Дебрецен битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |русское название        = Дебрецен
 |оригинальное название   = {{lang-hu|Debrecen}}<br>
 |страна                  = Венгрия
 |герб                    = Coa_Hungary_Town_Debrecen.svg
 |флаг                    = Flag of Debrecen.svg
 |ширина герба            = 
 |ширина флага            = 
   |lat_deg = 47|lat_min = 31|lat_sec = 48
   |lon_deg = 21|lon_min = 38|lon_sec = 21
  |CoordAddon             = type:city
  |CoordScale             = 
 |ЯндексКарта             = 
 |размер карты страны     = 250
 |размер карты региона    = 
 |размер карты района     = 
 |вид региона             = Медье
 |регион                  = Хайду-Биһар
 |регион в таблице        = 
 |вид района              = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |внутреннее деление      = 
 |вид главы               = Мэр
 |глава                   = Ласло Папп
 |дата основания          = 
 |первое упоминание       = 1235
 |прежние имена           = 
 |статус с                = 
 |площадь                 = 461,66
 |вид высоты              = 
 |высота центра НП        = 
 |климат                  = 
 |официальный язык        = 
 |официальный язык-ref    = 
  |население              = 203 914
  |год переписи           = 2014
  |плотность              = 443
  |агломерация            = 
  |национальный состав    = 
  |конфессиональный состав= 
  |этнохороним            = 
 |часовой пояс            = +1
 |DST                     = есть
 |телефонный код          = (+36)52
 |почтовый индекс         = 4000-4044
 |автомобильный код       = 
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = Debrecen
 |сайт                    = http://www.debrecen.hu
 |язык сайта              = hu
}}
[[Файл:Debrecen-nagytemplom1.jpg|справа|мини|250x250пкс|Оло сиркәү]]
[[Файл:Megyeszékhely_-_Hajdú-Bihar_megye_-_Debrecen.jpg|справа|мини|250x250пкс| Дебрецен ҡалаһының үҙәге өҫтән ҡарағанда]]
[[Файл:Debrecen_főtér.JPG|справа|мини|250x250пкс|«Алтын Үгеҙ» ҡунаҡханаһы]]
[[Файл:DebrecenUniversity3.jpg|справа|мини|250x250пкс|[[Дебрецен университеты]]]]
'''Дебрецен''' (венг.<span contenteditable="false"> </span>Debrecen) — [[Венгрия]]ның көнсығышындағы  ҡала. Халыҡ иҫәбе (2014 йылдың 1 ғинуарына  — 203 914 кеше) буйынса, [[Будапешт]]ан һуң икенсе урында тора. Административ үҙәге — медье Хайду-Биһар. 

== География һәм транспорт ==
Дебрецен ҡалаһы  Будапешттан көнсығышҡа табан 220 километр һәм Ньиредьхазанан 50 км көньяҡтараҡ Урта Дунай тигеҙлегендәге тарихи төбәк - Альфельдта   урынлашҡан. Унан көнсығышҡа табан 30 километр алыҫлыҡта Р[[Румыния|умын]]ия сиге  уҙа . Дебреценды  Будапешт менән  M35 автобаны һәм Сольнок аша  E60 шоссеһы, шулай уҡ Мишкольц, румын ҡалаһы Орадя менән дә автомашина юлдары тоташтыра.  Дебрецендан Ньиредьхаза аша Е573 магистрале менән Украина сигендәге Чоп, унан һуң  [[Ужгород]] ҡалаһына килергә мөмкин.

Был ҡала аша Чоп — Дебрецен — Сольнок — Будапешт  тимер юлы үтә. Башҡалаға  поезда барыу өсөн яҡынса 3 сәғәттә сарыф ителә.

Дебрецен эргәһендәге  халыҡ-ара аэропорт   коммерция нигеҙендәге осоштар өсөн 2001 йылда асыла һәм ҙурлығы буйынса Будапештыҡынан ҡала икенсе  урында тора. Был аэропорт  өсөн элекке совет хәрби базаһының аэродромы үҙгәртеп ҡорола, һәм бер йыл үткәс, унан халыҡ-ара рейстар үтәлә  башлай.

Дебрецендә ҡала транспорты ролен  автобус һәм троллейбус селтәрҙәре һәм берҙән-бер трамвай линияһы үтәй.

== Тарих ==
Беренсе тапҡыр Дебрецен 1235 йылда иҫкә алына. Бер-нисә күрше ауылдар үҫә килә, үҙ-ара тоташҡас,ҡалабарлыҡҡа килә. Атамаһының  килеп сығышы асыҡланмаған, әммә славян телдәрендә "Изге ер" мәғәнәһенә тап килгән «Добре злием»тип аңлатыусы фараз киң таралған. Тағы ла бер фараз буйынса, ҡаланың тәүге исеме шулай уҡ славян һүҙе  "доброчин".

1361 йылда король Лайош I  Дебреценды ирекле ҡала статусы менән бүләкләй.  XV—XVI быуаттарҙа Дебрецен бик әһәмиәтле сауҙа ҡалаһына әүерелә, унда төрлө-төрлө, бигерәк тә ауыл хужалығы тауарҙары йәрминкәләре үткәрелә. 1450 – 1507 йылдарҙа ҡала Хуняди ғаиләһе милкендә һанала.

XVI быуат уртаһында төрөктәр баҫып алған осорҙа Дебрецен Трансильвания етәкселегенә бойһондорола һәм 1693 йылға тиклем яртылаш автономиялы килеш, Венгрияның башҡа биләмәләре менән [[Габсбургтар]] дәүләтенә инә.

1673 йылда Дебреценға, Реформация идеяларын тормошҡа ашырыу өсөн, Габсбург империяһынан 40 протестант пасторы ебәрелә. Дебрецен «венгер Женеваһы» тигән рәсми булмаған исем ала һәм әлегә тиклем венгер кальвинизмының әһәмиәтле үҙәге һанала. Рим-католик сиркәүе был ҡалаға 1715 йылда, пиарҙар ордены һәм Изге Анна соборы төҙөлгәс кенә, кире ҡайта ала. 

1849 йылда Дебрецен 1848—1849 йылдарҙағы  Венгер революцияһы солғанышынының уртаһында була. 1849 йылдың апрелендә  Дебрецендең Оло сиркәүендә Дәүләт йыйылышы ултырышы уҙғарыла. Унда Лайош Кошут венгр  бойондороҡһоҙлоғо тураһында декларацияны уҡый. Революция осоронда Дебрецен илдең баш ҡалаһы булып һанала.

Революция баҫтырылғандан һуң ҡалала яңынан иҡтисади күтәрелеш башлана. 1857 йылда  Дебрецен һәм Будапешт ҡалаларын тимер юл тоташтыра. Ҡалала фабрикалар, банктар, мәктәптәр, дауаханалар һәм башҡа яңы биналар төҙөлә. 1884 йылда  Дебреценда Венгрия тарихындағы пар менән йөрөүсе беренсе трамвай юлға сығарыла.

[[Беренсе донъя һуғышы]]нан һуң, Венгрияның көнсығыш биләмәләре Румынияға күскәс, Дебрецен ил сигендәге ҡала хәлендә ҡала.

[[Икенсе донъя һуғышы]]нда  ҡала бик ныҡ зыян күрә. 1944 йылдың октябрендә уның эргә-тирәһендә уҙғарылған  Дебреценская операцияһынан һуң, ҡалалағы биналарҙың 50 % бөтөнләй юҡҡа сыға, тағы 20 % емерелеүҙәргә дусар була. Ҡаланы төҙөкләндереү  XX быуаттың 60-сы йылдарына тиклем дауам итә. XX быуаттың икенсе яртыһында Дебрецен ҙурлығы буйынса Венгрияла Будапешт һәм Мишкольцтан һуң,  өсөнсө урында була,  90-сы йылдарҙа — Мишкольцтан сәнәғәт  көрсөгө  сәбәпле халыҡтың күсенеүенә күрә, икенсе урынға менә.

== Мәғариф ==
[[Дебрецен университеты]] — илдең иң билдәле уҡыу йорттарының береһе. Уға 1538 йылда, Кальвинистар колледжы булараҡ, нигеҙ һалына. 1912 йылда Король Университеты тип үҙгәртелә. 2000 йылда уға Ауыл хужалығы Университеты, Медицина Университеты һәм Л. Кошут исемендәге Университет ҡушыла. Ошо ҡушылманан барлыҡҡа килгән Дебрецен Университетының 11 факультеты һәм 2 колледжында 30 000 ашыу студент белем ала.

== Спорт ==
Дебрецен ФК  —  ҡалала ғына түгел, ил буйынса иң көслө футбол командаһы. Ул 2005, 2006, 2007, 2009, 2010, 2012 и 2014 йылдарҙа беренселекте яулай.

2016 йылдың мартында  ҡалала  фигуралы шыуыу буйынса юниорҙарҙың донъя  чемпионаты уҙғарыла. 

== Халыҡ иҫәбе ==
1990-сы йылдарҙан алып халыҡ һаны артыу кисермәй һәм 2014 йылға ҡарата  йылына  214 000кеше тәшкил итә. Халыҡтың 94 % - венгрҙар, шулай уҡ сиғандар, немецтар һәм румындар бар. Ҡалала Көнбайыш Европаға күскенселәр (ҡасҡынсылар) өсөн  лагерь бар. Уларҙың араһында украин, ираҡ, афған, нигер, албан-косовар милләтлеләр бар.

== Иҫтәлекле урындары ==
•	Оло сиркәү. Кальвинистар соборы,  неоклассицизм стилендә 1821 йылда төҙөлгән. Илдең иң эре протестанттар ҡорамы.<div> •	Изге Аннаның Кафедраль соборы. 1715 йылда пиарҙар ордены тарафынан тергеҙелгән Католиктар соборы.</div><div> •	Реформа колледжы. Был бинала әлеге ваҡытта Венгрия протестантизмы тарихы музейы, шулай уҡ тарихи һәм дини әҙәбиәт китапханаһы урынлашҡан.</div><div> •	Грек-католиктар сиркәүе. 1910 йылда византия стилендә төҙөлгән.</div><div> •	Надьёрдё термаль паркы. Йылы һыулы ванналар һәм бассейндар комплексы.
•	Алтын Үгеҙ ҡунаҡханаһы бинаһы. Венгрияның иң боронғо ҡунаҡханаһы.</div><div> •	Университет бинаһы.</div><div> •	Дери Музейы.  Музейҙың экспозициялары этнография һәм милли сәнғәткә бағышланған. </div><div><br>
</div><div><br>
</div><div><br>
</div>
Дебрецендан 40 километрҙа ЮНЕСКО-ның донъя мираҫы исемлегенә индерелгән «Хортобадь»милли паркы. 

== Туғандаш ҡалалар ==
* {{Италия флагы|20px}} Каттолика (итал.&nbsp;Cattolica), [[Италия]]
* {{Литва флагы|20px}} Клайпеда (лит.<span contenteditable="false"> </span>Klaipėda), [[Литва]]
* {{Польша флагы|20px}} Люблин ({{Lang-pl|Lublin}}), [[Польша]]
* {{АҠШ флагы|20px}} Нью-Брансуик ({{Lang-en|New Brunswick}}), Нью-Джерси, [[Америка Ҡушма Штаттары|США]]
* {{Румыния флагы|20px}} Орадя (рум.<span contenteditable="false"> </span>Oradea), [[Румыния]]
* {{Германия флагы|20px}} Падерборн ({{Lang-de|Paderborn}}), [[Германия]]
* {{Израиль флагы|20px}} Ришон-ле-Цион ({{Lang-he|רִאשׁוֹן לְצִיּוֹן}}), [[Израиль]]
* {{Флаг России|20px}} [[Санкт-Петербург]], [[Рәсәй Федерацияһы|Россия]]
* <span class="mw-image-border">[./Файл:Flag_of_Portugal.svg [[Файл:Flag_of_Portugal.svg|ссылка=|20x20пкс]]]</span><span class="mw-image-border"></span> Сетубал ({{Lang-pt|Setúbal}}), [[Португалия]]
* {{Флаг России|20px}} Сыктывкар, [[Рәсәй Федерацияһы|Россия]]
* <span class="mw-image-border">[./Файл:Flag_of_the_Republic_of_China.svg [[Файл:Flag_of_the_Republic_of_China.svg|ссылка=|20x20пкс]]]</span><span class="mw-image-border"></span> Тайдун ({{Китайский||台東市|Táidōng}}упр.<span contenteditable="false"> </span>台東市<span contenteditable="false">, </span>пиньинь<span contenteditable="false">: }}Táidōng''), Тайвань
* {{Болгария флагы|20px}} Шумен, [[Болгария]]
* {{Финляндия флагы|20px}} Ювяскюля ({{Lang-fi|Jyväskylä}}Jyväskylä), [[Финляндия]]
* <span class="mw-image-border">[./Файл: Flag_of_the_People’s_Republic_of_China.svg [[Файл:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|ссылка=|20x20пкс]]]</span><span class="mw-image-border"></span> Тунляо ({{Китайский|Tongliao}}Tongliao), [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Китай]]

== Ҡалала тыуған һәм йәшәгән билдәле кешеләр һәм шәхестәр ==
* Шаркади, Имре (1921—1961) — мадъяр телле прозаик һәм драматург.
* Магда Сабо (1917—2007) — мадъяр телле яҙыусы ҡатын-ҡыҙ.
* Лакатос, Имре (1922—1974) — мадъяр телле философ
* Адягаши, Клара(р. 1952) —мадъяр телле ғалим-тюрколог, славист, сыуаш телен өйрәнеүсе ғилми хеҙмәткәр, филология фәндәре докторы, профессор.
* Хатвани, Иштван (1718—1786) —мадъяр телле ғалим-энциклопедист, математик.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.debrecen.hu Рәсми сайт ҡала (венг.)]
* [http://www.travelphoto.org.ua/2010/03/debrecen.html Фото Дебрецен] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130903064724/http://www.travelphoto.org.ua/2010/03/debrecen.html |date=2013-09-03 }}

[[Категория:Алфавит буйынса тораҡ пункттары]]