Дәрбәнт битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Дәрбәнт — Дербе́нт''' (от {{lang-fa|دربند}} Дербенд<ref>{{Cite web|author=|accessdate=|archiveurl=no}}</ref><ref>{{Китап|ссылка=https://books.google.com.tr/books?id=hjVNCwAAQBAJ&lpg=PT107&dq=Персы%20дали%20ему%20имя%20Дербент&hl=ru&pg=PT107#v=onepage&q=Персы%20дали%20ему%20имя%20Дербент&f=false|автор=Коллектив авторов|заглавие=Что нужно знать о Северном Кавказе|год=2017-09-05|издательство=Litres|страниц=657|isbn=978-5-457-95231-7}}</ref><ref name="Encyclopaedia Iranica">{{Cite web|author=|accessdate=|access-date=2019-12-05|archiveurl=no}}</ref> — «ябыҡ ҡапҡа», ''агул'' Цал, Дербенд<ref>{{Китап|ссылка=http://worldcat.org/oclc/655116787|автор=Tarlanov, Z. K. (Zamir Kurbanovich)|заглавие=Агулы--их язык и история|год=1994|издательство=Izd-vo Petrozavodskogo universiteta}}</ref>, {{Lang-az|Дәрбәнд<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://www.moidagestan.ru/blogs/20105/55390 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Дагестанские азербайджанцы (Тюрки, Терекеменцы), историческом процессе |publisher = www.moidagestan.ru |access-date = 2016-06-18}}</ref><ref>{{cite web |author = |lang = |url = https://www.turkishnews.com/ru/content/2012/05/23/АЗЕРБАЙДЖАНЦЫ-ДАГЕСТАНА/ |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Дагестанские азербайджанцы (Тюрки, Терекеменцы) — Turkish Forum |access-date = 2016-06-18}}</ref>, Dərbənd — «тар ҡапҡа», Dəmir Qapı — «тимер ҡапҡа»<ref>''Анна Степановна Тверитинова.''Восточные источники по истории народов Юго-Восточной и Центральной Европы, Том 1. — С. Стр. 57.</ref>}}, {{Lang-dar|Чяли}}<ref>{{Китап|заглавие=Русско-даргинский словарь|ответственный=Составитель Исаев М.-Ш. А., под общей редакцией Джидалаева Н. С.|год=1988|место=Махачкала|издательство=Дагучпедгиз}}</ref>, ''лезг.'' Кьвевар, Цал, Чур, ''рутул'' Дербенд<ref name=":0">{{Китап|автор=Мусаев Г. М.|заглавие=Рутулы (XIX-начало XX века). Историко-этнографическое исследование|год=1997|издательство=Юпитер}}</ref>, ''табас.'' Цали, Деребенд<ref>{{Китап|автор=Гиясаддин Аскер оглы Гейбуллаев|заглавие=Топонимия Азербайджана|место=Баку|страницы=17}}</ref><ref>{{Китап|автор=Арбен Кардаш|год=2013|isbn=978-5-297-01742-9|страниц=248|издательство=Arben Kardash|заглавие=Слово продолжается|ссылка=https://books.google.com.tr/books?id=hKiMxhJBYyEC&lpg=PA63&dq=одно%20из%20ранних%20названий%20Дербента&hl=ru&pg=PA63#v=onepage&q=одно%20из%20ранних%20названий%20Дербента&f=false}}</ref> — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]]ҙең көньяғында [[Дағстан|Дағстан Республикаһы]] составындағы [[ҡала]], [[Махачҡала]]нан көньяҡ-көнсығышҡа 125 километр алыҫлыҡта, [[Каспий диңгеҙе]] ярында, Ҙур Кавказдың Табасаран армыттарында урынлашҡан. Бәлки, Рәсәйҙең бөгөнгө ҡалаларынан иң боронғоһолор.<ref>{{Cite web|author=Р. И. А. Новости|subtitle=20140124T1257|access-date=2022-11-12}}</ref>

Дәрбәнт районының (''составына инмәгән'') административ үҙәге. Республика әһәмиәтендәге ҡала<ref name="АТУ">{{Cite web|author=|lang=ru|url=https://docs.cntd.ru/document/802038531|deadlink=no|archive-url=|archive-date=|title=Об административно-территориальном устройстве Республики Дагестан, Закон Республики Дагестан от 10 апреля 2002 года №16|publisher=docs.cntd.ru|access-date=2019-12-05}}</ref>, уның составындағы берҙән-бер тораҡ пункт булараҡ, ''Дербент ҡалаһы'' ҡала округыстатусы менән [[муниципаль берәмек]]<ref>{{Cite web|author=|lang=ru|url=http://derbent.ru/regulatory/|deadlink=no|archive-url=|archive-date=|title=Документы|publisher=derbent.ru|access-date=2019-12-05}}</ref>барлыҡҡа килтерә.

Тәүге тораҡтар бында иртә [[Бронза быуаты|бронза]] дәүерендә — б. э. т. 4 мең йыллыҡ аҙағында барлыҡҡа килә<ref>{{Китап|автор=Непомнящий Николай Николаевич|год=2013-12-14|isbn=978-5-4444-7269-9|страниц=507|издательство=Издательство "Вече"|заглавие=100 великих городов древности|ссылка=https://books.google.ru/books?id=b0ZXAgAAQBAJ}}</ref>. Каспий ҡапҡаһы — Дербенттың иң боронғо атамаһы — б. э. т. VI быуатта беренсе тапҡыр телгә алына: билдәле боронғо грек географы Гекатей Милетский уны шулай атай. Хәҙерге ҡалаға б. э. 438 йылында фарсы ҡәлғәһе булараҡ нигеҙ һалына, ул убала урынлашҡан цитаделдан тора ([[Нарын-ҡала]]) һәм унан диңгеҙгә табан барған ике таш диуар, ул диңгеҙ менән Кавказ тауҙары араһындағы тар (3 км) үткәүелде бикләй һәм ҡала территорияһын төньяҡтан һәм көньяҡтан кәртәләй<ref name="Osn438">{{Cite web|author=|archiveurl=yes|accessdate=}}</ref><ref name="BSE">{{Cite web|author=|archiveurl=no|accessdate=|access-date=2019-12-05}}</ref>.

== Этимологияһы ==
[[Файл:Крепость Нарын-Кала в Дербенте.jpg|252x252px|мини|Дәрбәнт цитаделе [[Нарын-ҡала]]]]
Дәрбәнт ''фарс.'' دربند ''Дарбанд'' — «Бикле (бәйле) ҡапҡалар», төрлө халыҡтарҙа төрлө атама менән билдәле булған.

Боронғо гректар һәм римлеләр өсөн Дәрбәнт Каспий йәки Албан ҡапҡалары булған, шул уҡ исем аҫтында ҡала III—VI быуаттағы фарсы һәм Сүриә сығанаҡтарында билдәләнә. Семён Броневский былай тип яҙған: ''«Дербент ҡалаһы торған был ара йә '''pylae Caspiae''' йә '''pylae Albaniae''', йәғни боронғолар уны Каспий йәки Албан ҡапҡалары булараҡ билдәле»''<ref>{{cite web |author = |url = https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004109407?page=342&rotate=0&theme=white |title = Семён Броневский. Общая географическая и историческая известия о Кавказе. Часть вторая. Москва. 1823. стр.-330 |lang = ru |website = dlib.rsl.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>.

Тәүге исемдәрҙең береһе — '''Верóй-пахр''' — «Грузин һаҡсыһы» ({{Lang-pal|''Wērōy-pahr''}}; {{Lang-syc|ܘܪܦܐܗܪܓ}} ''Wirōpahrg''; {{Lang-hy|Իւրոյ Պարհակ}} ''Iwroy Parhak''; {{Lang-el|Ἰβῆρες}})<ref>{{книга |автор = |язык = |заглавие = Šahrestānīhā Ī Ērānšahr |ссылка = https://archive.org/details/ahrestnhrnahrmid00dary |ответственный = Hossein Ziai |издание = |место = Costa Mesa, California 92628 U.S.A. |издательство = Mazda Publishers, Inc. |год = 2002 |страницы = 40 |страниц = |isbn = 1-56859-143-8 }}</ref>.

V—XVIII быуаттарҙағы иртә әрмән сығанаҡтарында ҡала ''Čor/Čoł'' тип атала<ref name="Encyclopaedia Iranica"/><ref>{{книга |автор=Minorsky V. |часть= |ссылка часть= |заглавие= A History of Sharvan and Darband in the 10th—11th centuries|nodot= |оригинал= |язык= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место=Cambridge  |издательство=|год= 1958|volume= |pages=14|columns= |allpages= |серия= |isbn= |тираж= |ref= |archiveurl= |archivedate= }}</ref>.

Иртә урта быуат кавказ аръяғы авторҙары уны ЧорҠапҡалары (Джора), ҡәлғә, Чог ҡалаһы, Чол, һундар ҡапҡаһы, ҡайһы берҙә диңгеҙ ҡапҡалары йәки Дарубанди ({{Lang-ka|დარუბანდი}}) тип йөрөтә, ә византийҙар — Тзор, Тзур, Цур ({{Lang-el|Τζουρ}}) нығытмаһы тип атаған.

Һуңыраҡ (күрәһең, VI быуаттан) фарсылар ҡаланы Дәрбәнт ({{Lang-fa|درب}} ''дер'' — ишек {{Lang-fa|باند}} ''бенд'' — кәртә, ҡойма йәки застава), ә сүриәлеләр — Торайе ҡапҡалары, [[ғәрәптәр]] — ''Баб аль-абваб'' ({{Lang-ar|بَاب ٱلْأَبْوَاب}} — ҡапҡаның ҡапҡаһы), ''Баб ал-хадид'' ({{Lang-ar|بَاب ٱلْحَدِيد}} — тимер ҡапҡа), [[грузиндар]] — Згвис карибче ({{Lang-ka|ზღვის კარიბჭე}} — диңгеҙ ҡапҡаһы), [[монголдар]] — Кахулга (ҡапҡа), [[төрөктәр]] — Демир ҡапы тимер ҡапҡа), урыҫтар — Дербент тип атай<ref name="геродот">{{книга |автор = Александр Абакарович Кудрявцев |год = 1976 |страниц = 152 |издательство = Дагестанское книжное издательство |язык = ru |заглавие = Город, не подвластный векам |ссылка = https://books.google.ru/books?id=skIJAQAAIAAJ&q=геродот+дербент&dq=геродот+дербент&hl=ru&sa=X&ved=0CCAQ6AEwAWoVChMIt92ejrfvxwIVRBEsCh3hnw0H}}</ref>.

Боронғо тарихсыларҙың күрһәтмәләре буйынса, Албанус һәм Кассы йылғалары араһында ятҡан Албана ҡалаһын — Дербенд, Албанус йылғаһын — Самур, ә Кассыны Буйнаҡ (Олубийаул) менән Таркы араһында аҡҡан Манастип ҡабул итергә мөмкин<ref name="bakihanov" /><ref name="bronevsky" />.

Дәрбәнт VIII быуат башында ғәрәптәр баҫып алғандан һуң Баб-аль-Абваб (аль-Баб) тип үҙгәртелә. Ғәрәп тарихи-географик әҙәбиәтендә ошо исем менән йөрөтөлгән. Ул шулай уҡкүпмелер вҡытҡа иран һәм төрки телле әҙәбиәттә лә киң таралған. Ғәрәп хәлифәлеге ҡолатылғандан һәм үҙ аллы дәүләттәр ойошторолғандан һуң төбәктә ҡаланы иҫкесә — Дәрбәнт тип атай башлайҙар.

== Географияһы ==
Дәрбәнт — Рәсәй Федерацияһының иң көньяҡ ҡалаһы. Каспий диңгеҙенең көнбайыш ярында, Суходол йылғаһы буйында<ref>{{cite web |url = https://news.rambler.ru/6341157/ |deadlink = no |title = В Дербенте начаты работы по очистке реки Суходол |author = |lang = ru |website = |date = |publisher = Рамблер.Новости |access-date = 2019-12-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20160305035541/https://news.rambler.ru/6341157/ |archive-date = 2016-03-05}}</ref>, Рубас йылғаһы тамағынан төньяҡта, Оло Кавказ тауҙары, өс километр киңлектәге тигеҙлек һыҙаты ҡпалдырып, Каспий диңгеҙенә яҡын урынлашҡан. Уның ҡарауы, ҡала улай тип йөрөтөлгән Дербент йәки Каспий үткәүелен барлыҡҡа килтерә. Борон Дербенттың һәм Дербент юлының роле бөйөк булған, ул Көнсығыш Европаны һәм Алғы Азияны тоташтырған билдәле Каспий яны юлының стратегик мөһим һәм топографик урынына әйләнгән.

Уны бикләп, ҡала Дәрбәнт йәки Ҙур Кавказ үткәүелен барлыҡҡа килтергән. Борон Дәрбәнттең һәм Дербент үткәүеле әһәмиәтле роль уйнаған, ул Көнсығыш Европаны һәм Алғы Азияны тоташтырған билдәле Каспий яны юлының стратегик һәм топографик яҡтан мөһим урынына әйләнгән.

=== Климаты ===
Дәрбәнт климаты — уртаса субтропиктан ярым ҡоро һауа торошона күсеүсән. Климатҡа Каспий диңгеҙе тәьҫир итә, шуға көҙ оҙон һәм йылы, ә яҙ тотҡарланып килә. Ҡыш йомшаҡ, ҡар йылына ни бары ике аҙна ғына ята, февраль иң һалҡын ай булып тора. Йәй оҙон һәм эҫе<ref name="autogenerated1" />.

Дербенттағы уртаса йыллыҡ температура ыңғай: +13,7 °C, февралдең уртаса айлыҡ температураһы +3,0 °C, июлдә уртаса айлыҡ температура +25,7 °C (максималь +38,8 °C). Йылы осор 270 көн дауам итә. Йылына уртаса 400 миллиметр самаһы яуым-төшөм; иң ямғырлы ай — октябрь. Һауаның уртаса йыллыҡ дымлылығы — 69,5 %, елдең уртаса тиҙлеге — 6,0 м/с.

Августа уртаса һыу температураһы +25,6 °C, иң юғары температура +31,0 °C (июлдә).

<div style="width:80%">
{{Климат местности|слева
|Город_род=Дәрбәнт (норма 1981—2010 йй.)
|Источник={{cite web |author = |url = http://meteo.ru/it/178-aisori |title = ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД" |lang = it |website = meteo.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}
| Янв_ср=3.0          | Янв_ср_осад=27
| Фев_ср=2.6          | Фев_ср_осад=38
| Мар_ср=5.2          | Мар_ср_осад=25
| Апр_ср=10.6         | Апр_ср_осад=19
| Май_ср=16.2         | Май_ср_осад=26
| Июн_ср=22.0         | Июн_ср_осад=17
| Июл_ср=25.2         | Июл_ср_осад=22
| Авг_ср=25.0         | Авг_ср_осад=25
| Сен_ср=20.5         | Сен_ср_осад=50
| Окт_ср=14.8         | Окт_ср_осад=58
| Ноя_ср=9.1          | Ноя_ср_осад=49
| Дек_ср=4.7          | Дек_ср_осад=43
| Год_ср=13.2         | Год_ср_осад=399
|}}
</div>

{{Ҡаланың климаты
|Город_род=Дәрбәнт
|Источник={{cite web |url = http://climatebase.ru/station/37470/.htm |title = climatebase.ru/station/37470/.htm |publisher = «climatebase.ru/station/37470/.htm» |lang = ru |accessdate = 2012}}
| Янв_ср = 2.1  | Янв_ср_осад = 30.7
| Фев_ср = 2.0  | Фев_ср_осад = 31.6
| Мар_ср = 4.5  | Мар_ср_осад = 23.4
| Апр_ср = 10.1 | Апр_ср_осад = 20.9
| Май_ср = 16.3 | Май_ср_осад = 22.9
| Июн_ср = 21.7 | Июн_ср_осад = 18.7
| Июл_ср = 24.9 | Июл_ср_осад = 18.9
| Авг_ср = 24.6 | Авг_ср_осад = 24.8
| Сен_ср = 20.2 | Сен_ср_осад = 47.0
| Окт_ср = 14.3 | Окт_ср_осад = 52.2
| Ноя_ср = 8.9  | Ноя_ср_осад = 48.5
| Дек_ср = 4.5  | Дек_ср_осад = 39.9
| Год_ср = 12.9 | Год_ср_осад = 379.5
| Янв_ср_мин = -0.2  | Янв_ср_макс = 4.8
| Фев_ср_мин = -0.2  | Фев_ср_макс = 4.7
| Мар_ср_мин = 2.2  | Мар_ср_макс = 7.4
| Апр_ср_мин = 7.1  | Апр_ср_макс = 13.6
| Май_ср_мин = 12.8 | Май_ср_макс = 20.0
| Июн_ср_мин = 17.9 | Июн_ср_макс = 25.4
| Июл_ср_мин = 21.2 | Июл_ср_макс = 28.4
| Авг_ср_мин = 21.0 | Авг_ср_макс = 28.2
| Сен_ср_мин = 16.9 | Сен_ср_макс = 23.7
| Окт_ср_мин = 11.4 | Окт_ср_макс = 17.5
| Ноя_ср_мин = 6.4  | Ноя_ср_макс = 11.7
| Дек_ср_мин = 2.3  | Дек_ср_макс = 7.2
| Год_ср_мин = 10.0 | Год_ср_макс = 16.1
| Янв_а_мин = -18.9 | Янв_а_макс = 26.7
| Фев_а_мин = -19.0 | Фев_а_макс = 26.6
| Мар_а_мин = -9.1  | Мар_а_макс = 28.3
| Апр_а_мин = -3.1  | Апр_а_макс = 30.1
| Май_а_мин = 4.1   | Май_а_макс = 34.2
| Июн_а_мин = 8.5   | Июн_а_макс = 35.3
| Июл_а_мин = 12.9  | Июл_а_макс = 35.8
| Авг_а_мин = 10.7  | Авг_а_макс = 38.8
| Сен_а_мин = 5.1   | Сен_а_макс = 33.0
| Окт_а_мин = -3.4  | Окт_а_макс = 28.0
| Ноя_а_мин = −9.7  | Ноя_а_макс = 28.0
| Дек_а_мин = −14.2 | Дек_а_макс = 27.6
| Год_а_мин = -19.0 | Год_а_макс = 38.8
|Янв_вода = 4.1
|Фев_вода = 3.2
|Мар_вода = 5.0
|Апр_вода = 9.7
|Май_вода = 15.3
|Июн_вода = 21.2
|Июл_вода = 24.9
|Авг_вода = 25.6
|Сен_вода = 22.0
|Окт_вода = 16.9
|Ноя_вода = 11.3
|Дек_вода = 6.7
|Год_вода = 13.8
}}

== Тарихы ==
[[Файл:Крепость Нарын-Кала. Дербент.jpg|250px|мини|[[Нарын-кала|Нарын-ҡала]] ҡәлғәһе]]

=== Боронғо осоро ===
[[Файл:Главный вход в цитадель Нарын-Кала.jpg|250px|мини|Төньяҡ күсмә халыҡтарынан һаҡланыу өсөн Дәрбәнттәге Саәсәниҙәр ҡәлғәһе.]]
[[Файл:RUSMARKA-2015.jpg|250px|мини|Дербенттың 2000 йыллығына ҡарата сығарылған марка]]
«Каспий ҡапҡаһы» беренсе тапҡыр б. э. т. VI быуатта — Гекатей Милетский яҙмаларында телгә алына. Б. э. т. IV быуатта ҡәлғә тураһында Харес Мителенский (б. э. т. VIII—VII быуаттарҙа булып үткән ваҡиғаларҙы тасуирлай) яҙа.

Ҙур Кавказ үткәленең мөһим әһәмиәте скифтар, сарматтар, аландар, һундар, хазарҙар һәм башҡаларҙың ынтылышына сәбәпсе була. Ул дауыллы тарихи ваҡиғаларҙы, ҡаты һөжүм һәм емерелеүҙәрҙе, бөлгөнлөк һәм сәскә атыу осорон кисерә. Бында [[Бөйөк Ебәк юлы]]ның мөһим участкаларының береһе үткән, һәм Дәрбәнт Көнсығыш менән Көнбайышты, Төньяҡ менән Көньяҡты бәйләгән цивилизацияның оло юл саты булып хеҙмәт иткән.

Боронғо грек тарихсыһы Геродот б. э. т. V быуатта «Дәрбәнт үткәле» тураһында мәғлүмәттәр килтерә.<ref name="геродот" /><ref>{{книга |автор = Крупнов Е. И. |год = 2013-03 |isbn = 978-5-458-24625-5 |страниц = 524 |издательство = Рипол Классик |язык = ru |заглавие = Древняя история Северного Кавказа |ссылка = https://books.google.ru/books?id=tiv7AgAAQBAJ&pg=PA66&dq=геродот+дербентский+проход&hl=ru&sa=X&ved=0CB8Q6AEwAWoVChMIz9-Y8rfvxwIVRgosCh0I-QMP#v=onepage&q=геродот%20дербентский%20проход&f=false}}</ref> Сәләүкиҙәр империяһы ла ҡалаға ҙур ҡыҙыҡһыныуын белдергән, б. э. т. 290—281 йылдарҙа Никатор Сәләүк I беренсе хәрби походын ойошторған. Б. э. т. 66 — 65 йылдарҙа Луций Лукулл һәм Бөйөк Гней Помпей, Дәрбәнтте баҫып алыу маҡсатында, Кавказға хәрби поход менән килгән.

Иртә Урта быуатта Кавказ өсөн барған көрәштә Византия һәм Сәсәни Ираны Рим һәм Парфияның вариҫтарына әйләнә.

Ҡайһы бер авторҙарға ярашлы Диаун исеме менән Кавказ Албанияһы составына ингән Дәрбәнт тарихында христиан динен ҡабул итеү
<ref>{{книга |автор = William Hazlitt |год = 1851 |страниц = 388 |издательство = Whittaker |язык = en |заглавие = The Classical Gazetteer: A Dictionary of Ancient Geography, Sacred and Profane |ссылка = https://books.google.az/books?id=xHADAAAAQAAJ&pg=PA135&dq=Diauna+Derbend&hl=ru&sa=X&ei=Xmk5T4LyKoKZhQfa_NnxAQ&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=Diauna%20Derbend&f=false}}</ref> мөһим факт булған. Ҡала Албананияның төньяҡ форпосы булып хеҙмәт иткән<ref>{{книга
 |автор = Макарова Т. И., Плетнёва С. А..
 |язык = ru
 |заглавие = Крым, Северо-Восточное Причерноморье и Закавказье в эпоху средневековья, IV-XIII века
 |ссылка = 
 |ответственный = 
 |место = 
 |издательство = Наука
 |год = 2003
 |страниц = 532
 |страницы = 354
 |isbn = 
}}<blockquote> (табл. 168: 7).</blockquote></ref>. V быуаттың икенсе яртыһында Албан батшаһы Ваче II бер ни тиклем ваҡытҡа Дәрбәнт ҡалаһын Албананияның зороастризмға ҡаршы көрәшендә төп христианлыҡ терәгенә әүерелдерә<ref>{{книга
 |автор = Г. Г Литаврин.
 |язык = ru
 |заглавие = Славянский мир между Римом и Константинополем: христианство в странах Центральной, Восточной и Юго-Восточной Европы в эпоху раннего средневековья
 |ссылка = 
 |ответственный = Институт славяноведения (Российская академия наук).
 |место = 
 |издательство = Институт славяноведения РАН
 |год = 2000
 |страниц = 157
 |страницы = 87
 |isbn = 
}}</ref>. V быуаттан алып ҡаланың әүҙем үҫеше, шулай уҡ фортификация төҙөлөшө башлана. Ул алғы Азияны күсмә халыҡтарының яңы тулҡынынан — һун һәм хазар төрки ҡәбиләләренән һаҡларға тейеш була. Шул уҡ ваҡытта, ҡаланы нығытыуҙан тыш, күсмә халыҡтарҙы тыныс юл менән ауыҙлыҡларға тырышыу ҙа туҡтамаған. Әрмәнстанда Иранға ҡаршы 449—451 йылдарҙағы баш күтәреүҙе һүрәтләгән тарихсы Егише (V быуат) Фарсы иле контроле аҫтында булған Дәрбәнтте алғандан һуң, Вардан Мамиконян етәкселегендәге әрмән ғәскәре, «ҡапҡа коменданты» кенәз Ваанға
''…һундар иленә һәм уларға ярҙам иткән бүтән вәхши халыҡтарға барып, тыныслыҡ килешеүе төҙөү һәм дошманға бер булып ҡаршы тороу бурысын йөкмәткән''<ref>{{cite web |author = |url = http://izvestia.asu.ru/2008/4-3/hist/TheNewsOfASU-2008-4-3-hist-11.pdf |title = Л. Б. Гмыря //Клятводоговоры номадов Кавказско-Каспийского региона (V—VII вв.) // Научный журнал «Известия АГУ». 2008 № 4-3(60) |lang = ru |website = izvestia.asu.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>.

439—457 йылдарҙа Йездегерд I фортификация ҡоролмалары төҙөтә; 479—529 йылдарҙа Хусрау I Ануширван элекке сей кирбестән һалынған диуарҙарҙы таш менән алмаштыра. Нығытма беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған төҫөн алған. Тау һырты итәгендә урынлашҡан ҡәлғәнән диңгеҙгә ике диуар төшкән, улар, ҡаланы һәм сауҙа юлын һаҡларға тәғәйенләнгәнлектән, Каспий буйы үткәлен арҡыры кәртәләгән<ref name= "lappo2012">{{книга |автор = Лаппо Г М. |язык = ru |заглавие = Города России. Взгляд географа |ссылка = http://www.ecoross.ru/files/books2012/Lappo,%202012.pdf |место = М. |издательство = Новый хронограф |год = 2012 |страницы = 42 |страниц = 504 |ISBN = 978-5-94881-151-2}}</ref>.


Дәрбәнттең байлығы күршеләрҙе ымһындырған. 552 йылда хазарҙарҙың ҡалаға һөжүме башлана.

626 йылда көнбайыш төркиҙәр Дәрбәнт аша Кавказ аръяғына баҫып инә. Дәрбәнтте яулауҙы Мовсес Каганкатваци һүрәтләнгән:
{{Начало цитаты}}
…Кавказ тауы менән Көнсығыш диңгеҙе араһында бөйөк бинаны төҙөү өсөн фарсы батшалары төрлө материалдар эҙләп тапҡан …Ҡот осҡос ҡурҡыныс янағанда, йәмһеҙ, киң битле, керпекһеҙ, ҡатындар һымаҡ елберләгән сәсле халыҡ төркөмө уларға һөжүм иткәндә, етеҙ һәм көслө уҡтар боҙло ямғыр булып яуғанда, кешеләр ҡалтыранып төшә. Дошман оятһыҙ йыртҡыс бүреләр кеүек ташлана, кешеләрҙе ҡала урамдарында, майҙандарҙа аяуһыҙ рәүештә киҫәләр. Уларҙың күҙҙәре һылыуҙарҙы ла, һөйкөмлөләрҙе лә, ирҙәрҙе лә, ҡатын-ҡыҙҙарҙы ла йәлләмәй; хатта зыянһыҙ, зәғиф ҡарттарҙы ла тыныслыҡта ҡалдырмай; сәнселгән әсәләрен ҡосаҡлаған малайҙарҙы күрһә лә, йөрәктәре һығылмай; киреһенсә, уларҙың күкрәктәренән һөт һымаҡ ҡан һауалар. Ут ялҡыны ҡамышҡа нисек үтеп инһә, улар, йыртҡыс йәнлектәрҙең һәм ҡоштарҙың ҡылығын ҡалдырып, бер ишектән инәләр һәм икенсеһенән сығалар<ref>{{книга
 |автор = Гумилёв, Л. Н.
 |язык = ru
 |заглавие = Древние тюрки
 |издательство = Айрис-пресс
 |год = 2009
 |страницы = 214
 |isbn = 978-5-8112-3742-5
}}</ref>.
{{Конец цитаты}}

Ю. Д. Бруцкус яҙғанса, б. э. V быуатынан йәһүдтәрҙең бер өлөшө Фарсы иленән Дәрбәнткә күсенгән.

Хазарияның хакимдары VIII быуат башында Көнсығыш Кавказ йәһүдтәре (хәҙерге тау йәһүдтәре) йоғонтоһонда иудаизмға күскән, тигән фараз бар. Риүәйәткә ярашлы, был өс дин вәкилдәре араһында төҙөлгән диспут ваҡытында булған, әйтер кәрәк, йәһүд вәғәзсеһе хазар һарайында алдараҡ булған, ә мәсихселәрҙән һәм мосолмандарҙан килгән илселәр саҡырыу буйынса килгән.

Каспий һәм Волганың көнбайыш яры буйлап сауҙа юлы Урта Көнсығыш илдәрен Хазария, Киев Русе, Волга буйы Болғары, Урал буйы һәм Төньяҡ халыҡтары менән тоташтырған. Дәрбәнт мөһим үҙәк ролен үтәгән. Был Ирандан Хазария баш ҡалаһы Итилгә барасаҡ караптар өсөн порт булған, унда караптарҙа килтерелгән тауарҙарҙы Кавказ аръяғына юлланған йөк каруандарына тейәгәндәр. Күләме һәм әһәмиәте буйынса Дәрбәнт Ардебиль менән Тифлистан артығыраҡ булып, хәлифәнең Кавказдағы наместнигының элекке баш ҡалаһы Бердаға тиңләшкән. Бында тәңкәләр сүкелгән. Дәрбәнттә иң иртә баҡыр тәңкә 794 йылда һуғылған. Дәрбәнттә үҙ тәңкәһен сүкеү, ҡағиҙә булараҡ, Дәрбәнт кенәзлегенең үҙаллылығын көсәйтеү менән тап килгән.

=== Ғәрәптәрҙеең яулап алыуы ===
[[Файл:Emirate of Armenia 750-885.png|200px|мини|Дәрбәнт Арминия I (''Аррана'') составында. Арминия — Ғәрәп хәлифәлегенең Әрмән әмирлеге, 750—885 йй.]]
[[Файл:Derbent wall.jpg|250px|мини|Ҡала диуарынан Дәрбәнт күренеше]]
Ҡала үҫешенең яңы этабы VII быуатта ғәрәптәрҙең яулап алыуына бәйле. 642/643 йылда Дәрбәнт ҡапҡаһы янында тәүге ғәрәп отрядтары пәйҙә булғанда, ҡаланың сәсәниҙәр наместнигы Шаһрбараз (Шаһрияр) идарасы булған<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://gumilevica.kulichki.net/NAP/nap0151.htm |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = А. П.Новосельцев. Хазарское государство… Глава V. Хазария и народы Кавказа и восточной Европы. 1. Арабо-хазарские отношения и Кавказ (1 часть) |publisher = gumilevica.kulichki.net |access-date = 2019-12-05}}</ref>. Ошо ваҡыттан алып ҡала халҡын исламлаштырыуҙың әүҙем процесы башлана. Шул ваҡытта боронғо Жума мәсете лә төҙөлә.

Дәрбәнт Арран менән берҙәм наместник идаралығы биләмәһендә булған Әрмәнстан менән берләштерелә. Албанияның элекке Иран марзбанлығы биләмәһенең әрмән өлкәләре Сюник һәм Тифлис менән бергә наместниклыҡ төбәктәренең береһе — Арминий составына инә<ref name="M. L. Chaumont">{{Из|Ираника |http://iranicaonline.org/articles/albania-iranian-aran-arm|заглавие=Albania|автор=M. L. Chaumont}}<blockquote>Half-way through the 7th century, under the caliphate of ʿOṯmān, the Arabs invaded Albanian territory and the eastern Caucasus and took possession of Paythakaran (Baylaqān), Pʿartaw (Barḏaʿa), Shakashēn, Kabala (Kapaghak), Šervān, Shaporan (Šāberān), and Čor (Darband); Aran was to be reunited with Armenia under a single governor.</blockquote></ref><ref>{{Энис/2|[[Фрай, Ричард Нельсон|Richard Nelson Frye]]|Arran|том=1}}</ref>. Территория бывшего иранского марзбанства Албания вместе с армянской областью [[Сюник]] и [[Тбилиси|Тифлисом]] вошла в состав одного из регионов наместничества — Арминийа<ref>{{книга |автор = [[Ибн Хордадбех]]. |язык = ru |заглавие = Книга путей и стран |ссылка = https://www.vostlit.info/Texts/rus2/Hordabeh/framepred3.htm |ответственный = |издание = |место = М. |издательство = |год = 1986 |страницы = }}{{оригинальный текст|ru|Так, согласно его первой версии, I арабская Арминийа состояла из Аррана и ас-Сисаджана (Сюника); вторая его версия в основном совпадает с версией Ибн Хордадбеха (а также Ибн ал-Факиха), который называет в пределах этой части кроме Аррана, ас-Сисаджана и Тифлиса также Барду, Байлакан, Кабалу и Ширван, отсутствующие у ал-Балазури.}}</ref><ref name="Армения и страны южного Кавказа2">{{книга |язык = ru |заглавие = Армения и страны южного Кавказа в условиях византийско-иранской и арабской власти |автор = [[Шагинян, Арсен Карапети|Шагинян А. К.]] |ссылка = |издание = |ответственный = |место = С-Петербург |издательство = [[Алетейя (издательство)|Алетейя]] |год = 2011 |страницы = 348}}{{оригинальный текст|ru|Следовательно, Арминийа I, если исключить Тифлис/Тбилиси, включала в себя и Правобережную, и Левобережную Албанию (т. е. территорию бывшего иранского марзбанства Албания и армянскую область Сюник), Арминийа II — Восточную Грузию (т. е. территорию бывшего иранского марзбанства Картли).}}</ref>.

=== Дәрбәнт әмирлегенең баш ҡалаһы ===
Хәлифәт тарҡалған осорҙа Дәрбәнт халҡы 869 йылда Хашим ибн Суракты үҙҙәренең әмире итеп иғлан итә, һәм ул Хашимиҙар династияһына нигеҙ һала. Уның улы Мөхәммәт I идара иткәндә, 901 йылда батша К-са ибн Булжан етәкселегендә Дәрбәнткә хазарҙар һөжүм итә, әммә кире ҡағыла<ref>{{книга
 |автор = Рыжов К. В.
 |язык = ru
 |заглавие = Все монархи мира. Мусульманский Восток VII—XV вв
 |издательство = [[Вече (издательство)|Вече]]
 |год = 2004
 |страницы = 479
 |isbn = 5-94538-301-5, ББК 63.3(5) P 93
}}</ref><ref name="Хазари">{{cite web |title = Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа |author = А. П.Новосельцев |publisher = Gumilevica |url = http://gumilevica.kulichki.net/NAP/nap0152a.htm |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |date = 2008-04-12 |lang = ru}}</ref>. 969 йылда әмир Әхмәд цитадель һалдырып, унда нығына.
Жума мәсете иң боронғо ҡорам булып тора, ғәрәптәр яулап алғандан һуң, мәсет итеп үҙгәртелгән, уның инеү урыны шул турала һөйләй. Мәсеткә инеү һәр саҡ төньяҡтан булһа, Жума мәсетенең инеү урыны — көньяҡтан.

=== [[Сәлжүктәр дәүләте|Сәлжүктәр]]ҙән [[Сәфәүиҙәр]]гә тиклем ===
XI быуатта Алғы Азияға Месопотамия, Сүриә һәм Ирандың күп өлөшөн үҙ эсенә алған держава булдырған сәлжүк төрөктәре баҫып инә. 1067 йылда Дәрбәнткә солтан Алып-Арыҫлан хажибы — Әбү Мансур Сау-Тегин етәкселегендәге тәүге сәлжүк отряды инә<ref>{{книга
 |автор = Бернандт Г. Б., А Должанский.
 |язык = ru
 |заглавие = Ислам на территории бывшей Российской империи: Энциклопедический словарь
 |том = 1
 |издательство = «Восточная литература» РАН
 |год = 2006
 |страницы = 47
 |isbn = 5-02-018420-9
}}</ref>. 1075 йылда ҡала тулыһынса сәлжүкиҙәр власы аҫтына күсә. XII быуатта Дәрбәнттә яңынан үҙ аллы кенәзлек барлыҡҡа килә, ул 1239 йылға тиклем генә тора.
 
1395 йылда Тамерлан Дәрбәнт юлы аша Терек төбәгенә сыға һәм уның ярҙарында алтын Урҙа ғәскәренә емергес һөжүм яһай. Шул уҡ йылда ул Ибраһим I Ширваншаһҡа үткәлде һаҡларға ҡушып, Дәрбәнтте тапшыр<ref>{{книга
 |автор = Рыжов К. В..
 |язык = ru
 |заглавие = Все монархи мира. Мусульманский Восток VII—XV вв
 |издательство = [[Вече (издательство)|Вече]]
 |год = 2004
 |страницы = 211
 |isbn = 5-94538-301-5, ББК 63.3(5) P 93
}}</ref>.

1469 йылда ҡала Афанасий Никитин үҙенең «Хожение за три моря» («Өс диңгеҙ аръяғында булыу») юл яҙмаларында Дәрбәнтте телгә алған<ref>Хожение за три моря Афанасия Никитина. — Л., 1986. — С. 57.</ref>.

1541 йылдан 1542 йылға тиклем Дәрбәнт Самур үҙәненең үҙ-ара низағтарында ҡатнаша. Ширваншаһтар баш ҡалаһы Шамаха 1538 йылдан Ширван бәғләрбәктәре урынына әүерелгән Шамаха ярҙамында үҙ әһәмиәтен яҡларға күнеккән ахтындар яңы власҡа, Дәрбәнт хакимы бәғләрбәк Алхас мырҙа Сәфәүигә мөрәжәғәт итә. Алхас мырҙа, сөнниҙәр биләмәһендә нығынырға теләгән Иран мәнфәғәтендә эш итеп, Рутулға һөжүм ойоштора. Һөҙөмтәлә Кумух менән бер яҡ булған Рутул 1541—1542 йылдарҙа ҡыҙылбаш-ахтын ғәскәре тарафынан яндырыла<ref name="Lavrov1">{{книга |язык = ru |заглавие = Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Надписи X — XVII вв. Тексты, переводы, комментарий, вступительная статья и приложения Л. И. Лаврова |издательство = Наука |место = М. |том = часть 1 |год = 1966 |страницы = 141, 142, 206 }}</ref><ref name="Lavrov2">{{книга |язык = ru |заглавие = Эпиграфические памятники Северного Кавказа на арабском, персидском и турецком языках. Надписи X — XVII вв. Тексты, переводы, комментарий, вступительная статья и приложения Л. И. Лаврова |издательство = Наука |место = М. |том = часть 2 |год = 1968 |страницы = 81,153, 154 }}</ref>. Алхас мырҙа — Иран властарының Төньяҡ-көнсығыш Кавказдағы вәкиле, үҙәге Дәрбәнт ҡалаһы булған сәфәүиҙәр өйәҙе хакимы<ref name="Lavrov2" /><ref>{{книга |автор = Айтберов Т. М. |язык = ru |заглавие = Надир-шах Афшар и дагестанцы в 1741 году |ссылка = http://www.kavkazoved.info/images/myfls/files/nadir-dag.pdf |ответственный = И. А. Каяев |издательство = ИД «Домпресс» |год = 2011 |страниц = 200 |тираж = 2000 экз.}}</ref>.

XVI быуаттан алып Дәрбәнт, бөтә Ширван кеүек үк, Сәфәүиҙәр дәүләте составына ингән. 1578—1590 йылдарҙағы төрөк-фарсы һуғышы һөҙөмтәһендә, Сәфәүиҙәр власы бер аҙға юғала. Киләһе 1603—1618 йылдарҙағы төрөк-фарсы һуғышы барышында Сәфәүиҙәр Дәрбәнттә үҙ власын тергеҙә.

=== Рәсәй менән Фарсы иле араһында ===
[[Файл:Пётр 1 в Дербенте.jpg|справа|250px|мини|Пётр I Дербентта (XI быуат гравюраһы)]]
[[Файл:Домик Петра І в Дербенте.jpg|250px|мини| Пётр I 1722 йылда ҡунған ер өйө (землянка) урынында төҙөлгән заманса музей]]
1668 йылдың мартында Дон казак атаманы Степан Разин, Волга һәм Яйыҡ йылғалары һәм Каспий диңгеҙе буйлап походҡа сыҡҡанда, Дәрбәнтте штурм менән яулай. Тап Дәрбәнтте алыуҙан Разиндың Каспий диңгеҙендә фарсы флотын яндырып юҡҡа сығарыу менән тамамланған походы башлана.

XVIII быуат башында Пётр I билдәле фарсы (каспий буйы) походын (1722—1723) башлай. 1722 йылдың 5 авгусында генерал-адмирал Апраксин етәкселегендәге рус армияһы Дәрбәнткә йүнәлә, ә 15 августа ҡалаға капитан Верден командалығындағы артиллериялы һәм провиантлы транспорт флотилияһы (21 судно) килә<ref>{{cite web |url = http://militera.lib.ru/h/boevaya_letopis_flota/09.html |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Боевая летопись русского флота |author = |lang = ru |website = |date = |publisher = militera.lib.ru |access-date = 2019-12-05}}</ref>. 23 августа рус армияһы ҡаланы ала. Урындағы халыҡ, Имам Кулибәк һәм мосолман руханиҙары етәкселегендә рус императорын тантаналы рәүештә ҡаршылап, уға ҡала ҡапҡаларының ике көмөш асҡысын һәм ҡаланың тарихын бәйән итеүсе «Дербент Наме» китабын бүләк итә. Пётр I уның тарихи ҡомартҡыларына айырыуса иғтибар итә. Уны оҙатып йөрөүсе ярандар араһында булған ғалимдар һәм белгестәр: Д. К. Кантемир, И. Г. Гербер, Л. Я. Соймонов тарихи ҡомартҡыларҙы беренсе булып тасуирлай, Дәрбәнтте өйрәнеүгә нигеҙ һала. Ҡаланы һаҡлау һәм төҙөкләндереү буйынса саралар күрелә, һыҙым буйынса гавань төҙөргә ҡушыла, аҙыҡ-түлек складтары, лазареттар, рус сауҙагәрҙәренең факториялары асыла. Пётр I дәрбәнттәргә Рәсәй сиктәрендә ирекле сауҙа итеү хоҡуғын бирә, бында виноградсылыҡ, шарап эшләү, ебәк эшкәртеү үҫешен планлаштыра. Әммә 30 йөк судноһын ҡыйратып юҡ иткән дауыл башлана. Ашарға етмәй, ә Ширван менән Мөшкөрҙөң ихтилалдар солғап алған ерҙәрендә икмәк табыу мөмкин булмай. Эпизоотия башлана — бер төн эсендә 1700 ат үлә. Һөҙөмтәлә хәрби совет, ҡалала ҙур булмаған гарнизонды ҡалдырып, көньяҡҡа сығыуҙы туҡтатырға ҡарар итә, һәм Пётр I кире боролорға мәжбүр була.

30 августа Пётр I писал адмирал Корнелиус Крюйсҡа Дәрбәнттән яҙған хатында, Дәрбәнт наместнигының, ҡала ҡапҡаһы асҡысын тапшырып, ихлас ҡаршылауы, шулай уҡ Баҡынан да хат килеүе һәм унда ла гарнизон ебәрергә кәрәклеге тураһында бәйән итә. Әлегә аттарҙы ашатырлыҡ аҙыҡ булмауы һәм, артыҡ эҫе көндәр торғанлыҡтан, маршҡа сығыу мөмкин булмауын дә аңлата.

12 сентябрҙә Рәсәй Фарсы иле менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй, уның буйынса, эргә-тирә өлкәләре менән, Дәрбәнт ҡалаһы Рәсәйгә бирелә. Пётр I-нең күсеп ултырыу мөмкинлеген биргән сәйәсәте арҡаһында 1723 йылда уҡ ҡалала ҙур әрмән һәм грузин «слободалары» барлыҡҡа килә<ref>{{статья |ссылка = https://cyberleninka.ru/article/n/gruzinskaya-diaspora-dagestana-v-xviii-nachale-xx-veka |автор = Суздальцева И. А. |заглавие = Грузинская диаспора Дагестана в XVIII - начале XX века |год = 2005 |издание = История, археология и этнография Кавказа |номер = 3 |страницы = 20}}</ref>.

1735 йылғы [[Гәнжә]] килешеүе буйынса Дәрбәнт яңынан Иранға күсә, унан һуң Надир шаһтың беренсе дағстан походы башлана. Дәрбәнт Иран ғәскәрҙәренең Дағстанды буйһондороу форпосына әйләнә. 1741 йылда Надир шаһ Дағстанға өсөнсө походын ойоштора Һәм Андадаль алышы барышында ҡыйратыла. 1747 йылда Әхмәд хан уцмий Дәрбәнтте Иран гарнизонынан таҙарта. Шул уҡ 1747 йылда Надир шаһ үлтерелә.

XVIII быуат—XIX быуат башында Дәрбәнттә Төньяҡ-Көнсығыш Кавказдың иң ҙур ҡолдар баҙарының береһе урынлаша<ref>{{статья |автор = Иноземцева Е. И., Виноградов Б. В. |заглавие = К вопросу о работорговле в Дагестане в XVII – начале XIX века |год = 2000 |язык = ru |место = Армавир |издание = Вопросы северокавказской истории |выпуск = 5 |страницы = 21—27}}</ref>.

1758 йылдан — Фатали хан идара итә. Атаһы иҫән сағында уҡ әле ул 1757 йылда Сәлмән округын Куба ханлығына ҡуша. 1759 йылда Фәтали хан шамхал Муртузали, уцмий Эмир-Гамза һәм Табасаран ҡазыйы менән бергә халҡы, бигерәк тә бәктәр хупламаған Магомед-Гасан-хан идара иткән Дәрбәнткә эйә булырға теләй. Фатали хан, бүләктәр биреп, бәктәр менән йәшерен һөйләшеүҙәр башлай, уларҙың яҡлауына өмөт итә.

Феодалдар Дәрбәнттең әһәмиәтен, Фатали ҡаланы яулаһа, Куба ханлығы көсәйеүен яҡшы аңлай. Фатали хан Дәрбәнтте ҡамауын башлағанда, ағалы-энеле Мөхәммәт-Хөсәйен менән Тарихбәктең хакимлығы менән ҡәнәғәт булмаусылар баш күтәрә. Ҡала халҡы, һөнәрселәр, ваҡ сауҙагәрҙәр, союз ғәскәрҙәренә Дәрбәнт ҡапҡаһын аса. Дәрбәнткә хужа булған кубалы Фатали хан союздаштарына крәҫтиәндәре менән ҡуша ауылдарҙы бирә һәм ҡаланың сауҙа пошлиналарынан алынған килем менән бүләкләй. Дәрбәнтте ҡушҡандан һуң төбәктең сәйәси тормошонда Куба ханлығының әһәмиәте тағы ла арта.

1795 йылдың яҙында Каджарҙар династияһына нигеҙ һалыусы Ага Мөхәммәт шаһ етәкселегендә фарсы ғәскәрҙәре Кахетияға баҫып инә, ә 12 сентябрҙә Тбилисиҙы баҫып ала һәм талай. 1783 йылғы Георгий трактаты буйынса үҙ йөкләмәләрен үтәп, рус хөкүмәте Каспий корпусын (яҡынса 13 мең кеше) Дағстан аша Фарсы иленә ебәрә.

1796 йылдың 2 майында баш командующий генерал-поручик граф Валериан Александрович Зубов 6000 мосолман һәм 3000 әрмән йәшәгән Дәрбәнткә<ref name="Дербент">{{Книга|автор=Радожицкий И. Т.|часть=|заглавие=[https://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XVIII/1780-1800/Istor_izvestie/text1.htm Историческое известие о походе Российских войск в 1796 году в Дагестане и Персии под командою Графа Валериана Александровича Зубова]|ответственный=|издание=Отечественные записки|место=Спб.|издательство=|год=1827|страницы=152—153|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref> штурм башлай. 10 майҙа — аҡ флаг күренә, унан һуң рус лагерына Шәйех Әли хан да килә. Шул уҡ көндө Дәрбәнт ҡәлғәһе коменданты итеп генерал-майор Савельев тәғәйенләнә, ә 13 майҙа баш командующий граф Зубов тантаналы рәүештә ҡалаға инә<ref name= "Потто">{{cite web |author = |lang = ru |url = http://www.vehi.net/istoriya/potto/kavkaz/25.html |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = А. В.Потто, «Кавказская война», т. 1. - ПЕРСИДСКИЙ ПОХОД ЗУБОВА |publisher = www.vehi.net |access-date = 2019-12-05}}</ref>. Шәйех Әли хан, ҡасып киткәнсе, урыҫ лагерында почётлы тотҡон булып ҡалды. Зубов Дәрбәнттә тыныслыҡ тергеҙә, идаралыҡ хандың бер туған ағаһы Ҡасимға тапшырыла<ref name="Потто" />. Рәсәй тәхетенә Павел I килгәндән һуң, тышҡы сәйәсәт курсы үҙгәрә, шул уҡ йылдың декабрендә Кавказ аръяғынан рус ғәскәрҙәре кире ҡайтарыла, ә бөтә яулап алынған өлкәләр кире ҡайтарыла. 1799 йылда Куба ханы Фаталиҙың кесе ул — Гасан Дәрбәнт ханы тип иғлан ителә. Шәйех Әли хан 12 көн дауамында Дәрбәнтте ҡамарға маташа, әммә Гасан хан менән килешеү төҙөй<ref name="Ханства" />. 1802 йылда Дәрбәнт ханы вафат булғандан һуң, Шәйех Әли хан Дәрбәнт биләмәһен Куба ханлығына ҡуша<ref name="Ханства">{{cite web |title = Северные ханства Азербайджана и Россия (конец XVIII—начало XIX в.), Стр. 20 |author = Дж.М.Мустафаев |lang = ru |date = 1989 |url = https://www.elibrary.az/docs/xanstva.pdf |deadlink = yes |archive-url = |archive-date = }}</ref>.

=== Рәсәй империяһы составында ===
1813 йылда Гөлистан тыныслыҡ килешеүе буйынса Дәрбәнт Рәсәй империяһына ҡушыла, 1846 йылдан Ләрбәнт — губерна ҡалаһы Дағстан өлкәһе составына инә. 1840-сы йылдарҙан башлап йылдам иҡтисади күтәрелеш, атап әйткәндә, арзан буяу үләне марена үҫтереүгә бәйле. Урындағы халыҡтың төп шөғөлө: марена үҫтереү һәм баҡсасылыҡ. Дәрбәнттең көньяғында 1865 йылға ҡарата 1,500 баҡса иҫәпләнә. Уларҙа йөҙөм (виноград), шәфтәле (персик), өрөк (абрикос), ҡара емеш (слива), армыт (груша) һәм башҡа культуралар үҫтерелә. Виноградтан әрмәндәр шарап һәм араҡы етештергән. Ҡайһы бер кешеләр зәғфрән (шафран), йәшелсә үҫемлектәрен үрсеткән, шулай уҡ игенселек һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгән. Йәһүдтәр тәмәке үҫтереү менән шөғөлләнгән<ref>П.Семенов. Дербент// Географическо-статистический словарь Российской Империи. Том II. — Санкт-Петербург, 1865. — С. 37.</ref>. 1898 йылда Дәрбәнт аша Порт-Петровск (Махачҡаланың элекке исеме) — Баҡы тимер юлы үтә.

=== СССР составында ===
1921 йылда Дағстан Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы составына инә. 1953 йылда Дәрбәнт округының административ үҙәге була<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://whp057.narod.ru/dages.htm |archive-date = 2010-05-10 |archive-url = https://web.archive.org/web/20100510045422/http://whp057.narod.ru/dages.htm |title = РЕСПУБЛИКА ДАГЕСТАН |date = 2010-05-10 |publisher = |access-date = 2020-02-26 |deadlink = yes}}</ref>.

==== Бөйөк Ватан һуғышы ====
Дәрбәнттән фронтҡа күп кенә доброволкцтар китә, улар араһында 9 кеше [[Советтар Союзы Геройы]] исеменә лайыҡ була.

== Хронология ==
<!-- * Примерно с V—IV веков до н. э. на месте Дербента располагалась кочевая стоянка [[Маскуты|маскутских]] [[Массагеты|(массагетских)]] племён.
* Примерно во II веке до н. э. на месте стоянки был построен город, известный в античных и средневековых источниках как [[Чола (город)|Чола]].
* С конца I века до н. э. Чола — столица племенного союза маскутов (массагетов), часто называемого в исторических источниках [[Маскут|Царством Маскут]].
* С I века н. э. Чола, как и всё царство маскутов, в вассальной зависимости от царей [[Кавказская Албания|Кавказской Албании]].
* В VI веке н. э. сасанидский шах [[Кавад I|Кавад]], подчинив маскутов власти Сасанидов, начал перестройку и укрепление Чолы.
* В VI веке н. э. сасанидский шах [[Хосров I Ануширван|Хосров Ануширван]] полностью завершил перестройку крепости Чолы, заодно сменив её название на Дербент. Крепость охраняла проход между Кавказскими горами и Каспийским морем, находящийся на пути между [[Европа|Европой]] и [[Передняя Азия|Передней Азией]], что и отражено в названии: иранское «Дербенд» означает «закрытые (связанные) врата».
* При великом князе Кавказской Албании, [[Джеваншир|Джаваншире]], Дербент, как и вся область Маскут, присоединён к Кавказской Албании в составе сасанидского Ирана.[[Файл:Хазарская серебряная монета с легендой «Моисей — посланник Бога» («Муса расул Аллах»). IX в. (837−838 гг.).jpg|мини|Хазарская серебряная монета с легендой «Моисей — посланник Бога» («Муса расул Аллах»). IX в. (837−838 гг.)]]
* В 630-х годах Дербент захватили [[хазары]].
* В 643 году с осадой Дербента [[Арабское вторжение в Дагестан|началось арабское вторжение]] на территорию современного Дагестана. Согласно средневековым арабским источникам и местной исторической хронике «[[Дербенд-наме|Дербент-наме]]» первым походом арабов к Дербенту был поход под предводительством [[Салман ибн Рабиа|Салмана ибн Рабиа аль-Бахили]]. По одной из легенд, в результате шестидневной битвы арабских завоевателей с защитниками города, погибшие 40 арабов похоронены на кладбище [[Кырхляр]].
* 730-е годы — участие [[Горские евреи|евреев]] Дербента<nowiki/> в процессе принятия иудаизма [[Хазары|хазарами]].
* 730-е годы. [[Арабо-хазарские войны]]. [[Хазары|Хазарский]] каган был ранен в сражении у [[Дарваг]]а поблизости от Дербента. Контроль над стратегической крепостью окончательно перешёл от хазар к арабам. В городе разместился арабский гарнизон и была построена [[Дербентская Джума-мечеть|Джума-мечеть]].
* В VIII веке Дербент — крупный военно-политический центр [[Кавказ]]а, в котором находилась резиденция наместника [[халиф]]а. В X в., с распадом Халифата, Дербент становится центром независимого [[эмират]]а.
* С IX века Дербент под влиянием [[Государство Ширваншахов|государства Ширваншахов]].
* В 1071 году город оккупировали [[сельджуки]].
* С XII века Дербент в составе государства Ширваншахов, находившегося в вассальной зависимости от [[Государство Ильдегизидов|государствa Ильдегизидов]]
* В XIII веке Дербент, как и всё государство Ширваншахов, завоёван монголами.
* В XVI — начале XVIII веков Дербент — в составе [[Сефевидское государство|Сефевидского государства]].
* С 23 августа по 6 сентября 1722 года — Присоединение Дербента к Российской Империи ([[Пётр I]]).
* С 1743 год центр Дербентского ханства государства Сефевидов и [[Афшары|Афшаров]], резиденция [[Надир-шах|Надир-Шаха]].
* В XVIII веке со смертью Надир-шаха Дербентское ханство провозгласило свою независимость.

* В XVIII веке Дербент с ханством присоединён [[Фатали-хан|Фатали ханом Кубинским]] к [[Кубинское ханство|Кубинскому ханству]].

[[Файл:Derbent fort.jpg|250px|мини|{{center|Карта Дербента 1830 года.}}]]В 1796 году Дербент завоёван [[Русские|русскими]] войсками (См. [[Штурм Дербента]]).
* В 1806 году [[Тарковский, Мехти II|Мехти II]], [[Тарковское шамхальство|шамхал Тарковский]], стал и ханом Дербентским<ref>Доного Х.-М. Сверкающий газават. Имам Гази Мухаммад. Махачкала. 2007. С 168</ref>.[[Файл:Part of the Dagh Bary - defensive line which stretches between the citadel of Derbent and the Caucasus.jpg|мини|Остатки средневековой крепости в городе]]
* В 1813 году присоединён к [[Российская империя|Российской империи]].
* В 1837 году открылось первое русское учебное заведение в [[Дагестан]]е — Дербентское уездное училище.
* С 1840 года Дербент — уездный, а с 1846 года — посадский город.
* В конце 1840-х годов открылась [[Мектеб|мусульманская школа]], переведённая в 1855 году в [[Буйнакск|Темир-Хан-Шуру]].
* С 1840-х годов переживал быстрый экономический подъём, связанный, в частности, с выращиванием [[марена|марены]] — растения, из которого получали дешёвый краситель. В XIX в. были развиты также [[садоводство]], [[виноградарство]] и [[Рыболовство|рыбный промысел]].
* В 1898 году через Дербент прошла железная дорога Порт-Петровск (ныне [[Махачкала]]) — [[Баку]].
* 1902 год считается датой основания ныне действующего Дербентского коньячного комбината. Именно тогда это предприятие с рабочими в количестве 4 человек зарегистрировал владелец — Манашир Дадашев.
* В 1904 году в Дербенте Я. Рабиновичем (1867-?) была открыта русско-еврейская школа. До открытия школ дети чаще всего получали образование на дому у раввинов в «талмид-хуне». В том же 1904 году в училище уже было 88 учеников, из них 16 девочек, а в 1905 году число учеников увеличилось до 90, из них 15 девочек. В школе действовал педагогический совет в составе учителей Якова Маркуса, Ханукова, Данила Гилядова, Нагдиму Нагдимунова и Нагдиму Шимунова. В 1904 году Я. Рабиновичем (1867-?) было открыто Горско-еврейское училище.
* В 1930 году был построен Дербентский консервный комбинат. Бааз Рабаев возглавлял завод с 1932 по 1935 годы. Семенов Ишьягу Шамуилович возглавлял завод в самые трудные военные и послевоенные годы с 1940 по 1950 год. С 1955—1959 годы работу завода доверили возглавить талантливому и умелому хозяйственному работнику Ильдатову Семену Азарьевичу.
* В 1932 году был построен Дербентский ореходробильный завод. Директором ореходробильного комбината был Хануко Азизов
* В 1935 году в Дербенте функционировали две средние еврейские школы, еврейское отделение педагогического техникума, еврейское отделение коврового техникума, еврейские клубы.
* Предприятие Дербентский хлебозавод начало свою работу в 1936 году. Абрамов Николай Ханукаевич возглавлял это предприятие 25 лет.
* В 1946 году Сави Рафаилович Пейсахов возглавил швейную фабрику им. Крупской
* В 1948 году было отменено преподавание на еврейско-татском языке, и все школы горских евреев были закрыты.
* В 1959 году директором строящегося завода «Радиоэлемент» назначают Семена Азарьевича Ильдатова. 1970 год — перевод Ильдатова на работу директором пивзавода.
* В 1960 году в Дербенте была открыта ковровая фабрика «имени XXIII съезда КПСС», выпускающая ворсовые ковры ручной выработки отличного качества.
* С 1970-х годов идёт [[Алия (термин)|репатриация]] [[горские евреи|евреев]] Дербента в [[Израиль]]. Этот факт негативным образом сказывается на общественном, культурном и экономическом облике города.
* 19 сентября 2015 года — празднование 2000-летия города Дербента (''дата присвоения статуса «город»'').
 -->

=== Милли составы ===
2010 йылғы Бөтә Рәсәй йәниҫәбе мәғлүмәттәре буйынса:<ref name="Даг2010">{{cite web |author = |lang = ru |url = https://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/ВПН+том3.rar |title = Население по национальности и владению русским языком по городским округам и муниципальным районам Республики Дагестан |publisher = https://dagstat.gks.ru/ |access-date = 2013-12-14 |archive-url = https://web.archive.org/web/20171011191513/https://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/ВПН+том3.rar |archive-date = 2017-10-11 |deadlink = yes}}</ref>
{| class="standard"
|-
!Халыҡ
!Һаны, <br> кеше
!Дөйөм халыҡтан <br> өлөшө, %
|-
|[[лезгиндар]]
| align="right" | 40 188
| align="right" | 33,71 %
|-
|[[азербайджанцы]]
| align="right" | 38 523
| align="right" | 32,32 %
|-
|[[табасарандар]]
| align="right" | 18 839
| align="right" | 15,80 %
|-
|[[даргиндар]]
| align="right" | 6692
| align="right" | 5,61 %
|-
|[[урыҫтар]]
| align="right" | 4450
| align="right" | 3,73 %
|-
|[[агулдар]]
| align="right" | 3775
| align="right" | 3,17 %
|-
|[[әрмәндәр]]
| align="right" | 1367
| align="right" | 1,14 %
|-
|[[таулы йәһүдтәр]]
| align="right" | 1345
| align="right" | 1,13 %
|-
|[[рутулдар]]
| align="right" | 921
| align="right" | 0,77 %
|-
|башҡалар
| align="right" | 3100
| align="right" | 2,60 %
|-
|Барлығы
| align="right" | 119 200
| align="right" | 100,0 %
|}
<!--
;СССР һәм РФ халҡының иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса милли составының үҙгәреш динамикаһы.
{| class="wikitable sortable mw-collapsible standard" style="text-align: center;" width="75%"
|- class="bright"
! Йәниҫәп йылы !! 1926 йыл<ref>Данные Всесоюзной переписи населения 1926 года</ref> !! 1939 год<ref>{{cite web |author = |url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/derbent39.html |title = Дербентский горсовет (1939 г.) |lang = ru |website = www.ethno-kavkaz.narod.ru |date = |access-date = 2022-10-10 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref> !! 1959 год<ref>{{cite web |author = |url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/derbent59.html |title = Дербентский горсовет (1959 г.) |lang = ru |website = www.ethno-kavkaz.narod.ru |date = |access-date = 2022-10-10 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref> !! 1970 год<ref>{{cite web |author = |url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/derbgorsovet70.html |title = Дербентский горсовет (1970 г.) |lang = ru |website = www.ethno-kavkaz.narod.ru |date = |access-date = 2022-10-10 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref> !! 1979 год<ref>[ http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/derbent79.html Дербентский горсовет (1979 г.)]</ref> !! 1989 год<ref>{{cite web |author = |url = http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/derbent89.html |title = Дербентский горсовет (1989 г.) |lang = ru |website = www.ethno-kavkaz.narod.ru |date = |access-date = 2022-10-10 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref> !! 2002 год<ref>Данные Всероссийской переписи населения 2002 года</ref>
|- class="bright"
| [[әзербайжандар]] || 7831 кеше (33,9 %) || {{увеличение}} 8734 кеше (25,6 %) || {{увеличение}} 11 190 кеше (23,6 %) || {{увеличение}} 14 381 кеше (25,3 %) || {{увеличение}} 17 875 кеше (26,5 %) || {{увеличение}} 21 600 кеше (27,7 %) || {{увеличение}} 32 064 кеше (31,7 %)
|- class="bright"
| [[тау йәһүдтәре]] <br>
| 6597 кеше (28,6 %) || {{увеличение}} 7604 кеше (22,3 %) || {{увеличение}} 11 705 кеше (24,7 %) || {{уменьшение}} 10 139 кеше (17,8 %) || {{увеличение}} 12 918 кеше (19,2 %) || {{увеличение}} 13 119 кеше (16,9 %) || {{уменьшение}} 2038 кеше (2,0 %)
|- class="bright"
| [[лезгиндар]] || 868 кеше (3,8 %) || {{увеличение}} 1678 кеше (4,9 %) || {{увеличение}} 4589 кеше (9,7 %) || {{увеличение}} 6477 кеше (11,4 %) || {{увеличение}} 11 013 кеше (16,3 %) || {{увеличение}} 16 993 кеше (21,8 %) || {{увеличение}} 32 955 кеше (32,6 %)
|- class="bright"
| [[урыҫтар]] || 5499 кеше (23,8 %) || {{увеличение}} 11 211 кеше (32,9 %) || {{увеличение}} 12 310 кеше (26,0 %) || {{уменьшение}} 11 284 кеше (19,8 %) || {{уменьшение}} 10 404 кеше (15,4 %) || {{уменьшение}} 7644 кеше (9,8 %) || {{уменьшение}} 5073 кеше (5,0 %)
|- class="bright"
| [[табасарандар]] || ''мәғлүмәт юҡ'' || 152 кеше (0,4 %) || {{увеличение}} 1522 кеше (3,2 %) || {{увеличение}} 3296 кеше (5,8 %) || {{увеличение}} 6183 кеше (9,2 %) || {{увеличение}} 8776 кеше (11,3 %) || {{увеличение}} 15 606 кеше (15,4 %)
|- class="bright"
| [[даргиндар]] || ''мәғлүмәт юҡ'' || 769 кеше (2,3 %) || {{увеличение}} 1591 кеше (3,4 %) || {{увеличение}} 2340 кеше (4,1 %) || {{увеличение}} 2835 кеше (4,2 %) || {{увеличение}} 3242 кеше (4,2 %) || {{увеличение}} 5582 кеше (5,5 %)
|- class="bright"
| [[ҡумыҡтар]] || ''мәғлүмәт юҡ'' || 275 кеше (0,8 %) || {{увеличение}} 443 кеше (0,9 %) || {{увеличение}} 539 кеше (0,9 %) || {{увеличение}} 829 кеше (1,2 %) || {{уменьшение}} 441 кеше (0,6 %) || {{увеличение}} 552 кеше (0,5 %)
|- class="bright"
| [[аварҙар]] || ''мәғлүмәт юҡ'' || 182 кеше (0,5 %) || {{уменьшение}} 107 кеше (0,2 %) || {{увеличение}} 398 кеше (0,7 %) || {{увеличение}} 772 кеше (1,1 %) || {{уменьшение}} 271 кеше (0,3 %) || {{увеличение}} 442 кеше (0,4 %)
|- class="bright"
| [[лактар]] || ''мәғлүмәт юҡ'' || 120 кеше (0,3 %) || {{увеличение}} 252 кеше (0,5 %) || {{увеличение}} 361 кеше (0,6 %) || {{увеличение}} 526 кеше (0,8 %) || {{уменьшение}} 451 кеше (0,6 %) || {{уменьшение}} 436 кеше (0,4 %)
|- class="bright"
| [[агулдар]] || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || 492 кеше (0,7 %) || {{увеличение}} 1147 кеше (1,5 %) || {{увеличение}} 2956 кеше (2,9 %)
|- class="bright"
| [[рутулдар]] || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || 236 кеше (0,4 %) || {{увеличение}} 392 кеше (0,5 %) || {{увеличение}} 716 кеше (0,7 %)
|- class="bright"
| [[әрмәндәр]] || 812 кеше (3,6 %) || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ''
|- class="bright"
| [[фарсылар]] || 432 кеше (1,9 %) || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ'' || ''мәғлүмәт юҡ''
|- class="bright"
| башҡалар || 1058 кеше (4,6 %) || 3327 кеше (9,8 %) || 3609 кеше (7,6 %) || 7654 кеше (13,5 %) || 3339 кеше (5,0 %) || 3775 кеше (4,8 %) || 2611 кеше (2,6 %)
|- class="bright"
| барлығы || 23 097 кеше (100 %) || {{увеличение}} 34 052 кеше (100 %) || {{увеличение}} 47 318 кеше (100 %) || {{увеличение}} 56 869 кеше (100 %) || {{увеличение}} 67 422 кеше (100 %) || {{увеличение}} 77 851 кеше (100 %) || {{увеличение}} 101 031 кеше (100 %)
|}
-->
Ислам энциклопедияһына ярашлы, XX быуат башында ҡала халҡының этно-дини составы түбәндәгесә була: 57 % — мосолмандар, 18 % -ы — урыҫтар, 16 % -ы — йәһүдтәр һәм 7 % -ы — әрмәндәр<ref name="ЭнцИс2">Энциклопедия Ислама Том II стр. 206, статья: «Derbend». E.J. Brill 1991</ref>.

Дербентта бер нисә мең шиғый диаспораһы йәшәй<ref>[http://www.derbent.ru/press-tsentr/novosti/224098/ Шииты Дербента отметили траур по имаму Хусейну]</ref>.

Халыҡ иҫәбен алыуҙың һуңғы мәғлүмәттәренә ярашлы, Дәрбәнттә күпселекте — 53,5 % — Нах-дағстан ғаиләһенә ҡараған лезгин теле тармағы халыҡтары тәшкил итә.

== Урындағы үҙидара ==
; Ҡала округы хакимиәт башлығ
* Пирмагомедов Рустамбек Седретдинович<ref>{{Cite web|url=http://derbent.ru/about/rukovodstvo/|title=Руководство|website=derbent.ru|access-date=2023-03-08}}</ref>

; Депутаттар йыйылышы (урындағы үҙидара) рәйесе
* Рагимов Мавсум Гилалович

== Сәнәғәте ==
Дәрбәнт ҡалаһында коньяк, шарап заводтары һәм комбинаттары, ит һәм консерва комбинаттары, икмәк, һөт заводтары, төҙөлөш комбинаты эшләй.

* «Волна» ҒТИ-ты. Фәнни-тикшеренеү институты граждандар авиацияһы самолёттары өсөн авиация эске элемтә аппараттарын эшләү һәм етештереү менән шөғөлләнә<ref>Экономическая энциклопедия регионов России. Республика Дагестан. М.: ЗАО "Издательство «Экономика», 2009. с. 524—525.</ref>.
* «Дәрбәнт шарап етештереү компанияһы» ЯСЙ-е [https://derbentwine.ru/ предприятие]

== Дәрбәнт гербы ==
[[Файл:Coat of Arms of Derbent (Dagestan) (2014).png|мини|324x324px|2013 йылда раҫланған Дербент Гербы]]
Дербент өйәҙенең гербын батша хөкүмәте 1843 йылдың 21 мартында Рәсәй империяһы Каспий өлкәһенең башҡа гербтары менән бергә раҫлаған<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = https://geraldika.ru/print/2455 |title = :: Геральдика.ру / Гербы и флаги:: Символика Дагестана |access-date = 2009-01-02 |archive-url = https://web.archive.org/web/20090303065906/https://geraldika.ru/print/2455 |archive-date = 2009-03-03 |deadlink = yes }}</ref>. Һуңыраҡ был символика 170 йыл дауамында Дәрбәнт ҡалаһы гербы булған.

Ҡаланың флагы әлегә раҫланмаған<ref>{{cite web |author = |url = http://www.protown.ru/russia/city/articles/articles_689.html |title = Герб и флаг города Дербент |lang = ru |website = www.protown.ru |date = |access-date = 2022-10-10 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>.

;Иҫке гербтың тасуирламаһы
[[Файл:Coat of Arms of Derbent (Dagestan) (1843).png|справа|мини|192x192px|Ҡаланың иҫке гербы]]

«Беренсе алтын ерлектә (Каспий өлкәһе гербының өлөшөн ҡабатлай) — баҫып тороусы юлбарыҫ; икенсе алтын ерлектә — ерҙән ялҡын ялмап алған газ ағымы; өсөнсө көмөш ерлектә — бер яҡтан тауҙар һыртына беркетелгән, икенсе яҡтан диңгеҙгә тоташҡан ҡапҡалы иҫке ҡәлғә диуары, дүртенсе көмөш ялатылған ерлектә — буяу марена үҫемлеге һәм алтын бау менән бәйләнгән бер нисә мәк һабағы».

Марена менән мәк шуға төшөрөлгән: урындағы халыҡ тәүгеһен эшкәртеү менән уңышлы шөғөлләнгән, һәм мәктән дауалау әфиүнен (ширяк) әҙерләү маҡсатында үрсетеүе билдәһе булған өсөн<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://www.dagpravda.ru/article/849 |title = Каждому городу — свой герб — Газета «Дагестанская правда» |access-date = 2009-01-02 |archive-url = https://web.archive.org/web/20090302171802/http://www.dagpravda.ru/article/849 |archive-date = 2009-03-02 |deadlink = yes }}</ref>.

== Театрҙары ==
Дәрбәнттә 3 дәүләт һәм 1 муниципаль театр эшләй.
* Әзербайжан дәүләт драма театры<ref>[//www.azteatr.ru/index/nashi_istorija/0-5 Азербайджанский театр РД — История театра]</ref>.
* Сөләймән Стальский исемендәге Дәүләт лезгин музыкаль-драма театры<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://лезгитеатр.рф/glavnay |deadlink = no |title = Официальный сайт Государственного лезгинского музыкально-драматического театра имени Сулеймана Стальского. |archive-url = https://web.archive.org/web/20140723093420/http://xn--80affbihr0cpc.xn--p1ai/glavnay |archive-date = 2014-07-23 }}</ref>.
* Дәүләт Табасаран драма театры<ref>[http://tabasaranteatr.ru/ Официальный сайт Табасаранского Драматического театра] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141014121819/http://tabasaranteatr.ru/ |date=2014-10-14 }}</ref>.
* Таулы йәһүдтәр театры.

== Мәғарифы ==
[[Файл:Школа № 15 в Дербенте.png|справа|300px|мини|15-се урта мәктәп]]
Дәрбәнттә түбәндәге уҡыу йорттары бар: «Юждаг» институты, 3 башланғыс һөнәри белем биреү уҡыу йорто, 3 колледж, 1 колледж филиалы, 26 мәктәп, 28 балалар баҡсаһы

=== Дәрбәнтте өйрәнеү ===
Ҡала мәктәптәрендә «Дербентоведение» предметы уҡытыла.

=== Дәрбәнттең юғары уҡыу йорттары ===
* «Юждаг» институты — [[Махачкала|Махачҡалала]] урынлашҡан Дағстанда беренсе үҙ аллы юғары уҡыу йорто<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://www.yuzhdag.ru/ |title = Официальный сайт института |access-date = 2014-10-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20140422170208/http://www.yuzhdag.ru/ |archive-date = 2014-04-22 |deadlink = yes }}</ref>. 1992 йылда Тарас Шевченко исемендәге Киев милли университетының Дәрбәнт (һуңғараҡ — Төньяҡ Кавказ) филиалы базаһында булдырылған<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://www.yuzhdag.ru/index.php/ob-institute/istorija-instituta |deadlink = no |title = История института |archive-url = https://web.archive.org/web/20150916170716/http://www.yuzhdag.ru/index.php/ob-institute/istorija-instituta |archive-date = 2015-09-16 }}</ref>.
* Әзербайжан дәүләт иҡтисад университетының Дәрбәнт филиалы (АГЭУ). 1993 йылдан эшләй<ref>{{cite web |author = |url = http://ageu-derbent.ru/sveden/common/ |title = Сведения об образовательной организации |lang = ru |website = ageu-derbent.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>.
* Дағстан мәғариф һәм мәҙәниәт академияһы (ДАОК). 1993 йылда барлыҡҡа килгән<ref>{{cite web |author = |url = https://diik.3dn.ru/index/obshhie_svedenija/0-4 |title = ОТКРЫТОЕ ПИСЬМО МИНИСТРУ ОБРАЗОВАНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ Д.ЛИВАНОВУ |lang = ru |website = diik.3dn.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>.
* Дәрбәнт гуманитар институты (ДГИ, 1993 йылдан)<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://dgi-derbent.ru/ |title = Официальный сайт ДГИ |access-date = 2014-10-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20141006220951/http://dgi-derbent.ru/ |archive-date = 2014-10-06 |deadlink = yes }}</ref>.
* Филиал МГГУ им. М. А. Шолохов исемендәге Мәскәү дәүләт гуманитар университеты. 1998 йылдан эшләй<ref>{{cite web |author = |url = https://mggu-sh.ru/filials/derb/ |title = Дербентский филиал МГГУ им. М. А. Шолохова |lang = ru |website = mggu-sh.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>.
* Социаль-педагогик институт. 2000 йылда булдырылған<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://spi-vuz.ru/osnovnye_svedeniya.html |deadlink = no |title = Социально-педагогический институт — Основные сведения |archive-url = https://web.archive.org/web/20141006103017/http://spi-vuz.ru/osnovnye_svedeniya.html |archive-date = 2014-10-06 }}</ref>.
* Академик М. Д. Миллионщиков исемендәге Грозный дәүләт нефть техник университетының Дәрбәнт филиалы.

=== Бөтә донъя мираҫы ===
Халыҡтарҙың Бөйөк күсенеүе осороноң монументаль шаһиты һәм күренекле оборона архитектураһы ҡомартҡыһы, Дәрбәнт ҡәлғә комплексы 1500 йыл дауамында ҡурғаулау функцияларын башҡарған. Ул, унда ике оҙон ҡала стенаһы юлды тулыһынса ҡаплаған һәм, порт барлыҡҡа килтереп, диңгеҙгә сығып киткән урныдағы Нарын-ҡала ҡәлғәһен үҙ эсенә ала. 2003 йылда ЮНЕСКО традицион төҙөлөшлө Дербенттың иҫке өлөшөн Бөтә донъя кешелек мираҫы тип таныны:
* Дәрбәнт диуары — Каспий ҡапҡаларын бикләгән Сәсәниҙәр заманындағы ике ҡатлы диуар. XV быуат дауамында стена фарсылар, ғәрәптәр һәм монголдар (илхандар, Тимуридтар) тарафынан оборона маҡсатында файҙаланылған. Боронғо фарсы фортификация төҙөлөшөнөң берҙән-бер һаҡланған ҡомартҡыһы.
* [[Нарын-ҡала]] — 4,5 га майҙанды биләгән боронғо ҡәлғә, ул Дәрбәнттән юғарыла урынлашҡан тауҙа күтәрелә. Эстә мунсалар, ҡамауҙа ҡалыу осрағын күҙ аллап ҡаҙылған һыу сығанағы резервуарҙары һәм боронғо биналар емереклектәре һаҡланған. Улар иҫәбендә һуңыраҡ зороастризм йәки утҡа табыныусылар ғибәҙәтханаһына әйләндерелгән V быуаттағы тәре көмбәҙле ҡорам һәм мәсет ҡарай. Шаһ һарайы беҙҙең көндәргә харабалар рәүешендә генә килеп еткән.
* Жума мәсете — Рәсәйҙең иң боронғо мәсете. Элек, ғәрәптар баҫып алғанға тиклем күпкә алда төҙөлгән христиан ғибәҙәтханаһы булған, һәм мәсеткә әйләндерелгән. Шуға күрә был мәсеттең ишеге мосолмандарҙағыса төньяҡта түгел, ә көньяҡта урынлашҡан. Был хаҡта Амри Шихсаидов «Дагестанские святыни» китабында беренсе тапҡыр яҙа. Мәсет алдында — XV быуат мәҙрәсәһе.

=== Ҡаланың ҡапҡалары ===
<gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray">
Ворота Баят-капы. Дербент.jpg|Баят-Ҡапы (Почта йәки хаттар ҡапҡаһы)
Даг-Капы. Дербент.jpg|Тау ҡапҡаһы йәки Хурлыҡ ҡапҡаһы (ҡала ҡамауҙа ҡалғанда ҡасыу өсөн файҙаланылған ҡапҡа)
Ворота Даш-капы. Дербент.jpg|Даш-Ҡапы
Ворота Джарчи-Капы. Дербент.jpg|Жарчи-Ҡапы (Яр һалыу) — һөрән һалып хәбәр еткерелгән урын
</gallery>
<gallery mode="packed" heights="200px" class="ts-gallerystyle-gray">
Ворота Дубары-Капы.png|Дубары-Ҡапы  (ябылған ҡапҡа)
Ворота Кырхляр-Капы. Дербент.jpg|Ҡырхляр-Ҡапы (ғәрәп сығанаҡтарында Баб-әл-Кәбир (Ҙур ҡапҡа) йәки Баб-әл-Жиһад (Изге һуғыш ҡапҡаһы)
Главный вход в цитадель Нарын-Кала.jpg|Нарын-ҡала Ҡапы
Ворота Орта Капы. Дербент.jpg|Урта Ҡапы<ref>[https://dzen.ru/a/XeAf03wyA3Z_Bt9F Путешествуем по наследию ЮНЕСКО в России. Город окруженный стенами]</ref>.
</gallery>

Дәрбәнт ҡәлғәһе — Кавказ аръяғы һәм Алғы Азия халыҡтарын төньяҡтан күсмә халыҡтар һөжүменән һаҡлаған ғәйәт ҙур оборона системаһының бер өлөшө. Система эсенә ҡала стеналары, цитадель, диңгеҙ стеналары һәм Дағ-барҙың Тау стенаһы инә.

=== Шишмәләре ===
* Аваин булах (болаҡ<ref>башҡорт телендә ''болаҡ'' һүҙе ''бәләкәй йылға'' тигәнде аңлата</ref>) — Гёур-гая ҡаяһы аҫтында, ҡаланан төньяҡҡа табан 2 км алыҫлыҡта урынлашҡан{{sfn|Гусейнов Г.-Б. Я.|2005|с=440}}. Яҡынса VII быуатҡа тиклем булдырылған.
* Шәйехсәләх болах (болаҡ) —Урта-Ҡапынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 130 м алыҫлыҡта<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://www.arcua.org/putvdolber/vodorazborn |title = Фонтан Шах-Салах |access-date = 2014-10-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20150923173413/http://www.arcua.org/putvdolber/vodorazborn |archive-date = 2015-09-23 |deadlink = yes }}</ref>.

=== Иҫтәлекле урындары ===
* Дәрбәнт маяғы — (1853 йылда төҙөлгән){{sfn|Гусейнов Г.-Б. Я.|2005|с=431—433}}. Рәсәйҙең иң көньяҡ маяғы<ref>{{cite web |author = |url = https://www.rgvktv.ru/news/1701 |title = Дербентский маяк нуждается в капитальной реставрации |lang = ru |website = www.rgvktv.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref><ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://derbentmuzei.ru/shema-muzeja/majak.html |deadlink = no |title = Маяк |archive-url = https://web.archive.org/web/20160528214247/http://derbentmuzei.ru/shema-muzeja/majak.html |archive-date = 2016-05-28 }}</ref>.
* Дәрбәнт тоннеле (1972 йылда — СССР ойошторолоуының 50 йыллыҡ юбилейына арнап төҙөлгән). Уның оҙонлоғо — 318 м.

; Юҡҡа сығарылған иҫтәлекле урындар
* Изге Георгий Еңеүсе (Святой Георгий Победоносцец) соборы. Кенәз Г. Г. Гагарин проекты буйынса 1853 йылда төҙөлгән. Хәҙерге Азатлыҡ майҙаны урынында урынлашҡан булған. 1938 йылда һүтелгән {{sfn|Гусейнов Г.-Б. Я.|2005|с=682—685}}.

== Проекттар ==
* Төньяҡ Кавказ туркластеры проектын ғәмәлгә ашырыу сиктәрендә аэропорт төҙөү планы<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/199084/ |title = Специалисты «КСК» предлагают построить четыре новых аэропорта на Северном Кавказе |access-date = 2012-09-16 |archive-url = https://web.archive.org/web/20120822072406/http://chechnya.kavkaz-uzel.ru/articles/199084/ |archive-date = 2012-08-22 |deadlink = yes }}</ref>

== Дәрбәнттең 2000 йылын билдәләү ==
<!-- 21 ноября 2012 года Президент России Владимир Путин подписал Указ «О праздновании 2000-летия основания г. Дербента Республики Дагестан» за № 1559<ref>{{cite web |author = |url = http://kremlin.ru/acts/news/16886 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Указ о праздновании 2000-летия основания Дербента |publisher = Президент России |lang = ru |access-date = 2019-12-05}}</ref><ref>{{cite web |author = |url = http://kremlin.ru/acts/bank/36367 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Указ Президента Российской Федерации от 21.11.2012 г. № 1559 |publisher = Президент России |lang = ru |access-date = 2019-12-05}}</ref>.

{{начало цитаты}}В связи с исполняющимся в 2015 году 2000-летием основания г. Дербента Республики Дагестан постановляю:
1. Принять предложение Правительства Российской Федерации о праздновании в 2015 году 2000-летия основания г. Дербента Республики Дагестан.<br>
2. Рекомендовать органам государственной власти субъектов Российской Федерации и органам местного самоуправления принять участие в подготовке и проведении празднования 2000-летия основания г. Дербента Республики Дагестан.
3. Настоящий Указ вступает в силу со дня его подписания.{{конец цитаты}}
На 19 сентября 2015 года намечено празднование 2000-летнего юбилея города. Приедут более 40 делегаций (около 5 тысяч гостей) из разных регионов России и стран ближнего и дальнего зарубежья (Ирана, Турции, Азербайджана, Грузии, Казахстана).

К юбилею Дербента заработал сайт «Дербент-2000»<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://xn---2000-9veuib4f4a1a.xn--p1ai/ |title = Дербент-2000 |access-date = 2019-04-21 |archive-url = https://web.archive.org/web/20180517142425/http://xn---2000-9veuib4f4a1a.xn--p1ai/ |archive-date = 2018-05-17 |deadlink = yes}}</ref>.
[[Файл:Vladimir Putin and Ramazan Abdulatipov (2015-11-03) 02.jpg|справа|250px|мини|{{center|[[Путин, Владимир Владимирович|Владимир Путин]] и [[Абдулатипов, Рамазан Гаджимурадович|Рамазан Абдулатипов]] на выставке «Дербент, Дагестан, Россия». [[Государственный исторический музей]], 3 ноября 2015 года}}]]
Ожидается приезд ряда известных лиц: Глава Центрального духовного управления мусульман (ЦДУМ) верховный муфтий России Талгат Таджуддин<ref>{{cite web |author = |url = https://vestikavkaza.ru/news/Talgat-Tadzhuddin-priedet-na-prazdnovanie-2000-letiya-Derbenta.html |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Талгат Таджуддин приедет на празднование 2000-летия Дербента |publisher = vestikavkaza.ru |lang = ru |access-date = 2019-12-05}}</ref>, Чрезвычайный и полномочный посол Азербайджана в РФ, народный артист Азербайджанской ССР, композитор Полад Бюльбюльоглу<ref>{{cite web |author = |url = https://report.az/ru/vneshnyaya-politika/posol-azerbajdzhana-primet-uchastie-v-prazdnovanii-yubileya-derbenta/ |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Посол Азербайджана примет участие в праздновании 2000-летия Дербента |publisher = Информационное Агентство Репорт |lang = ru |access-date = 2019-12-05}}</ref>, бывший полпред и действующий полпред в СКФО Александр Хлопонин и Сергей Меликов<ref>{{cite web |author = |url = https://rusplt.ru/region-news/dagestan/v-derbent-s-rabochim-vizitom-priedut-aleksandr-hloponin-i-sergey-melikov-424734/ |title = В Дербент с рабочим визитом приедут Александр Хлопонин и Сергей Меликов |lang = ru |website = rusplt.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>, российская оперная певица, народная артистка РСО-Алания, солистка Большого театра Вероника Джиоева, народный артист России, Карачаево-Черкесской Республики, Кабардино-Балкарской Республики и Республики Адыгея Заур Тутов<ref>{{cite web |author = |url = https://www.interfax-russia.ru/South/view.asp?id=650891 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Городу две тысячи лет |date = 2015-09-11 |publisher = Interfax-Russia.ru |lang = ru |access-date = 2019-12-05}}</ref>, руководители городов и районов Дагестана и Северного Кавказа. Также приедут со своими постановками приедут театральные и музыкальные коллективы. Так, Мариинский театр изъявил желание принять участие в торжествах по случаю 2000-летнего юбилея Дербента<ref>{{cite web |author = |url = http://www.obzor-smi.ru/?com=articles&page=article&id=15980 |title = Мариинский театр приедет в Дербент |lang = ru |website = www.obzor-smi.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>.

18 сентября Президент Азербайджана Ильхам Алиев поздравил жителей города Дербента с 2000-летием его основания. Поздравление было размещено на сайте президента Азербайджана<ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = http://interfax.az/view/650935 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Президент Азербайджана поздравил жителей Дербента с 2000-летием этого города |publisher = interfax.az |access-date = 2019-12-05}}</ref>.

Среди учёных нет единогласного мнения о возрасте города, многие утверждают, что городу более 5000 лет. До последнего времени, на протяжении всей истории России, Дербент отмечал 5000 лет<ref>{{cite web |url = https://news-r.ru/m/news/analytics/skolko_let_derbentu/ |deadlink = no |title = Сколько лет Дербенту? |author = |lang = ru |website = |date = |publisher = |access-date = 2019-12-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20150923135922/https://news-r.ru/m/news/analytics/skolko_let_derbentu/ |archive-date = 2015-09-23}}</ref><ref>{{cite web |author = |lang = ru |url = https://dag.aif.ru/society/details/75310 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = |title = Как омолодили Дербент: 2000 лет вместо традиционных 5000 |date = 2013-08-27 |publisher = dag.aif.ru |access-date = 2019-12-05}}</ref>.

К юбилею города были выпущены 3 монеты (одна золотая и 2 серебряные), 2 почтовые марки и 2 конверта.
 -->

== Халыҡ-ара эшмәкәрлеге ==
2008 йылдан Дербент ҡалаһы «Берләшкән ҡалалар һәм урындағы властар» (ОГМВ) Бөтә донъя ойошмаһының Евразия төбәк бүлексәһе ағзаһы булып тора. 2004 йылда Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы ярҙамында булдырылған «Берләшкән ҡалалар һәм урындағы властар» Бөтә донъя ойошмаһы 136 илдән 1000-дән ашыу ҡаланы һәм донъя ассоциацияларын берләштерә. Евразия төбәк бүлексәһе БДБ илдәренең һәм Монголияның урындағы властарының 109 ҡалаһын һәм ассоциацияһын үҙ эсенә ала.

2003 йылда ЮНЕСКО Дәрбәнттең традицион төҙөлөшлө иҫке өлөшөн Бөтә донъя кешелек мираҫы объекты тип таныны. Дәрбәнт Бөтә донъя мираҫы ҡалаларының ойошмаһы ағзаһы (ОГВН) булып тора.

=== Туғандаш ҡалалары ===
* {{флаг|Азербайджан}} [[Гәнжә]], [[Әзербайжан]]
* {{флаг|США}} [[Якима (ҡала)]], [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]
* {{флаг|Израиль}} [[Хадера]], [[Израиль]]
* {{флаг|Россия}} [[Кронштадт]], [[Рәсәй]]
* {{флаг|Россия}} [[Псков]] (2014<ref>{{cite web |author = |url = http://lezgi-yar.ru/news/derbent_podruzhilsja_s_pskovom/2014-10-03-2809 |title = Дербент «подружился» с Псковом (Фото) |lang = ru |website = lezgi-yar.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>), [[Россия]]
* {{флаг|Россия}} [[Коломна]] (2020)

== Дәрбәнт мәҙәниәттә ==

=== Дәрбәнттә кино ===
СССР-ҙа ла, Рәсәйҙә лә Дәрбәнттә кино төшөрәләр:
* «Снежная свадьба» (1980)
* «Кавказский пленник» (1996)<ref>[https://www.vokrug.tv/product/show/kavkazskii_plennik/ Фильм «Кавказский пленник» снимался в Дагестане]</ref>
* «Пальмира» (2020)<ref>[https://derbent-news.ru/articles/media/2021/3/2/v-derbente-sostoitsya-premera-filma-rezhissera-ivana-bolotnikova-palmira/ В Дербенте состоится премьера фильма режиссера Ивана Болотникова «Пальмира»]</ref>
* «Русская жена» (в процессе)<ref>[https://riadagestan.ru/news/g_derbent/v_derbente_snimayut_film_russkaya_zhena/ В Дербенте снимают фильм «Русская жена»]</ref>

=== Дәрбәнт тураһында әҙәбиәт ===
* Д. Кругляков, Н. Давыдова. Дербент: Прогулки рука об руку. 2021.
* Назим Шихвердиев: Дербент, дербентцы и дербентские истории. 2022
* Д. Хайретдинов Дербент. Врата к единобожию. Спецлит, 2022.

=== Дәрбәнт тураһында йырҙар ===
* «В Дербенте дождь» (стихи — Геннадий Рахилов, музыка — Семён Рабаев). Исполняет Семён Рабаев<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=Axc8_gDB918 песня «В Дербенте дождь»]</ref>.
* «Мой величавый Дербент» (стихи и музыка — Бернард Осипов). Исполняет Бернард Осипов<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=B4QNLc2BBf4 песня «Мой величавый Дербент»]</ref>.
* «Мой Дербент». Исполняет Эльчин Кулиев<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=pwzAQ_dEpPo песня «Мой Дербент»]</ref>.
* «Дербент». Исполняют Мануэль Исаков и Гусейн Манапов<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=RsG-AxLuGL8 песня «Дербент»]</ref>.
* «Дербент». Исполняет Rido Zloy<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=jk_Ha7QW5iM песня «Дербент»]</ref>.
* «Дербент. Дербент». Исполняет Тимур Темиров<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=jCyZaAmX6Iw песня «Дербент. Дербент»]</ref>.

== Билдәле кешеләре ==
* ''[[:Категория:Дәрбәнттә тыуғандар]]:''
* ''[[:Категория:Дәрбәнттә вафат булғандар]]:''

== Комментарийҙар ==
;Комментарийҙар
{{примечания|group=комм.}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|refs=
<ref name="bakihanov">{{cite web |author = |url = https://www.vostlit.info/Texts/rus2/Bakihanov/vved.phtml |title = АББАС-КУЛИ-АГА Бакиханов Гюлистан-и Ирам |lang = ru |website = www.vostlit.info |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>

<ref name="bronevsky">{{cite web |author = |url = https://viewer.rusneb.ru/ru/rsl01004109407?page=350 |title = Семён Броневский. Новейшия географическия и историческия известия о Кавказе, / Собранныя и пополненныя Семеном Броневским. - Москва: В типографии С. Селивановскаго, 1823. - c. 338 |lang = ru |website = dlib.rsl.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}</ref>
}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Исаев И. Р.'' История Табасарана. Табасаран с древнейших времен до наших дней. — Саратов, 2011
* {{книга |автор = Гусейнов Г.-Б. Я. |язык = ru |заглавие = Краткая энциклопедия города Дербента |место = Махачкала |издательство = Юпитер |год = 2005 |ref = Гусейнов Г.-Б. Я.}}
* ''Кудрявцев А. А.'' История города Дербента. — М., 1906.
* {{книга |автор = [[Кудрявцев, Александр Абакарович|Кудрявцев А. А.]] |язык = ru |заглавие = Город, неподвластный векам |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Махачкала |издательство = Даг. кн. изд-во |год = 1976 |страницы = |страниц = 144 |isbn = |тираж = 3000 }}
* {{книга |автор = [[Кудрявцев, Александр Абакарович|Кудрявцев А. А.]] |язык = ru |заглавие = Древний Дербент |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М. |издательство = [[Наука (издательство)|Наука]] |год = 1982 |страницы = |страниц = 176 |серия = [[Страницы истории нашей Родины]] |isbn = |тираж = 120000 }}
* {{книга |автор = [[Кудрявцев, Александр Абакарович|Кудрявцев А. А.]] |язык = ru |заглавие = Великий город на Каспии: Дербент в эпоху феодализма |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Махачкала |издательство = Даг. кн. изд-во |год = 1982 |страницы = |страниц = 184 |isbn = |тираж = 2500 }}
* {{книга |автор = [[Кудрявцев, Александр Абакарович|Кудрявцев А. А.]] |язык = ru |заглавие = Дербенту — 5000 лет: Путеводитель |ссылка = |ответственный = Авт. текста: А. А. Кудрявцев; Сост.: [[Нувахов, Борис Шамильевич|Б. Ш. Нувахов]] |издание = |место = М. |издательство = [[Советская Россия (издательство)|Советская Россия]] |год = 1989 |страницы = |страниц = 160 |isbn = 5-26800407-7 |тираж = 50000 }}
* {{книга |автор = [[Кудрявцев, Александр Абакарович|Кудрявцев А. А.]] |язык = ru |заглавие = Феодальный Дербент |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М. |издательство = [[Наука (издательство)|Наука]] |год = 1993 |страницы = |страниц = 320 |isbn = 5-02-008591-X |тираж = 430 }}
* ''Махмудова З. У.'' Дербент в XIX — начале XX века. Этническая мозаичность города на «вечном перекрёстке». — М., Три квадрата, 2006, 157 с.
* ''[[Пахомов, Евгений Александрович|Пахомов Е. А.]]'' Краткий курс истории Азербайджана с экскурсом о ширваншахах XI—XIV вв. —Баку, 1923
* ''Пахомов Е. А.'' {{cite web |author = |url = http://annales.info/kavkaz/small/derbent30.htm |title = О Дербентском княжестве XII—XIII вв. |lang = ru |website = annales.info |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }} — Баку, 1930
* {{ЭЕЭ|11403|Дербент}}
* ''[[Бартольд, Василий Владимирович|Бартольд В. В.]]''. Дербент // Бартольд. Сочинения, 2, 419—430
* ''Minorsky V.'' History of Sharvan and Darband in the 10th—11th centuries. Cambridge, 1958
* ''Kettenhofen E.'', {{cite web |author = |url = http://iranicaonline.org/articles/darband-i-ancient-city |title = ''Darband'' |lang = en |website = www.iranicaonline.org |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}, [[Encyclopædia Iranica]], 1994—2011.
* {{БСЭ3|заглавие=Дербент}}

== Һылтанмалар ==
{{Родственные проекты
|Тема = Дербент
|Портал = Дагестан
}}
* {{Культурное наследие РФ список|Дагестан/Дербент|Дербента}}
* {{cite web |author = |lang = ru |title = Муниципалитеты Республики Дагестан МО «город Дербент» |url = http://dagmo.ru/gorod-derbent |archive-url = https://web.archive.org/web/20141015202851/http://dagmo.ru/gorod-derbent |archive-date = 2014-10-15 |deadlink = yes }}
* {{cite web |author = |url = http://www.derbent.org |title = Официальный сайт города Дербент |lang = ru |website = www.derbent.org |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}
* {{cite web |author = |url = http://www.dernt.ru |title = Бизнес-портал Дербента |lang = ru |website = www.dernt.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}
* {{cite web |author = |url = http://wars175x.narod.ru/ltr_raan/mmr_bakun.html |title = Осада и взятие Дербента в 1796 году в воспоминаниях Варвары Ивановны Бакуниной |lang = ru |website = wars175x.narod.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }}
* {{cite web |author = [[Аликберов, Аликбер Калабекович|Аликберов А. К.]] |url = http://islamica.orientalstudies.ru/rus/index.php?option=com_publications&Itemid=75&pub=249 |title = Баб ал-абваб |lang = ru |website = islamica.orientalstudies.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }} // Ислам на территории бывшей Российской империи. Энциклопедический словарь. Выпуск 2. М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999.
* {{cite web |author = |url = http://www.rg.ru/2015/09/09/abdulatipov.html |title = 2000-летняя выдержка Дербента |lang = ru |website = www.rg.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }} // Российская газета, № 6772 (201), 9 сентября 2015.
* {{cite web |author = |url = https://www.souzveche.ru/articles/tourism/45552/ |title = Пять причин поехать в Дербент |lang = ru |website = www.souzveche.ru |date = |access-date = 2020-09-29 |deadlink = no |archive-url = |archive-date = }} // Союзное вече, № (825), 14 января 2019.
* [https://dzen.ru/a/XeAf03wyA3Z_Bt9F Путешествуем по наследию ЮНЕСКО в России. Город окруженный стенами]

{{Тышҡы һылтанмалар}}

{{Дагестан}}
{{Районные центры Дагестана}}
{{Населённые пункты Дербентского района}}
{{Населённые пункты Дагестана на автомагистрали М-29}}
{{Порты Каспийского моря}}

[[Категория:Рәсәйҙең тарихи ултыраҡтары]]
[[Категория:Рәсәйҙең шарап етештереү төбәктәре]]
[[Категория:Рәсәйҙең сикке нөктәләре]]
[[Категория:Рәсәйҙең аҡса сүкеү тораҡ пункттары]]
[[Категория:Кавказ Албанияһы ҡалалары]]
[[Категория:Дағстандың район үҙәктәре]]
[[Категория:Дағстандың ҡала округтары]]
[[Категория:Дәрбәнт| ]]