Йәмән битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Статус                  = <!-- танылмаған дәүләттәр һәм автоном территориялар өсөн генә-->
 |Башҡортса исеме        = Йәмән Республикаһы
 |Оригиналь исеме   = الجمهوريّة اليمنية 
(аль-Джумхури́йя аль-Йамани́йя)
 |Эйәлек килеш       = Йәмән
 |Флаг                    = 
 |Герб                    = Coat_of_arms_of_Yemen.svg
 |Герб урынына            = 
 |Девиз                   = 
 |Гимн исеме          = Берҙәм Республика
 |Аудио                   = 
 |Идара итеү төрө         = [[Президент республикаһы]]
 |Дәүләт дине = [[ислам]]
  |lat_dir = N|lat_deg = 15|lat_min = 0|lat_sec = 0
  |lon_dir = E|lon_deg = 48|lon_min = 0|lon_sec = 0
  |region                 = YE
  |CoordScale             = 
 |Картала                = Yemen (orthographic projection).svg
  |картаға яҙыу        = 
 |Картала2               = 
 |Рәсми тел              = [[ғәрәп теле|ғәрәп]]
 |Нигеҙләнгән/Нигеҙләнгән       = [[22 мая]] [[1990]]
([[Йемен Халыҡ Демократик Республикаһы]] һәм [[Йемен Ғәрәп Республикаһы]] берләшмәһе)
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы      = 
 |тан бойондороҡһоҙлоҡ        = 
 |Баш ҡала          = [[Сана]]
 |Эре ҡалалар       = 
 |Етәкселәрҙең вазифалары = [[Президент]] 
[[Вице-президент]]<br> 
[[Премьер-министр]]
 |Етәкселәр            = [[Мухаммед Али аль-Хуси]]<br>
[[Ахмед Хасан Абу Ханзир]]<br>
[[Мухаммад Басиндва]]
 |Территория буйынса урыны     = 49
 |Территория              = 527 970
 |% һыу өҫтө            = -
 |Этнохороним             = 
  |Халҡы буйынса урыны     = 48
  |Халыҡ              = {{рост}}24 799 880
  |Баһа йылы             = 
  |Иҫәп алыу буйынса халҡы  = 
  |Иҫәп алыу йылы           = 2011
  |Халыҡ тығыҙлығы    = 44
  |Тығыҙлыҡ буйынса урыны     = 
 |ЭТП (ҺАМП)               = 
 |ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы   = 
 |ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны      = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = 
 |ЭТП (номинал)             = 
 |ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = 
 |ЭТП (номинал) буйынса урыны    = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) буйынса урыны = 
 |КПҮИ                    = {{падение}} 0.575
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 
 |КПҮИ буйынса урыны           = 140
 |КПҮИ-ны кимәле            = 
 |Валюта                  = [[Йемен риалы]] (YER)
 |Домен         = [[.ye]]
 |ISO                     = 
 |МОК                     = 
 |Телефон коды          = 967
 |Сәғәт бүлкәте            = 3
 |Иҫкәрмәләр              = 
<!-- |Флаг һәм гербһыҙ=* -->
}}

'''Йәмән''' ({{Lang-ar|اليمن}}), рәсми атамаһы — '''Йәмән Республикаһы''' ({{Lang-ar|الجمهوريّة اليمنية}}) — [[Алғы Азия|Көньяҡ-Көнбайыш Азиялағы]] ил, [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан ярымутрауының]] көньяғында урынлашҡан. [[2011 йыл|2011 йылғы]] [[халыҡ иҫәбен алыу]] һөҙөмтәләре буйынса халыҡ һаны 25 миллиондан ашыу кеше тәшкил итә, территорияһы — 527 970 км². Халҡы буйынса ла, майҙаны буйынса ла донъяла 49-сы урынды биләй.

Баш ҡалаһы — [[Сана]].

22 мухафазаға бүленә. 

Дәүләт теле — [[ғәрәп теле]].

[[Унитар дәүләт]], Президент республикаһы.
2022 йылдың 7 апрелендә ил өҫтөнән власҡа Президент Етәксе советы һәм Юғары сәйәси Совет дәғүә итә.

== Этимологияһы ==
Дәүләт [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] һүҙенән ''yamīn - «уң»'' ([[wiktionary:Reconstruction:Proto-Semitic/yamīn-|𐩺𐩣𐩬]]) тип аталған.<ref>{{Китап|заглавие=Sabaic Dictionary|издательство=University of Sanaa, YAR|ссылка=https://archive.org/stream/mo3sab/Sabaic.Dictionary-pages-OCR#page/n0/mode/2up|страницы=168|isbn=2-8017-0194-7|автор=Beeston, A.F.L.; Ghul, M.A.; Müller, W.W.; Ryckmans, J.|год=1982}}</ref> Атаманың барлыҡҡа килеүе боронғо ориентирлашыу системаһы менән бәйле, унда көнсығыш алғы яғында, ә көньяҡ уң яғында була: әгәр [[Мәккә|Мәккәлә]], изге Ҡәғбә ташы янында, йөҙөң менән [[Көнсығыш|көнсығышҡа]] ҡарап торһаң, Йәмән уңда, [[Көньяҡ|көньяҡта]] була. Страбон, Плиний һәм башҡа грек һәм рим авторҙары Йәмәнды ''«Arabia felix»''  — «бәхетле Ғәрәбстан» тип атай (ҡайһы берҙә «уңдырышлы Ғәрәбстан» тип тәржемә ителә).

== Географияһы ==
[[Файл:Рельеф_Йемена.png|справа|мини|400x400пкс|Йәмән картаһы]]
Йәмән [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] ярымутрауының көньяғында урынлашҡан. [[Һинд океаны|Һинд]] океанының [[Ҡыҙыл диңгеҙ|Ҡыҙыл]] һәм Ғәрәбстан диңгеҙҙәре һыуҙары менән йыуыла.

Ҡоро ер сиге бар [[Оман]] көнсығышта) һәм [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] (төньяҡта).

Йәмәндең төньяҡ-көнсығышы эҫе ташлы сүллек менән ҡапланған, унда йылдар буйы ямғыр яумай. Был сүллекте яр буйы тигеҙлегенән айырып торған Йәмән тауҙарында ҡыш һайын көслө ямғырҙар яуа.

== Тарихы ==
Йәмән — цивилизацияның иң боронғо үҙәктәренең береһе..

Йәмән территорияһында хәҙерге заман кешеләренә билдәле булған иң боронғо батшалыҡ — Катабан, Хадрамаут, Маин, [[Сәба батшалығы|Сәба]] һәм Химьяр батшалығы. IV быуатта бөтә Йәмәнде химьяриттар берләштерә. Шул уҡ быуат аҙағында химьярит батшалары [[Иудаизм|иудаизмды]] дәүләт дине итеп ҡабул итә. VI быуат башында Йәмән ''Аҡсум батшалығы'' йоғонтоһона эләгә, был уның ваҡытлыса христианлашыуына килтерә. Шул уҡ быуат аҙағында Йәмәнде Сәсәниҙәр [[Иран|Ираны]] яулап ала.

* 628 — ислам баҫып алыуы.
* IX—XII быуаттарҙа Йәмән бер-береһе менән дәғүә итеүсе Зиядиҙәр (820—1017), Яфуридтар (861—994), Нәджахидтар (1021—1159), Сулайхидтар (1038—1098), Хәмданидтар (1099—1174), Мәхдиҙәр (1137—1174), Зурайидтар (1083—1174) һәм Сөләймәрйәндәр (1138—1161, 1196 — 1281 йыл тирәһендә) династиялар хакимлығы аҫтында була.
* 897 — Йәмәндең төньяғында Рассидтар династияһы (894—1301) етәкселегендә Зәйди Имаматына нигеҙ һалына.
* 1173 —  Мысыр ғәскәрҙәренең баҫып инеүе.
* 1184—1229 — Йәмән Мысыр Айюбидтарының вассал солтанлығы була.
* 1229—1454 — Рәсүлидтар династияһы власы аҫтында Йәмәндең берләшеүе.
* 1454—1517 — Йәмән Тахиридтар династияһы хакимлығы аҫтында була.
* 1538—1635 — Йәмәндең беренсе ғосман яулап алыуы.

XVIII быуаттың икенсе яртыһында Саны имамы 30 провинция өҫтөнән хакимлыҡ итә. 1872 йылда төрөктәр ҡабаттан Йәмәнды баҫып ала.

Төньяҡ Йәмән [[1918 йыл|1918]] йылда [[Ғосман империяһы|Ғосман]] империяһынан бойондороҡһоҙлоҡ ала.

[[1948 йыл|1948]] йылдың [[17 февраль|17]] февралендә, әл-Вазири ғаиләһенең ҡораллы түңкәрелеше һөҙөмтәһендә король Яхья бин Мөхәммәт Хәмит-әд-Дин үлтерелә.

[[1962 йыл|1962]] йылдың [[18 сентябрь|18]] сентябрендә, король Әхмәттең вафатынан һуң, яңы король тип принц Мөхәммәт әл-Бадр иғлан ителә. [[26 сентябрь|26 сентябрҙә]] армия частары хәрби түңкәрелеш ойоштора, теократик монархияны ҡолата һәм Йәмән Ғәрәп Республикаһын иғлан итә. Монархияға ҡаршы түңкәреүҙәрҙән һуң илдә роялистар һәм республикасылар араһында 8 йыллыҡ граждандар һуғышы башлана.

[[1967 йыл|1967]] йылда Көньяҡ Йемен бойондороҡһоҙлоҡ ала, ул 1839 йылдан [[Британия империяһы|Британия]] протектораты була. Көньяҡ Йемен етәкселеге (ЙХДР) тәүҙә насеристик, ә өс йылдан һуң совет яҡлы йүнәлеш ала. Артабанғы ике тиҫтә йыл ике дәүләт араһындағы ҡаты көрәштә үтә.

[[1990 йыл|1990]] йылда дошманлашҡан ике ил Йәмән Республикаһына берләшә.

[[1994 йыл|1994]] йылда илдә тағы ла граждандар һуғышы башлана. [[21 май|21 майҙа]] ЙХДР-ҙың элекке етәкселәре Көньяҡта бойондороҡһоҙ дәүләт — Йәмән Демократик Республикаһын иғлан итә, әммә июлдә көньяҡтарҙың ҡораллы ихтилалы Төньяҡ Йәмән армияһы тарафынан баҫтырыла.

[[1995 йыл|1995 йылда]] [[Эритрея]] Йәмән менән ''Хәниш архипелагына'' хужа булыу тураһында бәхәсләшә, шуның менән бәйле дәүләттәр араһында ҡораллы низағ була.

Рәсәй Федерацияһы менән дипломатик мөнәсәбәттәре бар (СССР менән 1955 йылдың 31 октябрендә ойошторолған).

2011 йылда илдә революция башлана.
[[Файл:Yemeni_Civil_War.svg|мини|300x300пкс|Йәмәндә ҡораллы низағ: <br />{{Color box|#FFCCCC}} Хади яҡлылар контроле аҫтында<br />{{Color box|#CAE7C4}} Юғары сәйәси совет контроле аҫтында<br />{{Color box|#e3d975}} Көньяҡ күсмә советы контроле аҫтында<br />{{Color box|#FFFFFF}} Ғәрәбстан ярымутрауында [[Әл-Ҡаидә]] һәм Ансар аш-Шариа контроллегендә<br />{{Color box|#b4b2ae}} Ислам дәүләте контроле аҫтында (ИД) <br />{{Color box|#AFC6E9}} Урындағы көстәр контроле аҫтында]]
2014 йылдан ''«Ансар Аллаһ»'' шиғыйҙар төркөмө менән хөкүмәт көстәре араһында ҡораллы низағ бара.

2015 йылдың мартында Йәмән хөкүмәте яғындағы һуғышта Сәғүд Ғәрәбстаны етәкселегендәге ғәрәп дәүләттәре коалицияһы ҡатнаша.

=== Ҡораллы низағ (2014) ===
2014 йылдан Йәмәндә хуситтар баш күтәреүселәре һәм [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] етәкселегендәге коалиция араһында хәрби низағ сыға.

Һөҙөмтәлә илдә гуманитар катастрофа күҙәтелә, меңәрләгән тыныс халыҡ аслыҡтан үлә; БМО мәғлүмәт базаһын ҡулланған Save the Children баһалауынса, 2015-2018 йылдар араһында киҫкен туҡланмау һөҙөмтәһендә биш йәшкә тиклемге 85 000 бала вафат булған. БМО-ның баһаһы буйынса, 2018 йылда унда дүрт йылға яҡын үлтереү һөҙөмтәһендә 14 миллионға яҡын граждан аслыҡ хәүефе аҫтында булған.<ref>{{Cite web|title=YEMEN: 85,000 CHILDREN MAY HAVE DIED FROM STARVATION SINCE START OF WAR|url=https://www.savethechildren.net/news/yemen-85000-children-may-have-died-starvation-start-war|date=2018-11-21|website=Save the Children|lang=en|accessdate=2019-08-28|archive-date=2019-08-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20190828152819/https://www.savethechildren.net/news/yemen-85000-children-may-have-died-starvation-start-war|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|title=Yemen: up to 85,000 young children dead from starvation|url=https://www.theguardian.com/world/2018/nov/21/yemen-young-children-dead-starvation-disease-save-the-children|first=Bethan|date=2018-11-21|website=The Guardian|lang=en|accessdate=2019-08-28|archive-date=2018-11-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20181121124819/https://www.theguardian.com/world/2018/nov/21/yemen-young-children-dead-starvation-disease-save-the-children|deadlink=no}}</ref><ref name="bbc_2019">{{Cite web|title=Yemen crisis: Why is there a war?|url=https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29319423|date=2019-03-21|website=BBC|lang=en|accessdate=2019-08-28|archive-date=2018-07-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20180728081557/https://www.bbc.com/news/world-middle-east-29319423|deadlink=no}}</ref>

== Халҡы ==
[[Файл:Yemen_single_age_population_pyramid_2020.png|мини|300x300пкс|2020 йылға Йәмән халҡының йәш-енес пирамидаһы]]
[[Файл:Sanaa_street.jpg|мини|[[Сана]]]]
[[Файл:Shibam_Wadi_Hadhramaut_Yemen.jpg|мини|[[Шибам]]]]
{| class="wikitable"
!Йыл
!Халҡы
|-
|1
|500 000
|-
|300
|2 400 000
|-
|500
|5 000 000
|-
|600
|4 000 000
|-
|700
|3 000 000
|-
|800
|2 000 000
|-
|900
|1 000 000
|-
|1000
|500 000
|-
|1500
|500 000
|-
|1700
|500 000
|-
|1800
|1 000 000
|-
|1900
|2 372 000
|-
|2000
|18 000 000
|-
|2012
|24 873 700
|-
|2100(прогноз)
|535 658
|-
|}

* Халыҡ һаны — 30 миллион (2021 йыл).
* Йыллыҡ үҫеш — 2 5 %
* Тыуым — бер ҡатын-ҡыҙға 4,1 тыуым
* Ғүмер оҙонлоғо — ирҙәргә — 62 йыл, ҡатын-ҡыҙҙарға — 67 йыл
* Ҡала халҡы — 37 % (2008 йылда)
* [[Уҡый-яҙа белеү|Грамоталылыҡ]]: 59 %; 75 % ир-ат, 42 % ҡатын-ҡыҙ (2021 йыл)

Этник составы — башлыса йәмәндәр һәм афро-ғәрәп мулаттары, шулай уҡ бер аҙ һиндтар, пакистанлылар һәм бангладешлылар.

Шулай уҡ йәмәндәрҙең бер өлөшөн бер нисә тиҫтә ҡәбиләгә һәм ҡәбилә конфедерацияһына бүлеү ҙур әһәмиәткә эйә. Илдең төньяғында хашид һәм бакиль ҡәбиләләре конфедерациялары, бени матар, бени харис һәм башҡа ҡәбиләләр, ә көньяҡта субайхи, хаушаби, амири, яфаи, фадли, аулак ҡәбиләләренең йоғонтоһо бар.<ref>Кириченко В. П. Политический кризис в Йемене: социально-экономический, религиозный и племенной факторы // Ислам на Ближнем и Среднем Востоке. — 2014. — № 8. — С. 342</ref>

Илдең мәғариф системаһы уҡытыусылар етешмәүҙән яфалана.<ref>{{Мәҡәлә|автор=Nader Fergany|заглавие=The Impact of Emigration on National Development in the Arab Region: The Case of the Yemen Arab Republic|ссылка=|язык=английский|издание=Center for Migration Studies of New York, Inc.|тип=|год=1982|том=|номер=4|страницы=757—780|issn=}}</ref>

== Дәүләт ҡоролошо ==
Дәүләт башлығы — президент, 7 йылға туранан-тура дөйөм хоҡуғы буйынса һайланған (1999 йылдан). Президент Али Абдалла Сәлех 1994 йылдан 2011 йылға тиклем дәүләт башлығы була, был вазифаға өс тапҡыр һайлана; Әммә Ғәрәп яҙы ваҡиғалары һәм 2011 йылда үлтерергә маташыу арҡаһында отставкаға китә. 2012 йылдың февралендә Абд-Раббу Мансур Һади ике йылға президент итеп һайлана. 2015 йылда хуситтар менән низағ башланғас, отставкаға китә, әммә һуңынан фекерен үҙгәртә. Артабан Йәмәндең де-факто башлығы Мөхәммәт Али әл-Хуси була (Санала ойошторолған ''Революцион комитет рәйесе вазифаһында''). Хади Аденға, ә һуңынан Эр-Риядҡа ҡаса, унда уның хөкүмәте ултыра башлай. 2016 йылдың авгусында Сәлех әс-Самад (''Юғары сәйәси совет рәйесе вазифаһында'') илдең яңы де-факто хакимы була, уны үлтергәндән һуң Мәхди Әл-Машат илде етәкләй.

''Милли ҡотҡарыу хөкүмәтен'' Абдул Азиз бин Сәлех Хабтур етәкләй<ref>{{Cite web|url=https://www.saba.ye/en/news448199.htm|title=National salvation government convenes first meeting after sworn-in|website=SabaNet - Yemen News Agency SABA|date=2016-11-30|access-date=2021-07-01|archive-date=2021-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709181929/https://www.saba.ye/en/news448199.htm|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.saba.ye/en/news448091.htm|title=President issues decree to form National Salvation Government|website=SabaNet - Yemen News Agency SABA|date=2016-11-29|access-date=2021-07-01|archive-date=2021-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709182155/https://www.saba.ye/en/news448091.htm|deadlink=no}}</ref>.

Ике палаталы парламент — Шура (Совет) (президент тәғәйенләгән 111 ағза) һәм Вәкилдәр Палатаһы (2003 йылдың апрелендә халыҡ тарафынан 6 йыллыҡ мөҙҙәткә һайлана, 301 депутат), 5 партиянан тора:

* ''Дөйөм халыҡ конгресы'' — президент Али Абдалла Сәлех партияһы, вәкилдәр палатаһында күпселекте тәшкил итә — 238 урын.
* ''Йәмән реформалар берекмәһе (Ислах)'' - шәйех Абдалла бен Хөсәйен әл-Әхмәрҙең дини партияһы, ул күп тапҡыр премьер һәм парламент спикеры вазифаларын биләй — 46 урын.
* ''Йәмән социалистик партияһы'' — Көньяҡ Йәмәндең элекке хакимлыҡ иткән марксистик-ленинистар партияһы, лидеры — Ясин Сәид Нуман (2005 йылдан, унан алда — Али Сәлех Убад (Муҡбил)) — 8 урын.
* Насерист-юнионистарҙың халыҡ ойошмаһы — 3 урын
* Ғәрәп социалистик яңырыу партияһы (Ba'ath) — Сүриә яҡлы партия фракцияһы — 2 урын
* Партияһыҙ — 4 урын.

== Административ бүленеше ==
Йемен 22 ''мухафазаға'' бүленә, улар 333 районға (muderiah) бүленә, улар 2210 район подразделениеға, һуңынан 38 284 ауылға бүленә (2001 йыл).
{| class="wikitable" width="800px"
! colspan="3" | Йәмәндең мухафазаларға хәҙерге административ бүленеше <sup>(1)</sup>
|-
| valign=top align="left" style="padding:0; border:none;" |
 '''Элекке [[Төньяҡ Йәмән]]''' 
----
 2. [[Амран (мухафаза)|Амран]]<br>
 5. [[Эль-Бейда (мухафаза)|Эль-Бейда]]<sup>(2)</sup><br>
 6. [[Ходейда (мухафаза)|Ходейда]]<br>
 7. [[Эль-Джауф (мухафаза)|Эль-Джауф]]<br>
 9. [[Махвит (мухафаза)|Махвит]]<br>
 10. [[Сана|баш ҡала мухафазаһы]] <br>
 11. [[Дамар (мухафаза)|Дамар]]<br>
 13. [[Хадджа (мухафаза)|Хадджа]]<br>
 14. [[Ибб (мухафаза)|Ибб]]<br>
 16. [[Мариб (мухафаза)|Мариб]]<br>
 17. [[Райма (мухафаза)|Райма]]<br>
 18. [[Саада (мухафаза)|Саада]]<br>
 19. [[Сана (мухафаза)|Сана]]<br>
 21. [[Таиз (мухафаза)|Таиз]]<br>
| align="center" style="padding:0; border:none;" |
Йәмәндең мухафазаларға административ бүленеше
 4. [[Эль-Дали (мухафаза)|Эль-Дали]]<sup>(4)</sup>
| valign=top align="left" style="padding:0; border:none;" |
 '''Элекке [[Көньяҡ Йәмән]]''' 
----
 1. [[Аден (мухафаза)|Аден]] <br>
 3. [[Абьян (мухафаза)|Абьян]] <br>
 8. [[Эль-Махра]] <br>
 12. [[Хадрамаут (мухафаза)|Хадрамаут]] <br>
 15. [[Лахдж (мухафаза)|Лахдж]]<sup>(3)</sup><br>
 20. [[Шабва (мухафаза)|Шабва]]<sup>(3)</sup><br>
 22. [[Сокотра (мухафаза)|Сокотра]] <br>
|-
| colspan="3" style="font-size:smaller" |
<sup>(1)</sup> 1990 йылға тиклем Йәмән ике айырым дәүләт булараҡ йәшәй.<br>
<sup>(2)</sup> Эль-Бейда мухафазаһы өлөшләтә Көньяҡ Йәмән составына ингән территорияла урынлашҡан.<br>
<sup>(3)</sup> Лахдж һәм Шабва мухафазалары өлөшләтә Төньяҡ Йәмән составына ингән территорияларҙа урынлашҡан.<br>
<sup>(4)</sup> Әл-Дали мухафазаһының 70 проценты Төньяҡ Йәмән территорияһында, 30 проценты — Көньяҡ Йәмән территорияһында, шул иҫәптән мухафазаның баш ҡалаһы Әл-Далиҙа урынлашҡан.
|}

== Иҡтисады ==
Йәмән — иң ярлы ғәрәп илдәренең береһе. 2009 йылда йән башына ЭТП — 2,5 мең доллар. (тик [[Судан]] менән [[Мавритания|Мавританияла]] ғына ғәрәп илдәре аҙыраҡ, дөйөм алғанда ул — донъяла 173-сө урын).

Йәмәндең иҡтисади именлеге [[нефть]] сығарыуға һәм экспортлауға бәйле (дәүләт бюджетының килем өлөшөнөң 70 проценты), запастары кәмей бара. Сит ил ярҙамы ҙур әһәмиәткә эйә — 2012 йылда ғына Йәмән Сәғүд Ғәрәбстанынан 3,25 миллиард доллар ала. 2006 йылда ил властары иҡтисадты диверсификациялау маҡсатында иҡтисади реформалар үткәрә (сит ил инвесторҙарын йәлеп итә).<ref>Шкваря Л. В. Преобразования в арабских странах ССАГПЗ и некоторые их результаты в XXI веке // Управление экономическими системами: электронный научный журнал. — 2015. — № 7 (79). — С. 56</ref>

2009 йылда Йәмәндең иҫбатланған тәбиғи газ запастары 490 миллиард кубометр тәшкил итә. 2009 йыл аҙағында ''шыйыҡландырылған тәбиғи газ'' заводының беренсе линияһы эшләй башлай, ул Ғәрәбстан ярымутрауының көньяғындағы Бальхаф порты янында урынлашҡан һәм уны экспортлау башлана. Төп ҡулланыусылар — Көньяҡ Корея һәм АҠШ<ref>{{Китап|автор=Максим Майорец,  Константин Симонов.|заглавие=Сжиженный газ — будущее мировой энергетики|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2013|место=М.|страниц=360|isbn=978-5-9614-4403-2|ref=Майорец М., Симонов К.}}</ref>.
[[Файл:Agriculture,_Haraz_Mtns_(13947870691).jpg|справа|мини|Ауыл хужалығы террасалары]]
Ауыл хужалығы (ЭТП-ның 10 проценты, эшселәрҙең 75 проценты) — иген, емеш-еләк, йәшелсә, борсаҡ, [[кофе]], мамыҡ; һөт ризыҡтары, малсылыҡ (һарыҡ, кәзә, һыйыр, дөйә), ҡош-ҡорт; балыҡсылыҡ. Үҙәндәрҙә, террасалы тау битләүҙәрендә игенселәр мамыҡ, емеш-еләк, йәшелсә үҫтерә. Башҡа йәмәнлеләр балыҡ тотоу менән туҡлана; күптәр шулай уҡ кәсепсе һәм үҙ әйберҙәре менән баҙарҙа сауҙа итә.

Сәнәғәт (ЭТП-ның 51 %) — нефть сығарыу һәм эшкәртеү (ЭТП-ның 25 проценты); ваҡ туҡыу һәм күн предприятиелары; аҙыҡ-түлек сәнәғәте; һөнәрселәр; ҙур булмаған алюмин иретеү заводы; цемент етештереү; ҙур булмаған судноларҙы ремонтлау.

Эске тулайым продукттың (ЭТП) 39 проценты хеҙмәтләндереү өлкәһенә тура килә.

; Тышҡы сауҙа

2017 йылда экспорт — 501,2 млн доллар. — нефть, ҡәһүә, киптерелгән һәм тоҙло балыҡ.

Төп һатып алыусылар - [[Мысыр]] - 29,4%, [[Таиланд]] - 16,7%, [[Беларусь|Белоруссия]] - 13,5%, [[Оман]] - 10,5%, [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре|БҒӘ]] - 6,5%, [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] - 5%.

2017 йылда импорт — 4,573 млрд доллар. — аҙыҡ-түлек һәм малсылыҡ, сәнәғәт һәм химия продукттары.

Төп тәьмин итеүселәр — [[Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәре]] — 12,2 %, [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] — 12,1 %, [[Төркиә]] — 8,7 %, [[Бразилия]] — 7,3 %, [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] — 6,5 %, [[Аргентина]] — 5,5 %, [[Һиндостан]] — 4,7 %..

Тышҡы бурыс — 7,252 млрд доллар. (2017 йылдың декабренә).

== Мәҙәниәт ==

=== Байрамдар ===
{| class="standard" align="center" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0"
|+<span style="font-size:120%;">'''Байрамдар'''</span>
!Дата
!Башҡортса атамаһы
!Урындағы атамаһы
!Иҫкәрмәләр
|-
| ''10 зөлхизә''
|[[Ҡорбан байрамы]]
|عيد الأضحى
|Дата ай календарына ярашлы үҙгәрә
|-
| ''1 шәүүәл''
|[[Ураҙа байрамы]]
|عيد الفط
|Дата ай календарына ярашлы үҙгәрә
|-
| ''1 мөхәррәм''
|[[Мөхәррәм]]
|محرّم
|Дата ай календарына ярашлы үҙгәрә
|-
| ''27 рәжәб''
|[[Миғраж кисе]]
|ليلة معراج
|Дата ай календарына ярашлы үҙгәрә
|-
| ''12 рәбиғел-әүүәл''
|[[Мәүлит байрамы]]
|مَوْلِدُ آلنَبِي
|Дата ай календарына ярашлы үҙгәрә
|-
|[[1 ғинуар]]
|[[Яңы йыл]]
|السنة الجديدة
|
|-
|[[22 май]]
|Милли берҙәмлек көнө
| —
|Йәмәндең берләшеүе көнө
|-
|[[26 сентябрь]]
|1962 йылғы Төньяҡ Йәмән революцияһы көнө
| —
| -
|-
|[[14 октябрь]]
|1962 йылғы Көньяҡ Йәмән революцияһы көнө
| —
| -
|-
|[[30 ноябрь]]
|Бойондороҡһоҙлоҡ көнө
|يوم الحرية
| -
|}

=== [[Киң мәғлүмәт саралары]] ===
САБА (SABA) — Йәмән хөкүмәте мәғлүмәт агентлығы

Yemen RTV дәүләт телерадиокомпанияһына Yemen TV  һәм Sana'a Radio, Aden Radio һәм төбәк дәүләт радио каналдары инә.<ref>{{Cite web|url=http://www.yemenrtv.net/|title=Сайт Yemen RTV|access-date=2016-09-30|archive-date=2016-09-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20160907054012/http://www.yemenrtv.net/|deadlink=no}}</ref>

=== Интернет ===
Йәмәндә Интернетҡа инеү мөмкинлеген TeleYemen һәм AdenNet провайдерҙары тәьмин итә. Йеменнет провайдеры баш күтәреүселәр тарафынан баҫып алына, шуға күрә AdenNet провайдеры булдырыла.

=== Дин ===
[[Файл:Jibla.jpg|мини|200x200пкс|Джиблела мәсет]]
Йәмән халҡының күпселеге [[мосолмандар]] (99%). Йәмән мосолмандарының яртыһынан күберәге шәфиғи йүнәлешендәге [[сөнниҙәр]]; илдә башҡа хоҡуҡи мәктәптәр яҡлылар бар: [[Хәнәфи мәҙһәб|хәнифиттар]] һәм [[Мәлики мәҙһәб|мәликиттар]]. Йәмәндә шиғыйҙарҙың ҙур общинаһы тупланған (8 -10 миллион диндар); уларҙың күпселеге - зәйдиттар.<ref name="encyc">{{Китап|автор=[[Мелтон, Джон Гордон|J. Gordon Melton]]|часть=Yemen|заглавие=Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices|ответственный=[[Мелтон, Джон Гордон|J. Gordon Melton]], Martin Baumann|место=Oxford, England|издательство=ABC CLIO|год=2010|страниц=3200|страницы=3151|isbn=1-57607-223-1}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/|title=Mapping the Global Muslim Population|author=|subtitle=2009-10-07|access-date=2015-07-02|archive-date=2018-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20181225005131/http://www.pewforum.org/2009/10/07/mapping-the-global-muslim-population/|deadlink=no}}</ref>

Дини аҙсылыҡ христиандарҙан (41 000), йәһүдтәр, индустар (155 000), [[Зороастризм|зороастристар]] һәм башҡаларҙан тора.<ref name="encyc">{{Китап|автор=[[Мелтон, Джон Гордон|J. Gordon Melton]]|часть=Yemen|заглавие=Religions of the World: A Comprehensive Encyclopedia of Beliefs and Practices|ответственный=[[Мелтон, Джон Гордон|J. Gordon Melton]], Martin Baumann|место=Oxford, England|издательство=ABC CLIO|год=2010|страниц=3200|страницы=3151|isbn=1-57607-223-1}}</ref>

Христиандар араһында иң күп һанлы протестанттар (30 мең). [[Протестантизм|Протестанттар]] бер нисә конфессиянан тора, беренсе сиратта улар пятидесятниктар (2000 йылда 7,1 мең). [[Католицизм|Католиктар]] һаны 6 мең тип баһалана.<ref name="pew">{{Cite web|archiveurl=yes|author=|subtitle=2011-12-19}}</ref><ref name="Dict">{{Китап|автор=|часть=Yemen|заглавие=New International Dictionary of Pentecostal and Charismatic Movements, The|ответственный=Stanley M. Burgess, Eduard M. Van Der Maas|ссылка=http://books.google.md/books?id=1Ih2QgAACAAJ&dq=isbn:0310224810&source=gbs_navlinks_s|место=Grand Rapids, Michigan|издательство=Zondervan; Exp Rev edition|год=2002|том=|страниц=1328|страницы=281|isbn=0310224810|ref=}}</ref>.<ref name="ke">«Йемен» //[[Католическая энциклопедия]]. Т.2. М.:2005. Изд. францисканцев. Ст. 633—635</ref> Эфиопия һәм Эритреянан сыҡҡандар араһында Боронғо Көнсығыш православие сиркәүҙәре яҡлылар бар. Йәмәндә даими рәүештә христиандарҙы эҙәрлекләү осраҡтары теркәлә.

== Иҫтәлекле урындар ==

; Бөтә донъя мираҫы объекттары

[[Файл:Shaharah_bridge.jpg|мини|250x250пкс|Амран мухафазаһында йәйәүлеләр күпере]]
[[Файл:Socotra_dragon_tree.JPG|мини|Сокотер аждаһаһы ағасы]]
Йәмәндең тәбиғи һәм мәҙәни иҫтәлекле урындары араһында дүртәүһе [[Бөтә донъя мираҫы|Юнесконың бөтә донъя мираҫы исемлегенә]] индерелгән;

* Йемен сүллегендә, Вади Хадрамаут, боронғо, балсыҡ диуар менән уратып алынған Шибам ҡалаһы урынлашҡан, ул 1982 йылда ЮНЕСКО-ның бөтә донъя мираҫы объекттары исемлегенә индерелгән. Бейек балсыҡлы йорттары арҡаһында уны Манхэттен сүллеге тип атайҙар. XVI быуатта төҙөлгән ҡала вертикаль төҙөлөш принцибына нигеҙләнгән ҡала планлаштырыуҙың иң боронғо өлгөләренең береһе булып тора.

Йәмәндең баш ҡалаһы [[Сана]] донъялағы иң боронғо ҡалаларҙың береһе һанала. Сана VIII быуатта илдең төп ислам үҙәгенә әүерелә, ҡалала 103 мәсет, 14 хаммам (традицион мунса) һәм XI быуатҡа ҡараған 6 меңдән ашыу йорт иҫәпләнә. Ошоноң менән бәйле Сананың иҫке өлөшө 1986 йылда ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы объекттары исемлегенә индерелә.

Ҡыҙыл диңгеҙ ярынан алыҫ түгел тарихи Забид ҡалаһы урынлашҡан, ул 1993 йылда бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән. Забид XIII быуаттан XV быуатҡа тиклем Йемендың баш ҡалаһы була, ә хәҙер мөһим археологик һәм тарихи ҡомартҡы булып тора. Ул күп быуаттар дауамында мөһим роль уйнай, уның университеты бөтә ғәрәп һәм ислам донъяһының төп белем биреү үҙәктәренең береһе була.

Йәмәндең Бөтә донъя мираҫы исемлегендәге «мөғжизәләренең» иң һуңғыһы [[Сокотра|Сокотра архипелагы]] эләккән. XIII быуатта [[Марко Поло]] телгә алған был алыҫ һәм айырым архипелаг Аден ҡултығындағы дүрт утрауҙан һәм ике ҡаялы утрауҙан тора. Архипелагта бик күп төрлө флора һәм фауна бар. [[Үҫемлектәр|Үҫемлектәрҙең]] 825 төрөнән 37 %-ҡа тиклем эндемик, 90 % һөйрәлеүселәр, утрауҙа 192 төр ҡош, 253 төр мәрйен, яр буйы балыҡтарының 730 төрө һәм краб һәм тәлмәрйендәрҙең 300 төрө, шулай уҡ билдәле аждаһа ағасының тыуған ере (''Dracaena cinnabari'') бында.

== Тышҡы сәйәсәт ==

== Ҡораллы көстәр ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==

* ''Густерин&amp;nbsp;П.&amp;nbsp;В.'' Йемен в переходный период. На пути к миру или распаду? — Саарбрюккен, 2014. — ISBN 978-3-659-28300-0
* ''Густерин П. В.'' Йемен. Али Абдалла Салех: путь на вершину власти // Азия и Африка сегодня. — 2006. — № 12.
* ''Густерин&amp;nbsp;П.&amp;nbsp;В.'' Йеменская Республика и её города. — М.: Международные отношения, 2006. — ISBN 5-7133-1270-4
* ''Густерин П. В.'' Перепись населения в Йеменской Республике 2004 г. // Азия и Африка сегодня. — 2005. — № 11.
* ''Густерин П. В.'' Россия — Йемен: из истории взаимоотношений // Азия и Африка сегодня. — 2005. — № 11.
* ''Густерин П. В.'' Кат в жизни Йемена // Азия и Африка сегодня. — 2005. — № 12.
* ''Густерин П. В.'' Санайская группа сотрудничества: результаты и перспективы // Дипломатическая служба. — 2009. — № 2.
* ''Коротаев&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;В.'' [http://urss.ru/cgi-bin/db.pl?cp=&page=Book&id=36868&lang=Ru&blang=ru&list=Found Социальная история Йемена, Х в. до н. э. — XX в. н. э. Вождества и племена страны Хашид и Бакил]. — М.: КомКнига, 2006. — ISBN 5-484-00529-9
* ''Наумкин&amp;nbsp;В.&amp;nbsp;В.'' Национальный фронт в борьбе за независимость Южного Йемена и национальную демократию 1963—1969. — M.: Наука, 1980.
* {{Китап|автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=[[Географические названия мира. Топонимический словарь]]|издание=2-е изд., стереотип|ответственный=отв. ред. Р. А. Агеева|ссылка=|место=М.|издательство=Русские словари, Астрель, АСТ|год=2002|том=|страниц=512|страницы=|isbn=5-17-001389-2|тираж=3000|ref=Поспелов}}
* ''Удалова&amp;nbsp;Г.&amp;nbsp;М.'' Йемен в период первого османского завоевания. — М.: Наука, 1988. — ISBN 5-02-016451-8
[[Категория:Дәүләттәр — БМО ағзалары]]
[[Категория:Йәмән]]