1944 йылдан 3‑сө Белоруссия фронтында 1‑се һауа армияһы 1‑се гвардия штурмлау авиация дивизияһы 76‑сы гвардия штурмлау авиация полкының эскадрилья командиры гвардия капитаны, 1945 йылдан — гвардия майоры булып хеҙмәт итә<ref name="bashinform.ru"/>.

[[Сталинград алышы|Сталинград янындағы]], Донбасс, [[Ҡырым]], [[Белоруссия]], [[Польша]], [[Германия]]лағы һуғыштарҙа ҡатнаша. 1944 йылдың 27 октябрендә Көнсығыш Пруссияла Лабагинен тирәһендәге алышта 2 танкты юҡ итә, 1 бронетранспортёрҙы сафтан сығара. 1945 йылдың 15 ғинуарында Тутшен тирәһендә дошман артиллерияһының 2 орудиеһын шартлата һәм 3 янғын сығанағын булдыра. 1945 йылдың 20 ғинуарында Инстербург (хәҙер [[Черняховск]]) ҡалаһы тирәһендә 4 артиллерия орудиеһын һәм 2 бронетранспортёрҙы юҡ итә. 1945 йылдың 5 февралендә Кройцбург ҡалаһы янында танк һәм үҙ йөрөшлө орудиены сафтан сығара. 1945 йылдың 21 февралендә Көнсығыш Пруссияла Раушбах тирәһендә 2 үҙ йөрөшлө орудиены сафтан сығара һәм 3 янғын сығанағын булдыра<ref name="ВИБ" />. 

1944 йылдың авгусына ҡарай 76‑сы гвардия штурмлау авиация полкының эскадрилья командиры гвардия капитаны Муса Гәрәев 164 хәрби осош яһай, күрһәткән батырлыҡтары һәм ҡаһарманлыҡтары өсөн, СССР Юғары Советы Президиумының 1945 йылдың 23 февралдәге Указына ярашлы, Ленин ордены һәм «Алтын Йондоҙ» миҙалы менән бергә «Советтар Союзы Геройы» исеменә лайыҡ була<ref name="Подвиг Народа|46444060">{{Подвиг Народа|46444060}}</ref>.

1945 йылдың мартына ҡарай 76‑сы гвардия штурмлау авиация полкының эскадрилья командиры гвардия майоры Муса Гәрәев «Ил-2» самолётында 207 хәрби осош яһай, 15-кә яҡын дошман самолётын һәм 4 танкты юҡ итә. Һуғышта күрһәткән батырлыҡтары һәм ҡаһарманлыҡтары өсөн, СССР Юғары Советы Президиумының 1945 йылдың 19 апрелендәге Указына ярашлы, икенсе тапҡыр «Советтар Союзы Геройы» исеменә лайыҡ була<ref name="Подвиг Народа|150038530">{{Подвиг Народа|150038530}}</ref><ref name="Подвиг Народа|46725515">{{Подвиг Народа|46725515}}</ref>.

Һуғыш тамамланған осорҙа майор званиеһында полк штурманы була, 250-гә яҡын хәрби осош яһай. [[Мәскәү]]ҙә 1945 йыл 24 июнендә үткәрелгән Еңеү Парадында ҡатнаша<ref name="Камалов Р. М., Шафиҡова Е. Ҡ."/>.

1946—1948 йылдарҙа Хәрби-транспорт авиация берләшмәһенең эскадрилья командиры урынбаҫары, 4-се махсус тәғәйенләнештәге авиацияның полк командиры урынбаҫары булып хеҙмәт итә.

1951 йылда Мәскәүҙә М. В. Фрунзе исемендәге Хәрби академияны тамамлай<ref name="ВИБ">{{книга| автор = Камалов Р. М., Шафикова Е. К. | заглавие= Гареев Муса Гайсинович // [[Военная история башкир: энциклопедия]]|ссылка= https://science.openrepublic.ru/ru/articles/51592/| ответственный = гл. ред. [[Асфандияров, Анвар Закирович|А. З. Асфандияров]]| место= Уфа| издательство  = Башкирская энциклопедия| год = 2013| том = | страниц= 432| серия= | isbn= 978-5-4466-0040-3| тираж= }}</ref>.

1951—1957 йылдарҙа 4-се махсус тәғәйенләнештәге авиацияның полк командиры вазифаһын үтәй<ref name="АБ"/>.

1959 йылда СССР Ҡораллы Көстәре Генераль штабының Хәрби академияһын тамамлай<ref name="Камалов Р. М., Шафиҡова Е. Ҡ."/>. 1959—1964 йылдарҙа 2-се махсус тәғәйенләнештәге авиация дивизияһы командиры урынбаҫары булып хеҙмәт итә<ref name="АБ"/>.

1964 йылда һаулығы насарайыу сәбәпле отставкаға сыға. 1965—1977 йылдарҙа ДОСААФ-тың Башҡортостан өлкә комитеты рәйесе вазифаһын үтәй<ref name="Камалов Р. М., Шафиҡова Е. Ҡ."/>. Башҡортостанда спорттың хәрби-техник төрҙәрен үҫтереүгә ҙур өлөш индерә.

[[СССР]] Юғары Советының 2—4‑се саҡырылыш, [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]]ның 7—9‑сы саҡырылыш депутаты<ref name="ВИБ" />.

1987 йылдың 17 сентябрендә [[Өфө]]лә вафат була. Баш ҡаланың [[Еңеү паркы (Өфө)|Еңеү паркында]] ерләнә.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
[[Файл:Gareev.jpg|thumb|Бүләкләү ҡағыҙҙарының береһе]]
* Ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы
* Ике «Алтын Йондоҙ» миҙалы (23.02.1945<ref name="Подвиг Народа|46444060"/>; 19.04.1945<ref name="Подвиг Народа|150038530"/><ref name="Подвиг Народа|46725515"/>)
* [[Ленин ордены]] (1945)
* Өс [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (20.08.1943<ref>{{Подвиг Народа|18064496}}</ref>, 23.02.1944; 02.11.1944<ref>{{Подвиг Народа|33223776}}</ref>)
* 3-сө дәрәжә Богдан Хмельницкий ордены (02.03.1945)<ref>{{Подвиг Народа|46013743}}</ref>
* [[Александр Невский ордены]] (14.07.1944)<ref>{{Подвиг Народа|32812682}}</ref>
* Ике 1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены (02.04.1945<ref>{{Подвиг Народа|29607268}}</ref>, 06.04.1985<ref>{{Подвиг Народа|1512434354|title=Информация}}</ref>)
* [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1971)
* Өс Ҡыҙыл Йондоҙ ордены (1943, 1955, 1956)
* «Батырлыҡ өсөн» миҙалы (30.07.1943)<ref>{{Подвиг Народа|17036114}}</ref>
* «За боевые заслуги» миҙалы (1951)
* Башҡа миҙалдар, шул иҫәптән сит ил наградалары
* Почётлы тимер юлсы
* Өфө ҡалаһының почётлы гражданы
* Илеш районының почётлы гражданы

== Ғаиләһе ==
Ҡатыны — Гәрәева Галина Александровна (1924—2016)

== Китаптары ==
* {{книга
|автор    = 
|часть    =
|заглавие = Штурмовики идут на цель
|оригинал =
|ссылка   = http://militera.lib.ru/memo/russian/gareev_mg/index.html
|место =М.
|издательство = ДОСААФ
|год =1972
|страницы =
|isbn =
}}
* Штурмовики идут на цель. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1977. — 336 с.
* Ветераны остаются в строю. — М.: ДОСААФ, 1980. — 94 с.
* Страницы жизни и подвига. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1985. — 108с.
* Штурмовики идут на цель. — Уфа, 1990; Китап, 2010.
* Живу и помню. — Уфа: Китап, 1997.
* Небо большой войны: из фронтового дневника // Солдаты Победы. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1970. — С. 50—66.

== Хәтер ==
* Рәсәй ДОСААФ‑ының авиация спорт клубына, 2‑се Өфө автомобиль мәктәбенә, Өфө башланғыс осоусылар әҙерләү буйынса мәктәп‑интернатҡа, Илеш районының [[Бишҡурай (Илеш районы)|Бишҡурай]] урта мәктәбенә<ref>{{cite web|url=http://www.bashinform.ru/bash/389572/|author= Терновая Л.|title=Ике тапҡыр Советтар Союзы Геройы Муса Гәрәевтең исеме Илеш районы мәктәбенә бирелде|date= 2011-08-25|publisher=[[Башинформ]]|accessdate= }}</ref>, теплоходҡа Муса Гәрәев исеме бирелгән.
* [[Өфө]]нөң Дан бульварында Муса Гәрәевҡа һәйкәл, 1989 йылда ул йәшәгән йортҡа (Ш. Хоҙайбирҙин урамы, 4) һәм РОСТО бинаһына (Дан бульвары, 6) мемориаль таҡтаташ ҡуйылған. Затон биҫтәһендәге аллея уның исемен йөрөтә<ref>{{cite web|url=http://www.bashinform.ru/bash/408444/|author= Рәхимҡолов Е.|title=Өфөлә Муса Гәрәев исемендәге аллея булдырылды|date= 2011-11-02|publisher=[[Башинформ]]|accessdate= }}</ref>
* Өфөлә йыл һайын Муса Гәрәев иҫтәлегенә [[бокс]] буйынса Бөтә Рәсәй турниры уҙғарыла<ref name="ВИБ" />.
* Илеш районы [[Үрге Йәркәй]] ауылына һәйкәл ҡуйылған, ә 1992 йылда Муса Гәрәев музейы асылған<ref name="ИРЭ2">{{cite web|url=http://ilish-muzey.my1.ru/index/muzej_musy_gareeva/0-447|author=  |title=Музей Мусы Гареева|date=|publisher=Илишевская районная энциклопедия|accessdate= }}</ref>.
* 1947 йылда Н. В. Томский тарафынан Гәрәевтең базальттан яһалған скульптура портретының варианты [[Мәскәү]]ҙәге Третьяков галереяһында һаҡлана<ref name="ВИБ" />.
* [[Башҡортостан Республикаһы]]ның күп кенә тораҡ пункттарының урамдары, шул иҫәптән [[Баймаҡ]], [[Дүртөйлө]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Учалы]], [[Яңауыл]] ҡалалары һәм башҡалар, Муса Гәрәев исемен йөрөтә<ref name="ВИБ" />.
* Илеш районы [[Ташшишмә (Илеш районы)|Ташшишмә]] ауылында Муса Гәрәев йорт-музейы эшләй.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Әҙәбиәт ==
* Гареев Муса Гайсинович // Большая Советская энциклопедия: в 30-ти т. Т.6. Газлифт-Гоголево / ред. А. М. Прохоров. — М.: Сов. энциклопедия, 1971. — С. 123.
* Гареев Муса Гайсинович // Герои Советского Союза: краткий биографический словарь в 2 т. Том 1. Абаев — Любичев / ред. И. Н. Шкадов. — М.: Воениз., 1987. — С. 313.
* Гареев Муса Гайсинович // Великая Отечественная война 1941—1945: энциклопедия / гл. ред. М. М. Козлов. — М.: Сов. энциклопедия, 1985. — С. 200.
* Гареев Муса Гайсинович // Славные сыны Башкирии: очерки о Героях Советского Союза; книга 1 / сост. А. Ерошин, С. Саитов. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1965. — С. 6—18.
* Гареев Муса Гайсинович // Подвиги их — бессмертны: справочник о Героях Советского Союза и полных кавалерах ордена Славы из Республики Башкортостан. — Уфа: Китап, 2000. — С. 72.
* Гареев Муса Гайсинович // Навечно в сердце народном. — 2-е изд. доп. и перераб. — Минск: Гл. ред. Белоруской Сов. Энциклопедии, 1977. — С. 99—100.
* ''Аюпов Р. С.'' Республика Башкортостан в годы Великой Отечественной войны. — Уфа: Изд-е Башк. ун-та, 1994. — С. 227, 280.
* {{книга
 | автор         = Камалов Р. М., Шафикова Е. К. 
 | заглавие      = Гареев Муса Гайсинович // Военная история башкир: энциклопедия
 | ссылка        = https://science.openrepublic.ru/ru/articles/51592/
 | ответственный = гл. ред. [[Асфандияров, Анвар Закирович|А. З. Асфандияров]]
 | место         = Уфа
 | издательство  = Башкирская энциклопедия
 | год           = 2013
 | том           = 
 | страниц       = 432
 | серия         = 
 | isbn          = 978-5-4466-0040-3
 | тираж         = 
}}
* ''Личак Н.'' От Миуса до Пиллау // Люди бессмертного подвига: очерки о дважды и трижды Героях Советского Союза: кн. 2. — 3-е изд. испр. и доп. — М.: Политиздат, 1973. — С. 234—245.
* Муса Гареев: страницы жизни и подвига. — Уфа, 1985.
* ''[[Роберт Паль|Паль Р.]]'' Есть у неба земля: повесть о дважды герое Советского Союза М. Гарееве. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1975. — 190 с.
* Үҙем — ерҙә, күңелем — һауала. — Ағиҙел. — 1980. — № 5—7.
* ''[[Рәшит Шәкүр|Шәкүр Р.]]'' Арҙаҡлы башҡорттар. — Өфө: Китап, 2005. — 376 б. — ISBN 5-295-02098-3.

== Һылтанмалар ==
* {{warheroes|id=983}}{{Проверено|22|2|2009}}
* {{БЭ|81635}}{{V|15|09|2021}}   

=== Видеояҙмалар ===
* {{YouTube|HL45BJd_0pQ|Очарованный Небом. Муса Гареев}}

[[Категория:Сталинград алышында ҡатнашыусылар]]
[[Категория:Ике тапҡыр Советтар Союзы Геройҙары]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]]
[[Категория:Советтар Союзы Геройҙары (Башҡортостан)]]
[[Категория:Советтар Союзы Геройҙары:Илеш районы]]
[[Категория:Башҡорттарҙан Советтар Союзы Геройҙары]]
[[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы осоусылары]]
[[Категория:Еңеү Парадында ҡатнашыусылар]]
[[Категория:7-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:8-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:9-сы саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:2-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:3-сө саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:4-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Өфө ҡалаһының почётлы граждандары]]
[[Категория:Өфөлә ерләнгәндәр]]
[[Категория:Мемуарсылар]]
[[Категория:Почётлы тимер юлсылары]]
[[Категория:Фрунзе исемендәге Хәрби академияны тамамлаусылар]]
[[Категория:Хәрби хеҙмәткәрҙәр]]
[[Категория:Муса Гәрәев]]