Йофар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Таксон
 |name              = Йофар
 |image file        = Desmana moschata MHNT.INS.10.jpg
 |image title       = Йофар
 |image descr       = Йофар
 |regnum            = Хайуандар
 |parent            = Desmana
 |rang              = Ырыу
 |latin             = Desmana moschata
 |author            = ([[Линней, Карл|Linnaeus]], 1758)
 |syn               = 
 |range map         = Russian Desman area.png
 |range map caption = 
 |iucnstatus        = VU
 |iucn              = 6506
 |wikispecies       = Desmana moschata
 |commons           = Category:Desmana moschata
 |itis              = 633829
 |ncbi              = 182682
 |eol               = 1178965
}}
{{Красная книга России|2|362}}

'''Йофар''' ({{lang-la|Desmana moschata}}, ({{lang-ru| Русская выхухоль }})  — ҡиммәтле тиреле йәнлек<ref>Русско-башкирский словарь сельскохозяйственных терминов (Ф.С.Мурзакаев, 2001)</ref>; {{bt-ruslat|ертишкестәр|Soricomorpha}} отряды һуҡыр сысҡандар ғаиләһенән һөтимәр йәнлек.
[[Файл:RR5109-0044R Выхухоль.png|thumb|left|200px|Йофар. Рәсәй Банкы аҡсыһы.— «Ҡыҙыл Китап» серияһы, көмөш, 1 һум, 2000 йыл]]

== Ҡылыҡһырлама ==
Волга, Дон һәм Яйыҡ йылғалары бассейнында ғына осрай. Кәүҙәһе тығыҙ, 20 см-ға ҡәҙәр оҙонлоҡта. Ауырлығы 520 г-ға ҡәҙәр. Башы ҙур, хәрәкәтсән оҙон танау менән тамамлана. Ҡойроғо 17−20 см оҙонлоҡта, ике яғынан ҡыҫылған, ҡабырсаҡ һәм һирәк төк менән ҡапланған, ҡойроҡ төбөндә еҫле майлы матдә бүлеп сығарыусы махсус биҙҙәре урынлашҡан. Май тирене еүешләнеүҙән һаҡлай. Аяҡ бармаҡтары араларында киң йөзөү ярылары бар; артҡы аяҡтары алғыларыннан оҙонораҡ һәм көслөрәк. Йөн ҡапламы ебәк һымаҡ, ҡуйы, өҫкө яғы ҡара-ҡоңғорт, аҫҡы яғы - көмеш һымаҡ һоро төҫтә. Яртылаш һыуҙа тереклек итә. Өнөн, сығыу юлдарын һыу аҫтында ҡалдырып, текә ярҙарҙа ҡыуаҡ тамырҙары аҫтына ҡаҙа. Кис һәм төндә активлык күрһәтә. Һыуҙа йәшәүсе умыртҡаһыҙҙар, ваҡ балыҡ, [[үҫемлектәр]] менән туҡлана.

== Үрсеүе ==

Енси яҡтан 6 айҙа өлгөрә. Моногам.  Яҙғы һыу һүле (половодья) мәлендә ояларын ташлап сыҡҡан мәлдә парлашыу башлана. Быны ата йофарҙарҙың көслө итеп сырылдауынан, инә заттарҙың иркә генә моңло итеп тауыш сығарыуынан аңғарып була. Ҡауышыу мәле апрель-май айҙарына тура килә. Йыш ҡына ата заттар араһында мөнәсәбәт асыҡлау күҙәтелә.

Йөклөлөк  45—50 көн тирәһе дауам итә. Балаларының һаны 1—5 тирәһе була. Балалары  яланғас, күҙе йомоҡ, хәлһеҙ булып тыуа. Һәр береһенең массаһы 2—3,3 г тирәһе генә була.

Йылына 1, һирәгерәк 2 тапҡыр  бала тыуҙыра (май — июнь  һәм  ноябрь — декабрь).  Тынысһыҙлағанда, ҡурҡыныс янағанда, инә йофар балаларын икенсе урынға күсерә. Ата заттар ҙа балалары янында була.

Балалалары 4 айҙа өлкәндәре кеүек туҡлана башлай. 4-5 айҙа үҙ-аллы йәшәүгә күсә. 4 йылға тиклем йәшәй.

== Тарихы ==

Ҡиммәтле тиреһе өсөн  аулау һөҙөмтәһендә, [[20 быуат]] башына йофар [[Башҡортостан]]да  бөтөнләй юҡҡа сыҡҡан. Киренән тергеҙеү маҡсатында  
1934—36 йылдарҙа  Татар АССР-нан [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]] һәм [[Бөрө районы|Бөрө]] райондарына күпмелер һанда  был йәнлектәрҙе  ҡайтаралар. 1934 йылда "Ағас-күл"гә,  Ағиҙел йылғаһының һыубаҫар туғайҙарына ебәрелә. Икенсегә, 1936 йылда  Дүртөйлө районының башҡа күлдәренә (озера Учпили, Учтавлы, Изелчик, Чугураш, Анак-куль) һәм Илеш районына (Белосарым) ебәрелә. Реаклиматизация  уңышлы килеп сыға.

1946-1955 йылдар эсендә һунар итеү һөҙөмтәһендә дүрт меңгә яҡын тире алына. Унан һуңғы йылдарҙа, йофарҙарҙың һаны ҡырҡа кәмей. 1949 йылдарҙа, яр һыҙатының һәр километры һайын  8,3 өң иҫәпләнһә, 1959 йылға 4,7-гә тиклем кәмей.

20 быуат аҙаҡтарына бик һирәкләп кенә, [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]] һәм [[Илеш районы|Илеш]] райондарының һыубаҫар туғайлы һыу ятҡылыҡтарында осрауын дауам итә.  Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһының Ҡыҙыл китабына  индерелгән.

Һанын тергеҙеү өсөн әүҙем эш күреү:  яңынан ситтән йәнлектәр ҡайтартыу һәм улар өсөн махсус заказниктар булдырыу талап ителә.

== Иҫкәрмәләр ==

<references/>
== Сығанаҡ ==
*[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/5954 Башҡорт энциклопедияһы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224092318/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/5954 |date=2019-12-24 }}
* [http://tatarile.org/maglumat/ Татар энциклопедияһы. Ҡазан, 2008] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131207140810/http://tatarile.org/maglumat |date=2013-12-07 }} {{Ref-tt}}
*[http://tg-journal.com/rare_animals/46-desman Выхухоль]
*[http://fb.ru/article/174267/russkaya-vyihuhol-opisanie-interesnyie-faktyi-i-foto Русская выхухоль: описание, интересные факты и фото]
== Әҙәбиәт ==