Йыландар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{перенаправление|Йылан}}
{{Таксон
| image file =
<center>
<imagemap>
Файл:Snakes Diversity.jpg|250px

rect 0 0 325 225 [[Рогатый гремучник]]
rect 0 120 325 450 [[Южный крючконосый уж]]
rect 0 240 325 700 [[Bungarus candidus]]
rect 0 380 325 900 [[Собакоголовый удав]]
rect 0 500 325 1100 [[Цейлонская бойга]]
rect 0 760 325 1400 [[Точечная ошейниковая змея]]

rect 143 0 660 225 [[Boaedon lineatus]]
rect 143 100 660 460 [[Обыкновенная ремневидная змея]]
rect 143 200 660 700 [[Маисовый полоз]]
rect 143 300 660 920 [[Очковая змея]]
rect 143 400 660 1150 [[Обыкновенный уж]]
rect 143 500 660 1500 [[Береговая гоферовая змея]]

rect 286 0 1100 225 [[Блестящая остроголовая змея]]
rect 286 100 1100 470 [[Micrurus baliocoryphus]]
rect 286 200 1100 690 [[Зелёный питон]]
rect 286 300 1100 930 [[Колючая кустарниковая гадюка]]
rect 286 400 1100 1150 [[Oxyrhopus trigeminus]]
rect 286 500 1100 1500 [[Phrynonax poecilonotus]]
</imagemap>
</center>
| regnum = Хайуандар
| rang = Аҫҡы отряд
| latin = Serpentes
| author = [[Линней, Карл|Linnaeus]], [[Система природы|1758]]
| syn = 
| children = [[#Классификация|Тексты ҡарағыҙ]]
| typus = 
| range map = World distribution of snakes.svg
| range map caption = 
| Возник = 94
| wikispecies = Serpentes
}}

'''Йыландар''' {{l6e|la|Serpentes}} — тәңкәле һөйрәлеүселәр отрядына ҡараған төркөм. Йыландар Антарктиданан һәм бер нисә ҙур утрауҙан башҡа бөтә ҡитғаларҙа , Ирландия һәм Яңы Зеландия кеүек, һәм Атлантик океандың һәм Тымыҡ океандың үҙәк өлөшөндәге күп кенә ваҡ утрауҙарҙа йәшәй<ref name="Bauchot2">{{книга|автор=|часть=|заглавие=Snakes: A Natural History|ссылка=https://archive.org/details/snakesnaturalhis0000bauc|ответственный=Ed. by Roland Bauchot|издание=|место=New York City|издательство=NY, USA: Sterling Publishing Co., Inc.|год=1994|volume=|pages=|allpages=220|isbn=1-4027-3181-7|тираж=}}</ref>. Ҡайһы бер йыландар ағыулы, әммә ағыуһыҙ йыландарҙың төрҙәре күберәк. Ағыулылары ағыуҙы тәү сиратта үҙ-үҙеңде яҡлау өсөн түгел, ә һунарҙа (ҡорбанды үлтереү өсөн) ҡуллана. Ҡайһы бер төрҙәрҙең ағыуы кешене үлтерерлек көскә эйә. Ағыуһыҙ йыландар йә йыртҡысты тере килеш йота (туҙбаш йылан), йәки уны үлтерәләр (быуалар) (быуар йылан). Ерҙә йәшәүсе иң ҙур билдәле йыландар — селтәр питон һәм һыу анакондаһы. Иң бәләкәй йыландарҙың оҙонлоғо 10 сантиметрҙан артмай<ref>{{статья|ссылка=http://www.mapress.com/zootaxa/2008/f/zt01841p030.pdf|заглавие=At the lower size limit in snakes: two new species of threadsnakes (Squamata: Leptotyphlopidae: Leptotyphlops) from the Lesser Antilles|издание=[[Zootaxa]]|том=1841|страницы=1—30|accessdate=2008-08-04|язык=en|тип=journal|автор=S. Blair Hedges|число=4|месяц=8|год=2008}}</ref>. Йыландарҙың күбеһенең ҙурлығы бер метрҙан артмай<ref name="Boback3">Boback, S. M.; Guyer, C. (2003). «Empirical Evidence for an Optimal Body Size in Snakes». Evolution 57 (2): 345. {{doi|10.1554/0014-3820(2003)057[0345:EEFAOB]2.0.CO;2}}. ISSN 0014-3820. PMID 12683530. (англ.)</ref>.

Йыландарҙы өйрәнеү менән серпентология шөғөлләнә.

== Эволюция ==
Йыландар кеҫәрткеләрҙән сыҡҡан һәм монофилетик төркөм булып тора<ref group="комм.">Вследствие этого [[кладистика]] рассматривает змей как подгруппу ящериц.</ref>. Молекуляр мәғлүмәттәр буйынса, хәҙерге кеҫәрткеләр араһында уларҙың иң яҡын туғандары игуана формаһындағы һәм спинл формаһындағы кеҫәрткеләр. Ҡайһы бер морфологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, уларға мосозаврҙар инә, һәм улар йыландарҙың туғандаш төркөмө.

Иң боронғо билдәле (2014 йылға) йыландарҙың ҡаҙылма ҡалдыҡтары Англияның урта юра ятҡылыҡтарында табыла (яҡынса 167 миллион йыл элек). Үрге крит ҡалдыҡтары сағыштырмаса күп булып китә.

Йыландар эволюцияһы юғары консерватив көйләү өлкәһендә һиҙелерлек үҙгәрештәр менән оҙатыла, Sonic heghog генын сағылдырыу өсөн яуаплы. Көсәйткес эсендә алмаштырыу һәм юйыу һөҙөмтәһендә транскрипция факторын бәйләүсе сайттар «боҙолған» йәки юғалған, һәм SHH гены башҡа умыртҡалыларҙың барыһы ла булған яралғы райондарында ҡабыҙылыуҙан туҡтай<ref>{{cite web|url=http://elementy.ru/novosti_nauki/432868/Zmei_poteryali_nogi_iz_za_vyklyucheniya_gena_Sonic_hedgehog|title=Змеи потеряли ноги из-за выключения гена Sonic hedgehog|author=Романовская Т.|publisher=Элементы|date=2016-11-03|accessdate=2016-12-30}}</ref>.

== Төҙөлөш үҙенсәлектәре ==
[[Файл:Leptotyphlops_carlae.jpg|справа|мини|Leptotyphlops кәрләһе АҠШ-тың 25 центында (24,3 мм) ]]

=== Тышҡы күренеше ===
Кәүҙәһе оҙонса, ослоҡтар булмай. Кәүҙә оҙонлоғо 7 см-ҙан 10 метрға тиклем.

Аяҡһыҙ [[кеҫәрткеләр]]ҙән йыландар яңаҡтарҙың һул һәм уң өлөштәренең күсмә бәйләнеше, хәрәкәтсән ҡабаҡ, [[ҡолаҡ]] һәм ҡулбаш быуыны булмауы менән айырыла. (был табышты бөтәүләй йоторға мөмкинлек бирә). хәрәкәтсән ҡабаҡ, ҡолаҡ һәм ҡулбаш быуыны булмауы.

=== Тиреһе ===
Йыландың кәүҙәһе тәңкәле тире менән ҡапланған. Халыҡ ышаныуҙарына ҡаршы (йыландарҙың ҡорт менән буталыу ихтималлығы арҡаһында), йылан тиреһе ҡоро, дымлы һәм лайлалы түгел. Йыландарҙың күпселек төрҙәрендә ҡарынсыҡтың ҡабырғаһындағы тире айырым һәм өҫкә нығыраҡ йәбештереү өсөн яраҡлаштырыла, был хәрәкәтте еңеләйтә. Йыландың күҙ ҡабаҡтары үтә күренмәле тәңкәләрҙән ғибәрәт һәм даими ябыҡ булып ҡала. Йылан тиреһен алмаштырыуын таҙартыу йәки иретеү тип атайҙар. Йыландарҙа тире бер үк ваҡытта һәм бер ҡатламда үҙгәрә<ref name = "Smith1_30">Smith, Malcolm A. ''The Fauna of British India, Including Ceylon and Burma''. Vol I, Loricata and Testudines. p. 30.</ref>. Йылан тиреһе дискрет түгел, ә тиренең өҫкө ҡатламын — эпидермис — һалыу ойоҡто эстән әйләндереүҙе хәтерләтә<ref name="RSSlimy">[http://www.szgdocent.org/resource/rr/c-slimy.htm Are snakes slimy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060503162622/http://www.szgdocent.org/resource/rr/c-slimy.htm |date=2006-05-03 }} at [http://www.szgdocent.org/ Singapore Zoological Garden’s Docent] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120911123715/http://www.szgdocent.org/ |date=2012-09-11 }}. Accessed 14 August 2006.</ref>.
Баш, арҡа һәм эсендәге тәңкәләрҙең формаһы һәм һаны йыш ҡына был төргә хас һәм таксономик маҡсаттарҙа идентификациялау процесында ҡулланыла. Тәңкәләр, нигеҙҙә, тәнендә урынлашыуына ҡарап атала. Үҫешеү кимәле юғары булған («алдынғы») йыландарҙа (Caenophidia) умыртҡа һөйәгенә бер нисә арҡа тәңкәләренең киң һыҙаттары тап килә, был йыландың умыртҡаһын асмайынса һанарға мөмкинлек бирә. Йыландың күҙҙәре махсус үтә тәңкә (Брилле) менән ҡаплана. Шулай итеп, йоҡо ваҡытында ла уларҙың күҙҙәре ысынлап та һәр ваҡыт асыҡ ҡала. Әммә уларҙы тән ҡулсалары ҡаплай ала.

==== Ҡауын һалыу ====
[[Файл:Nerodia sipedon shedding.JPG|thumb|right|[[Төньяҡ Америка]] [[туҙбаш йылан]]ы (''[[Nerodia sipedon]]'') тиреһен алмаштыра.
Йыландың ҡауын һалыуы (таҙартыу) процесы бер нисә мәсьәләне хәл итә. Беренсенән, йылан тиреһенең иҫке, туҙған күҙәнәктәрен алмаштыра. Икенсенән, күпмелер ваҡыт паразиттарҙан, мәҫәлән, талпандарҙан ҡотолорға мөмкинлек бирә. Өсөнсөнән, ҡайһы бер хайуандарҙың (мәҫәлән, бөжәктәрҙең) формалашыуы уларҙың үҫеүенә мөмкинлек бирә. Әммә йыландар осрағында ҡауын һалыуҙың әһәмиәте бәхәсле<ref name="RSSlimy"/><ref name="ZooPax3">[http://whozoo.org/ZooPax/ZPScales_3.htm Part III: Scales of Lizards and Snakes] at [http://whozoo.org/ WhoZoo]. Accessed 4 December 2008.</ref>.

Йыландың ҡауын һалыуы бөтә ғүмере буйына дауам итә. Ҡауын һалыр алдынан йылан ашауҙан туҡтай һәм йыш ҡына, тыныс ергә күсеп, йәшенә, тиреһе тышҡы күренеше буйынса йомшаҡ һәм ҡоро була, күҙҙәре тоноҡлоҡлана йәки зәңгәр төҫкә әйләнә. Иҫке тиренең өҫтө йоҡара. Был иҫке тиренең аҫта урынлашҡан яңы тиренән айырылыуына килтерә. Бер нисә көндән һуң күҙҙәре асыла, йылан иҫке тиреһенән «шыуып сыға». Был осраҡта иҫке тире ауыҙ яғынан ярыла, ә йылан, ышҡылыу көсөн ҡулланып борғолана башлай. Күп осраҡта иҫке тирене (таҙартыу) процесы, ойоҡбашты эстән әйләндергәндәге кеүек, тән буйлап (баштан ҡойроғона тиклем) ташлана. Яңы, ҙурыраҡ һәм сағыуыраҡ тире ҡатламы тышҡы яҡта ҡала<ref name="RSSlimy"/><ref name="GenSnakeInfo">[http://www.sdgfp.info/Wildlife/Snakes/SnakeInfo.htm General Snake Information] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071125210255/http://www.sdgfp.info/Wildlife/Snakes/SnakeInfo.htm |date=2007-11-25 }} at [http://www.sdgfp.info/ South Dakota Game, Fish and Parks]. Accessed 4 December 2008.</ref>.

Өлкән (олораҡ) йыландар йылына бер-ике тапҡыр ғына тиреһен алмаштыра ала. Әммә үҫеүен дауам иткән йәштәре йылына дүрт тапҡырға тиклем үҙгәрә ала<ref name=GenSnakeInfo/>. Ташланған тире — тышҡы япманың камил эҙе. Һаҡланып ҡалһа, ғәҙәттә йылан төрҙәрен асыҡлау өсөн ҡулланыла ала.[10] Ваҡыт-ваҡыт тиренең яңырыуы аша йылан дауалау һәм медицина символына әүерелә (Асклепий таяғындағы һүрәт)<ref name=AIM>{{статья |заглавие=The symbol of modern medicine: why one snake is more than two |страницы=673—677 |номер=8 |том=138 |ссылка=http://www.annals.org/cgi/content/full/138/8/673 |издание=Annals of Internal Medicine |accessdate=2007-11-26 |pmid=12693891 |язык=en |тип=journal |автор=Wilcox, Robert A; Whitham, Emma M. |число=15 |месяц=4 |год=2003}}</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Рәсәй йыландары исемлеге
* Украина йыландары исемлегенә 
* Ҡаҙағстан йыландары исемлеге
* Йылан (мифология)
* Вәғәз менән йылан

== Иҫкәрмә ==
{{иҫкәрмәләр}}
;Комментарии
{{примечания|group=комм.}}

== Һылтанмалар ==
** ''Вяч. Вс. Иванов''. [http://ec-dejavu.ru/s/Snake.html Змей] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141105220355/http://ec-dejavu.ru/s/Snake.html |date=2014-11-05 }} // Мифы народов мира]
** [http://www.reptile-database.org/db-info/taxa.html#Ser Higher Taxa in Extant Reptiles] — База рептилий{{ref-en}}
** [http://izrus.co.il/article.php?article=932#rules Правила поведения со змеями]
** [https://web.archive.org/web/20090801095056/http://rutube.ru/tracks/357701.html?v=fc0f86b06f95d7610834da3133f38138 Видео: Половое поведение змей]
** [http://www.symbolarium.ru/index.php/%D0%97%D0%BC%D0%B5%D0%B9 Змей и змея в символике]{{Недоступная ссылка|date=February 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
** [https://web.archive.org/web/20141013065950/http://zoowka.com/article/80090767 Самые ядовитые змеи Африки]

[[Категория:Йыландар]]
[[Категория:Страницы, использующие повторяющиеся аргументы в вызовах шаблонов]]
[[Категория:Кеҫәрткеләр]]