Дакар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{ук}}
'''Дака́р''' ([[Француз теле|фр.]] ''Ville de Dakar'', [[Волоф (тел)|волоф]] ''Ndakaaru)'' — Йәшел морон ярымутрауында, [[Атлантик океан]] буйында урынлашҡан [[Сенегал]]дың иң ҙур диңгеҙ порты һәм баш ҡалаһы. Дакар [[Африка]]ның иң көнбайыш ҡалаһы булып тора.

Дакар халҡы иҫәбе — 1 146 052 кеше, ҡала яны биләмәләре менән 3 938 358 кеше тәшкил итә.

== Этимологияһы ==
1857 йылда ҡалаға ''Н’Дакара'' — «тамариск» исемендәге балыҡсылар ауылы янында француз хәрби пост булараҡ нигеҙ һалына<ref>{{книга |автор=Поспелов Е. М.|часть = Дакар |заглавие=Географические названия мира. Топонимический словарь|издание=2-е изд., стереотип|ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева |ссылка= |место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2002|том= |страниц=512|страницы=130|isbn=5-17-001389-2 |тираж=3000 }}</ref>.

== Тарихы ==
Ярымутрауҙа XV быуатҡа тиклем лебу халҡы — күрше волоф һәм серер ҡәбиләләре менән бәйле аквамәҙәни этник төркөм йәшәй. Тәүге ауылдар — Уакам, Нгор, Йофф һәм Ханн — башлыса ҡалалағы лебу халҡы йәшәгән кварталдарҙы барлыҡҡа килтерә. 

1444 йылда Дакар ҡултығына [[Португалия короллеге|португалдар]] (тәүҙә ҡолдар артынан һунарсылар булараҡ) килгән<ref>{{публикация|книга|автор=B.W. Diffie and G.D. Winius|заглавие=Foundations of the Portuguese empire, 1415-1580|место=Minneapolis|издательство=University of Minnesota Press|год=1977}}</ref><ref>{{публикация|статья|автор=A. Teixeira da Mota|заглавие=A descoberta da Guiné|издание=Boletim cultural da Guiné Portuguesa|год=1946|issue=2 (Apr)|volume=1|pages=273—326}}</ref>. 1456 йылда Диогу Гомеш урындағы халыҡ менән татыу мөнәсәбәттәр булдыра, һәм һуңынан ҡултыҡ «Ангра-де-Безегиш» (урындағы хаким исеменән) тип атала башлай<ref name="mota68">{{публикация|статья|автор=A. Teixeira da Mota|заглавие=Ilha de Santiago e Angra de Bezeguiche, escalas da carreira da India|издание=Do tempo e da historia|год=1968|volume=3|pages=141—149}}</ref>.

Безегиш бухтаһы Португалияның һинд армадалары өсөн мөһим туҡталыш булып хеҙмәт итеүен дауам итә. Унда сөсө һыуҙағы запастарҙы тулыландырыу һәм урындағы халыҡтан аҙыҡ-түлек һатып алыу өсөн флоттар [[Һиндостан]]ға илткән юлда ла, шулай уҡ кире ҡайтҡанда ла даими туҡтай<ref name="mota68" />. 1501 йылда шундай туҡталыштарҙың береһендә [[Флоренция]] диңгеҙсеһе [[Америго Веспуччи]] [[Америка]]ны асыу тураһында «Яңы Донъя» гипотезаһын тәҡдим итә, тип иҫәпләнә.

Португалдәр ахыр сиктә Горе утрауындағы (шул ваҡытта Безегиш йәки Пальма утрауы булараҡ билдәле) торамаға нигеҙ һала. Уны 1536 йылға ҡолдарҙы сығарыу өсөн база сифатында файҙалана башлайҙар. 

Ләкин ярымутрауҙың материк өлөшө, 1549 йылда Джолофтан айырылған көнбайыш Кайор провинцияһының бер өлөшө булараҡ, Джолоф империяһы контролендә булған. 

Ндакаару тип аталған лебу халҡының яңы ауылы Европа сауҙа факторияһын аҙыҡ-түлек һәм эсәр һыу менән тәьмин итеү өсөн XVII быуатта Горе ҡаршыһында нигеҙ һалынған. 

1588 йылда [[Нидерланд]] Горены баҫып алған. Португалдар менән голландтар тағы бер нисә тапҡыр бер-береһен алыштырған. Утрау 1664 йылдың 23 ғинуарында адмирал Роберт Холмс етәкселегендәге инглиздәр власына күсә, ә 1677 йылда француздар ҡулына эләгә. Киң билдәле «Ҡолдар йорто» 1776 йылда Горе утрауында төҙөлгән.

1795 йылда Кабо-Верденан лебу халҡы Кайор идараһына ҡаршы фетнә күтәрә. Яңы теократик дәүләт (һуңынан ул француздар тарафынан «Лебу Республикаһы» тип атай) Кайорҙағы Коки мосолман клерик ғаиләһенән сыҡҡан Диоп етәкселегендә барлыҡҡа килә. Республиканың баш ҡалаһы тип Ндакаару торамаһы иғлан ителә. 1857 йылда француздар Ндакаарула хәрби пост ойоштора (улар уны «Дакар» тип атай) һәм Лебу республикаһын аннексиялай, шулай ҙа уның учреждениелары номиналь эшләүен дауам итә.

1794 йылдың февралендә [[Франция]] ҡолдар менән сауҙа итеүҙе туҡтата. Әммә [[Наполеон]] уны 1802 йылдың майында тергеҙә, ә һуңынан 1815 йылдың мартында ул бөтөнләй ғәмәлдән сығара. Наполеондың бойороғона ҡарамаҫтан, ҡолдар менән йәшерен сауҙа итеү Горе утрауында 1848 йылға тиклем дауам иткән. 

Был ваҡытта Францияның бөтә территорияһында ҡолдар менән сауҙа итеү бөтөрөлгән. Ҡолдар менән сауҙаны алмаштырыр өсөн, француздар материкта арахис үҫтереүҙе тәҡдим иткән. Арахис менән сауҙа итеү сәскә атҡанда, халҡы 6000 кешегә тиклем еткән бәләкәй Горе утрауы порт сифатында файҙаһыҙ булып сыҡҡан. Горелағы сауҙагәрҙәр материкка күсергә ҡарар иткән, һәм 1840 йылда Рюфискиҙа складтар менән фактория нигеҙләнгән.

Колониаль властар тарафынан Дакар инфраструктураһын үҫтереүгә байтаҡ средстволар бүленә. Порт ҡоролмалары яҡшыртыла. Яр буйы буйлап Сен-Луиға тиклем телеграф линияһы һалына. Ә 1885 йылда Дакар-Сен-Луи тимер юлын төҙөү тамамлана. Бынан һуң ҡала Көнбайыш Суданды яулап алыу өсөн мөһим базаға әүерелә.

Горе утрауы, шул иҫәптән Дакарҙы индереп, 1872 йылда француз коммунаһы тип таныла. 1887 йылда Дакар үҙе Горенан айырым коммуна сифатында айырыла. Ҡала граждандары үҙҙәренең мэрын һәм муниципаль советын һайлаған һәм һайланған вәкилен Францияның Милли йыйылышына ебәрә алған. Дакар 1902 йылда Францияның Көнбайыш Африка баш ҡалаһы сифатында Сен-Луиҙы алмаштыра<ref>{{книга|автор=Roman A. Cybriwsky|заглавие=Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture|ссылка=https://archive.org/details/capitalcitiesaro0000cybr|издательство=ABC-CLIO|год=2013}}</ref>. 

1906—1923 йылдарҙа төҙөлгән Дакар-Нигер икенсе ҙур тимер юлы Дакарҙы [[Бамако]] менән бәйләй. Һәм  был ҡаланың   Франция Көнбайыш Африка башында урынын нығыта. Шулай уҡ, 1929 йылда инде  бер нисә йөҙ генә  кешенән  торған, Горе утрауы  коммунаһы  Дакар менән берләштерелә.

Колониаль осорҙа урбанизация йыш ҡына ҡала структураһын билдәләгән сәләмәтлеккә һәм гигиенаға ҡағылышлы раса һәм социаль сегрегация формалары менән билдәләнә. Чума эпидемияһынан һуң 1914 йылда властар Африка халҡының күпселек өлөшөн иҫке кварталдарҙан, йәки «Плато», «санитар кордон» менән бүленгән Мәҙинә тип аталған яңы кварталға ҡыҫырыҡлап сығарған. 

Төп халыҡ булараҡ, лебулар был экспроприацияға уңышлы ҡаршы торған. Уларҙы Францияның Милли йыйылышы депутаты итеп һайланған тәүге африкалы Блез Диань хуплаған. Шуға ҡарамаҫтан, һуңынан Европа халҡы өсөн бүленгән һәм Францияның башҡа колониаль баш ҡалаларында ([[Бамако]], [[Конакри]], [[Абиджан]], [[Браззавиль]]) ошондай административ анклавтар өсөн модель булып хеҙмәт иткән Плато ҡаланың административ, коммерция һәм торлаҡ районына әүерелә.

Үҙенең колониаль сәскә атҡан осоронда Дакар Франция империяһының [[Ханой]] йәки [[Бәйрүт]] менән сағыштырырлыҡ ҙур ҡалаларының береһе була. Франция сауҙа фирмалары унда филиалдар аса, порт һәм тимер юл үҙәге булыуы арҡаһында ҡала сәнәғәткә күп кенә инвестициялар йәлеп итә (заводтар, һыра ҡайнатыу, нефть эшкәртеү, консерва заводтары). Был шулай уҡ Франция өсөн стратегик яҡтан мөһим була. Ул бында мөһим хәрби-диңгеҙ базаһын һәм гавандә күмер станцияһын булдырған һәм Дакарҙы Хәрби-һауа көстәре һәм авиапочта өсөн узел сифатында ҡулланған.

1940 йылда Дакар [[Икенсе донъя һуғышы]]на йәлеп ителә, ул саҡта «Ирекле Франция» лидеры генерал [[Шарль де Голль]] ҡаланы үҙенең ҡаршылыҡ операциялары өсөн база итеп алырға тырыша. Көнбайыш Африкала Ирекле Франция флагын күтәреү, Дакарға эйә булыу һәм, шулай итеп, француз ҡаршылығын Африка колонияларында туплай башлау — уның төп маҡсаты була. Планда Британия флотына ярҙам итеү ҡарала. Әммә оҙаҡҡа һуҙылыуҙары һәм планды иғлан итеүҙәре арҡаһында Дакар Германия контролдә тотҡан Виши хөкүмәте йоғонтоһона эләгә.

Де Голль, Дакарҙа француз көстәрен Гитлерға ҡаршы коалицияға ҡушылырға күндерә алыр, тип уйлай, әммә «Ирекле Франция» һәм Британия флоты көстәрен ярға төшөрөргә маташҡанда ныҡышмалы ҡаршылыҡҡа осрай һәм яр буйында Дакар өсөн өс көнлөк һуғыш башлана, ул 1940 йылдың 23-25 сентябрендә дауам итә. Британия флоты ҙур юғалтыуҙар кисергәндән һуң операция туҡтатыла. Дакар буйынса инициатива бойомға ашырылмаһа ла, генерал де Голль [[Камерун]]да Дуалда төпләнә алған, тап ошо ер ҡаршылыҡ көстәрен туплау нөктәһе булған да инде<ref>{{публикация|книга|автор=John Williams|заглавие=The Guns of Dakar: September, 1940|издательство=Heinemann Educational Books|год=1976}}</ref><ref>{{публикация|статья|автор=Martin Thomas|заглавие=The Anglo‐French divorce over West Africa and the limitations of strategic planning, June‐December 1940.|издание=Diplomacy and Statecraft|год=1995|issue=1|volume=6|pages=252—278}}</ref>.

1944 йылдың ноябрендә француз армияһының көнбайыш Африка призывниктары ҡала ситендә Тиарой лагерында насар шарттарға ҡаршы фетнә күтәрә. Баш күтәреү колония системаһын ғәйепләү тип ҡарала һәм милли хәрәкәт өсөн башланғысҡа әүерелә.

Дакар ҡыҫҡа ваҡытҡа 1959—1960 йылдарҙа Мали Федерацияһының баш ҡалаһы булған, шунан һуң [[Сенегал]]дың баш ҡалаһына әйләнгән. Шағир, философ һәм Сенегалдың тәүге президенты Леопольд Седар Сенгор Дакарҙы «Сахаранан көньяҡта урынлашҡан Афина»ға (l’Athènes de l’Afrique subsaharienne) әүерелдерергә тырыша<ref>{{cite web |title=Discours de réception de M. Jean-Claude JUNCKER comme membre associé étranger à l'Académie des Sciences morales et politiques |language=fr |url=http://www.geopolitis.net/DOCUMENTS%20SELECTIONNES/DISCOURSJUNCKER.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20130724071029/http://www.geopolitis.net/DOCUMENTS%20SELECTIONNES/DISCOURSJUNCKER.pdf |archive-date=2013-07-24 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130724071029/http://www.geopolitis.net/DOCUMENTS%20SELECTIONNES/DISCOURSJUNCKER.pdf |date=2013-07-24 }}</ref>.

Хәҙер Дакар — тиҫтәләгән милли һәм төбәк банкыларының, шулай уҡ күп һанлы халыҡ-ара ойошмаларҙың, ғилми-етештереү берекмәләренең һәм халыҡ-ара тикшеренеү үҙәктәренең вәкиллектәре урынлашҡан ҙур финанс үҙәге. Дакарҙа ливандарҙың ҙур общинаһы (импорт-экспорт секторында тупланған) көн итә, улар бында 1920-се йылдарға күсеп килгән. [[Марокко]] бизнесмендары, шулай уҡ [[Мавритания]], [[Кабо-Верде]] һәм [[Гвинея]] общиналары йәшәй. Бында 20 меңгә яҡын француз эмигранты йәшәй. Францияның Йоффелә хәрби-һауа базаһы элеккесә бар, ә француз флоты Дакар портында хеҙмәтләндерелә.

1978 йылдан 2007 йылға тиклем Дакар йыш ҡына «Дакар» раллиһының аҙаҡҡы нөктәһе була.

== Климаты ==
Климаты субэкваториаль, ныҡ ҡоро, ҡыҫҡа ямғырлы һәм оҙайлы ҡоро миҙгелле. Ямғырҙар миҙгеле июлдән октябргә тиклем дауам итә, ә ҡоро миҙгел ноябрҙән июнгә тиклем. Дакарҙа йылына яҡынса 395 миллиметр яуым-төшөм яуа, барыһы ла — ямғырҙар миҙгелендә, ҡоро миҙгелдә яуым-төшөмдөң бик һирәк күҙәтелә.

Дакарҙа температура Африкалағы башҡа ҡалалар менән сағыштырғанда ошондай уҡ киңлектә түбәнерәк, һәм сентябрь-октябрҙә генә 30 градустан аҙ ғына күберәк. Яуым-төшөм аҙ булғанда дымлылыҡ йыл әйләнәһенә, хатта ҡоро миҙгелдә лә юғары кимәлдә һаҡлана. Башҡа Көнбайыш Африка менән сағыштырғанда ҡаланың үҙенсәлекле микроклиматы уның йыл әйләнәһенә диңгеҙ бризы менән һыуытыуы сәбәпле барлыҡҡа килгән.

{{Климат города
| Ширина    = auto
| Город_род = Дакара (1961−1990)
| Источник = [http://www.pogodaiklimat.ru/climate2/61641.htm Погода и климат]
| Янв_ср=20.9          | Янв_ср_осад=1.0
| Фев_ср=20.6          | Фев_ср_осад=2.0
| Мар_ср=21.1          | Мар_ср_осад=0.3
| Апр_ср=21.5          | Апр_ср_осад=0.0
| Май_ср=22.8          | Май_ср_осад=0.1
| Июн_ср=25.6          | Июн_ср_осад=14.0
| Июл_ср=27.2          | Июл_ср_осад=51.0
| Авг_ср=27.5          | Авг_ср_осад=154.0
| Сен_ср=27.7          | Сен_ср_осад=133.0
| Окт_ср=27.7          | Окт_ср_осад=26.0
| Ноя_ср=25.9          | Ноя_ср_осад=0.2
| Дек_ср=23.4          | Дек_ср_осад=1.0
| Год_ср=26.4          | Год_ср_осад=382.0
| Янв_ср_мин=18.3      | Янв_ср_макс=25.3
| Фев_ср_мин=18.0      | Фев_ср_макс=25.2
| Мар_ср_мин=18.5      | Мар_ср_макс=25.4
| Апр_ср_мин=19.2      | Апр_ср_макс=25.0
| Май_ср_мин=20.7     | Май_ср_макс=26.0
| Июн_ср_мин=23.5     | Июн_ср_макс=28.6
| Июл_ср_мин=25.1     | Июл_ср_макс=30.0
| Авг_ср_мин=25.3     | Авг_ср_макс=30.3
| Сен_ср_мин=25.2     | Сен_ср_макс=30.7
| Окт_ср_мин=25.3     | Окт_ср_макс=31.0
| Ноя_ср_мин=23.3      | Ноя_ср_макс=29.8
| Дек_ср_мин=21.0      | Дек_ср_макс=27.4
| Год_ср_мин=23.8    | Год_ср_макс=27.9
| Янв_а_макс=39.6      | Янв_а_мин=11.0
| Фев_а_макс=38.7      | Фев_а_мин=10.7
| Мар_а_макс=40.4      | Мар_а_мин=10.9
| Апр_а_макс=38.4      | Апр_а_мин=14.0
| Май_а_макс=36.2      | Май_а_мин=15.4
| Июн_а_макс=36.6      | Июн_а_мин=17.0
| Июл_а_макс=36.9      | Июл_а_мин=17.2
| Авг_а_макс=35.0      | Авг_а_мин=20.0
| Сен_а_макс=36.2      | Сен_а_мин=20.0
| Окт_а_макс=39.3      | Окт_а_мин=17.2
| Ноя_а_макс=40.3      | Ноя_а_мин=17.0
| Дек_а_макс=39.5      | Дек_а_мин=12.4
| Год_а_макс=40.4      | Год_а_мин=10.7
}}

== Иҫтәлекле урындар ==
* Теодор Моно исемендәге Африка сәнғәте музейы — Көнбайыш Африкала иң боронғо сәнғәт музейҙарының береһе.
* Дакар йәмиғ мәсете — Сенегалдағы төп мәсеттәрҙең береһе.
* Африканы тергеҙеү монументы — Африкала иң бейек статуя.
* Колобан — кейем-һалым һәм аяҡ-кейем күмәртәләп һатыу баҙары.

== Туғандаш ҡалалар ==
<!-- [[Файл:Мозаика на площади Дакара в Баку 2.jpg|thumb|250px|Мозаичное панно на [[Площадь Дакара|площади Дакара]] в Баку с надписью «Дакар» «Баку» и «Города-побратимы» ({{lang-fr|Cités Unies}})]] -->
* {{Флаг США}} [[Энн-Арбор (Мичиган)|Энн-Арбор]], [[Мичиган]] ({{lang-en|Ann Arbor}}), [[АҠШ]]
* {{Флаг Азербайджана}} [[Баҡы]] ({{lang-az|Bakı}}), [[Әзербайжан]]
* {{Флаг США}} [[Вашингтон (Колумбия округы)|Вашингтон]], [[Колумбия округы]] ({{lang-en|Washington, D. C.}}), [[АҠШ]] (1980)
* {{Флаг Камеруна}} [[Дуала (ҡала)|Дуала]] ({{lang-fr|Douala}}), [[Камерун]]
* {{Флаг Франции}} [[Марсель]] ({{lang-fr|Marseille}}), [[Франция]]
* {{Флаг Алжира}} [[Оран]] ({{Lang-fr|Oran}}), [[Алжир]]
* {{Флаг Китайской Республики}} [[Тайбэй]] ([[Ҡытай теле|ҡыт]][[Ҡытай яҙыуы|.]] 臺北), [[Ҡытай Республикаһы (Тайвань)|Ҡытай Республикаһы]]
* {{Флаг Италии}} [[Милан]] ({{lang-it|Milano}}), [[Италия]]

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Дакар раллиһы]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

{{Столицы Африки}}
{{Внешние ссылки}}

[[Категория:Сенегал ҡалалары]]
[[Категория:Атлантик океан порттары]]
[[Категория:Миллионер ҡалалар]]