Кабул битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |русское название        = Кабул
 |оригинальное название   = {{lang2|ps|prs|کابل}}
 |изображение             = Kabul Skyline.jpg
 |страна                  = Афғанстан
 |размер карты страны     = 250
 |герб                    =
  |lat_deg=34 |lat_min=31|lat_sec=58
  |lon_deg=69 |lon_min=9 |lon_sec=57
  |CoordAddon             = type:city(3043589)_region:AF
  |CoordScale             = 
 |вид региона             =
 |регион                  =
 |регион в таблице        =
 |вид района              = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |внутреннее деление      = 18 район
 |вид главы               = мэр
 |глава                   = Мөхәммәт Юныс Науандиш
 |дата основания          = 
 |первое упоминание       = 
 |прежние имена           =
 |статус с                = 
 |площадь                 = 275
 |вид высоты              = высота НУМ 
 |высота центра НП        = 1800 
 |климат                  = 
 |население               = (агломерация) 3 071 400 
 |год переписи            = 2011
 |плотность               =
 |агломерация             =
 |часовой пояс            = +4:30
 |DST                     =
 |телефонный код          = +93-20
 |почтовый индекс         = 
 |почтовые индексы        = 
 |автомобильный код       = 
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = Kabul
}}
[[Файл:Mountains of Kabul.jpg|thumb|right|205px|Ҡала күренеше]]
'''Кабу́л''' ({{lang2|ps|prs|کابل}} — ''Кабуль''<ref>Инструкция по русской передаче географических названий Афганистана. — М., 1984. — С. 47.</ref>) — [[Афғанстан]]дың [[баш ҡала]]һы һәм илдең иң ҙур ҡалаһы. Кабул йылғаһы ярында урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән 1800 метр бейеклектә. Газни, [[Ҡандағар]], [[Герат]] һәм [[Мазари-Шәриф]] ҡалалары менән автотрасса тоташтыра. Кабулда туҡыма, [[мебель]], [[шәкәр]] һәм һуғыш кәрәк-яраҡтары етештерелә.

Ҡала халҡы — 615 900 кеше ([[2006 йыл]], иҫәп)<ref>[http://www.nps.edu/programs/CCS/Docs/Executive%20Summaries/Kabul_Executive_Summary.pdf Lost redirect<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>, агломерации — 3 071 400 кеше ([[2011 йыл]], иҫәп)<ref>[https://web.archive.org/web/20090703075428/http://www.mrrd.gov.af/nabdp/Provincial%20Profiles/Kabul%20PDP%20Provincial%20profile.pdf Ministry of Rural Rehabilitation and Development<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.

== Ҡаланың тарихы ==

=== Антиклыҡ ===
Ҡала боронғо замандарҙа Кубха исеме аҫтында һинд дини йыйынтығы [[Ригведа]]ла һәм [[зороастризм]]дың изге китабы [[Авеста]]ла телгә алына<ref name=Dupree-name>{{cite web |url=http://www.aisk.org/aisk/NHDAHGTK05.php |title=An Historical Guide to Kabul&nbsp;– The Name |author=Nancy Hatch Dupree / Aḥmad ʻAlī Kuhzād |publisher=American International School of Kabul |year=1972 |accessdate=2010-09-18 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100830031416/http://www.aisk.org/aisk/NHDAHGTK05.php |date=2010-08-30 }}</ref>. Ригведа ҡаланы тауҙарҙа йәшәү өсөн идеаль урын булараҡ маҡтай<ref name="BBC-Kabul">{{Cite news |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/1651814.stm|title=Kabul: City of lost glories|publisher=BBC News|date=November 12, 2001|accessdate=2010-09-18}}</ref>. Ҡала ахеменидтар тарафынан баҫып алынғансы [[мидеецтар]] ҡулы аҫтында була. Сығанаҡтарҙан күренеүенсә, ҡала ул осорҙа  «Ҡабура» тип атала башлаған була. Был һүҙҙе грек астрологы  [[Клавдий Птолемей]] ҡуллана<ref name=Dupree-name/>. Ҡала [[зороастризм]]дың, [[буддизм]]дың һәм [[индуизм]]дың мәҙәни үҙәгенә әйләнә. Ҡаланы һүрәтләүҙең тағы ла бер сығанағы булып, баҫып алғандан һуң уйһыулыҡты тикшергән [[Искәндәр Зөлҡәрнәй|Бөйөк Александрҙың]] яҙмалары тора. Ләкин яҙманы ышаныслы тип иҫәпләп булмай, сөнки Александр яҡында урынлашҡан ҙур булмаған ҡаланы һүрәтләгән булырға мөмкин. Аҙағыраҡ регион [[Селевкидтар империяһы]]ның өлөшө булып китә, ә һуңынан һинд [[Маурҙар империяһы]]<ref name=Dupree-name/> составына инә.

Беҙҙең эраға тиклем II быуатта Кабул Һиндостандан грек-бактриестар тарафынан яулап алына, б.э.т.  I быуат урталарында ҡаланы [[Һинд-скиф батшалығы]] баҫып ала. Дөрөҫөрәге, регион «[[Хоу Ханьшу]]» ҡытай йылъяҙмаһында  Гаофу (高附) тип телгә алына. Был ҙур кенәзлек була, халыҡ һиндостанлыларға оҡшаш, һуғышсан түгел, яҡшы сауҙагәрҙәр. Улар йә һиндостанлылар, йә бактрийцы, йә парфи бойондороҡлоғона эләгәләр. Шулай ҙа 100 йыл үткәс ҡала император [[Куджула Кадфиз]] идара иткән  [[Кушанское царство|Кушан батшалығы]] власы аҫтына эләгә һәм беҙҙең эраның III быуатына тиклем уларҙың ҡул аҫтында ҡала<ref name="Houtsma">{{Cite book|title=E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913-1936|last1=Houtsma|first1=Martijn Theodoor|authorlink=|volume=2|year=1987|publisher=BRILL|location=|isbn=90-04-08265-4|page=159|url=http://books.google.com/books?id=zJU3AAAAIAAJ&lpg=PP1&pg=PA159#v=onepage&q&f=false |accessdate=2010-08-23}}</ref>.

Б.э. 230 йылында кушандар [[Сәсәниҙәр дәүләте|Сәсәниҙәр империяһынан]] еңеләләр һәм бойондороҡло дәүләт булып ҡалалар, Кабул ҡалаһын үҙ ирке менән баҫҡынсыларға тапшыралар<ref name=Dupree-name/>. Б.э. 420 йылында Сәсәниҙәр [[Кидариты|Кидариттар]] ҡәбиләһе тарафынан ҡыуылалар, ә уларҙы үҙ сиратында 460-сы йылдарҙа [[эфталиттар]] ҡыуа. Ҡала [[Ашина]] төрөк ҡағанатының бер өлөшө булып китә<ref name="Elliot">{{cite web|url=http://persian.packhum.org/persian/pf?file=80201012&ct=98|title=A.—The Hindu Kings of Kábul|work=Sir H. M. Elliot|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|location=London|date=1867–1877|accessdate=2010-09-18}}</ref>. Ҡала менән 60 быуын дауамында төрөк кенәздәре идара итә. Ҡала беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланмаған ҡурғаулау стеналары төҙөй<ref name="Elliot"/>.
Ҡайһы бер тарихсылар Кабулға [[Камбоджа]] тигән санскрит исем тағалар һәм короллектең исеме тап ҡала исеменән килеп сыҡҡан тип фараз ҡылалар<ref>{{Cite book|title=Pre-Aryan and pre-Dravidian in India|last1=Levi|first1=P.|authorlink=|author2=Jules Bloch |author3=Jean Przyluski |volume=|edition=|quote=''...they apply to a population of the north-western frontier of India designated by the nickname of "shaved heads," and especially to the Kamboja of the country of Kabul.''|year=1993|publisher=Asian Educational Services|location=|isbn=81-206-0772-4|page=87|url=http://books.google.com/books?id=dx5dzJGGBg0C&lpg=PP1&pg=PA87#v=onepage&q&f=false|accessdate=2010-09-18}}</ref><ref>{{Cite book|title=The people of India: a series of photographic illustrations, with descriptive letterpress, of the races and tribes of Hindustan|last1=Watson|first1=John Forbes|authorlink=|author2=Sir John William Kaye|volume=1|edition=|quote=''The Sanskrit name of Cabul is Kamboj, and a slight transition of sound renders this name so similar to Kumboh.''|year=2007|publisher=Pagoda Tree Press|location=|isbn=1-904289-44-4|page=276|url=http://books.google.com/?id=ciESAQAAIAAJ |accessdate=2010-09-18}}</ref>. Башҡа әҫәрҙәрҙә ҡала «Кофес» йәки «Кофене» тип телгә алына. Ҡытай монахы [[Сюаньцзан]] ҡаланы «Каофу» тип телгә ала<ref>{{Cite book|title=Chandragupta Maurya and his times|last1=Mookerji|first1=Radhakumud |authorlink=|volume=|edition=4|year=1966|publisher=Motilal Banarsidass Publ|location=|isbn=81-208-0405-8|page=173|url=http://books.google.com/books?id=i-y6ZUheQH8C&lpg=PP1&pg=PA173#v=onepage&q&f=false |accessdate=2010-09-18}}</ref>.

Беҙҙең эраның I быуатында Кабул уйһыулығына күпләп [[Юэчжи]] халҡы, йәғни көнсығыш сарматтар күсенә, шулай уҡ христиан дине үтеп инә башлай<ref name="Elliot-2">{{cite web|url=http://persian.packhum.org/persian/pf?file=80201012&ct=99|title=A.—The Hindu Kings of Kábul (p.2)|work=Sir H. M. Elliot|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|location=London|date=1867–1877|accessdate=2010-09-18}}</ref>.

=== Ислам һәм монгол яулауҙары ===
Исламдың баҫып инеүе Афғанистанға б.э. 642 йылында, Кабул бойондороҡһоҙ саҡта килеп етә. Ғәрәп баҫҡынсылары тәүҙә бөтә регионды ла исламға бойһондора алмай, полководец Абдур Рахман бин Саманға 600-сө йылдар аҙағында, ҡаланы ташлап китер алдынан, урындағы тик 12000 кешене генә исламға йәлеп итеү мөмкин була<ref>{{Cite book|title=Ariana antiqua: a descriptive account of the antiquities and coins of |last1=Wilson |first1=Horace Hayman |authorlink=|volume=|year=1998|publisher=Asian Educational Services |location=|isbn=81-206-1189-6|page=133|url=http://books.google.com/books?id=s_K_gcxHz5YC&lpg=PP1&pg=PA133#v=onepage&q&f=false |accessdate=2010-09-18}}</ref>. 870 йылда ғәрәптәр Кабулды [[Якуб ибн Лейс|Яҡуп ибн Лейс]] етәкселегендә ҡабаттан баҫып алғансы мосолмандар аҙсылыҡты тәшкил итәләр. Яҡуп ибн Лейс регионда беренсе мосолман династияһын булдыра. Шулай итеп мосолмандар ҡалала һәм регионда элитаны тәшкил итәләр.

{{цитатаның башы}} Кабулда үҙенең көсө менән билдәле булған нығытма урынлашҡан. Уға бер генә юл илтә. Унда мосолмандар йәшәй, ә ҡалала Һиндостандың ҡафырҙары урынлашҡан.
{{цитатаның аҙағы|источник=Истахри, 921 год<ref name="Elliot-3">{{cite web|url=http://persian.packhum.org/persian/pf?file=80201012&ct=100|title=A.—The Hindu Kings of Kábul (p.3)|work=Sir H. M. Elliot|publisher=[[Packard Humanities Institute]]|location=London|date=1867–1877|accessdate=2010-09-18}}</ref>}}

Артабанғы йөҙйыллыҡтар дауамында ҡала [[Сәмәниҙәр дәүләте|Саманидтар]], [[Ғәзнәүиҙәр дәүләте|Ғәзнәүиҙәр]], [[Гуридтар]] һәм [[Хорезмшаһтар дәүләте|Хорезмшаһтар]] дәүләттәре ҡарамағына аҫтына күсә. 1200-се йылдарҙа [[монголдар]] яуы үтә, орда үҙенең юлында бөтә нәмәне яндыра, юҡ итә һәм Кабулды бөлгөнлөккә төшөрә. Күп сығанаҡтар, [[Сыңғыҙхан]]дың ейәнен үлтереүгә үс итеп, монголдарҙың урындағы халыҡ араһында күпләп һуйыш ойоштороуы тураһында телгә ала. Монголдарҙың баҫып алыуынан һуң яңы дәүләттәр барлыҡҡа килә, ә Кабул [[Сағатай улусы]] составына инә. Монгол-татар яуы мәлендә Афғанстандың күп халҡы, исламдың йоғонтоһон таратып, Һиндостанға ҡаса, ә һуңғараҡ [[Дели солтанлығы]]н булдыра. [[Бабур]] осоронда Кабул ваҡытлыса [[Бөйөк Моголдар дәүләте]]нең баш ҡалаһы була. Бабур Кабулда ерләнгән.

[[Марокко]]нан ғәрәп ғалимы Кабулды ошолай һүрәтләй:

{{цитатаның башы}}Артабан беҙ Кабулға киттек; ҡасандыр ул ҙур ҡала булған, ә хәҙер афғансылар тип аталыусы фарсылар ҡәүеме йәшәгән ауыл. Улар ҡалалар һәм артылыштарға хужа булып торалар һәм ҙур көскә эйәләр. Афғансыларҙың күбеһе юлбаҫар. Уларҙың иң ҙур тауы Кух-и Сөләймән тип атала.
{{цитатаның аҙағы|источник=Ибн Баттута (1304–1369)<ref>{{Cite book|title=Travels in Asia and Africa, 1325-1354|last1=Ibn Battuta|first1=|authorlink=|volume=|edition=reprint, illustrated|year=2004|publisher=Routledge|location= |isbn=0-415-34473-5|page=180|url=http://books.google.com/books?id=zKqn_CWTxYEC&lpg=PP1&pg=PA180#v=onepage&q&f=false|accessdate=2010-09-10}}</ref><ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Battuta/text1.phtml Ибн Баттута — Хорезмға сәйәхәт]</ref>}}

=== Тимуридтар һәм Моголдар дәүере ===
[[Файл:Babur and Humayun.jpg|200px|мини|слева|Бабур һәм уның улы Хумаюн]]
XIV быуатта Кабул [[Аҡһаҡ Тимер]] батшалығының эре сауҙа үҙәгенә әйләнә. 1504 йылда ҡала Һиндостандың [[Тимериҙәр]] хакимы — [[Бабур]]ҙың штаб-фатиры була, һуңғараҡ [[Бөйөк Моголдар империяһы]]ның мөһим үҙәктәренең береһе булып китә.

1525 йылда Бабур ҡаланы һәм уның эргә-тирәһен шулай һүрәтләй:

{{цитатаның башы}}Кабул өлкәһендә төрлө ҡәүемдәр йәшәй. Үҙәндәрҙә һәм тигеҙлектәрҙә [[Чараймаки|аймаҡтар]], төрөктәр һәм ғәрәптәр йәшәй; ҡалала һәм ҡайһы бер ауылдарҙа [[һарттар]], башҡа ауыл һәм өлкәләрҙә [[Пашаи (народ)|Пашаи]] ҡәүеме, Параджалар, Таджиктар, Бирктар һәм Афғандар көн күрә. Газни тауҙарында [[Хазарейцы|Хазар]] һәм Никудери ҡәүемдәре йәшәй. Хазарейсылар һәм никудерийсыларҙың ҡайһы берҙәре могол телендә һөйләшә. Төньяҡ-көнсығыш тауҙарҙа [[Кафиристан (тарихи регион)|кафирҙар ауылдары]] урынлашҡан, мәҫәлән, Ҡатур һәм Гибрик; көньяҡта — афғансылар ауылдары . Кабул өлкәһендә ун бер- ун ике телдә һөйләшәләр: ғәрәп, фарсы, төрөк, могол, һинд, [[Пушту|афған]], [[пашаи]], параджа, гибри, бирки, ламгани.{{цитатаның аҙағы|источник=[[Бабур-наме]] (1525)<ref>{{cite web|url=http://persian.packhum.org/persian//pf?file=03501051&ct=92|title=Events Of The Year 910|accessdate=2010-08-22|author=[[Babur|Zahir ud-Din Mohammad Babur]]|work=[[Baburnama|Memoirs of Babur]]|publisher=Packard Humanities Institute|year=1525}}</ref><ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Babur/frametext5.htm Бабур-наме. События года девятьсот десятого]</ref>}}
Ҡалала шул уҡ осорҙа булған Һиндостан шағиры [[Мирза Мөхәммәт Хәйҙәр]]яҙа: «Кабулда ашағыҙ һәм эсегеҙ — был тау, сүллек, ҡала, йылға һәм башҡа бик күп нәмә»{{нет АИ|8|10|2015}}. Тап шунан Бабур 1526 йылда Һиндостандың төньяғын яулай башлай, ә яуланған өлкәләр ислам диненә ылыҡтырылалар һәм бөгөнгө көндә [[Пакистан]] булараҡ билдәле. Бабур, Кабулда 20 йыл йәшәп, ҡаланы бик ярата һәм ошо ҡалала ерләүҙәрен теләй. Ҡәберендәге яҙыуҙа билдәле булып киткән куплет бар: اگرفردوس روی زمین است همین است و همین است و همین است (Әгәр ерҙә ожмах бар икән, тимәк ул тап бында, тап бында, тап бында)<ref>{{Cite book|title=War Against the Taliban: Why It All Went Wrong in Afghanistan|last1=Gall|first1=Sandy|authorlink=|volume=|year=2012|publisher=Bloomsbury Publishing|location=|isbn=14-08-80905-2|page=165|url=http://books.google.com/books?id=qhZ-f1A-QtgC&lpg=PP1&pg=PA165#v=onepage&q&f=false |accessdate=2013-09-30}}</ref>.

=== Афған державаһы һәм британдарҙың баҫып инеүе ===
[[Файл:1843 Cabul a fulloodeh stall by Haghe.jpeg|250px|мини|справа|Кабулдың тирә-яғы, XIX быуат уртаһы]]
[[1737 йыл]]да ҡала иран хакимы  [[Надир-шах Афшар|Нәҙир-шахом Афшар]] тарафынан баҫып алына. Әммә 9 йыл үткәс ул үҙенең офицерҙары тарафынан үлтерелә, ә 1747 йылда власҡа [[Әхмәт-шах Дуррани]] килә. Ул [[Дурранийская империя|Дуррани]] исеме алған  империяны киңәйтә башлай. Тап ошо осорҙа сиктәре хәҙерге сигенә яҡын булған Афғанстан барлыҡҡа килә. Әхмәттең улы [[Тимур-Шах Дуррани]] баш ҡаланы [[Ҡандағар]]ҙан Кабулға күсерә. Тимур-шах 1793 йылда үлә, һәм уны улы Заман-шах Дуррани алмаштыра<ref name="Brit-Kabul">{{cite web |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/309320/Kabul |title=Kabul |publisher=Online [[Encyclopædia Britannica]] |accessdate=2010-09-18}}</ref>. Шул осорҙа ҡалала инглиз Джордж Фостер булып китә, ул Кабулды Көньяҡ Азияла иң таҙа ҡала тип атай<ref name="BBC-Kabul"/>.
Был мәлдә Рәсәй империяһы Афғанстандан төньяҡта ятҡан ислам бойондороҡһоҙ дәүләттәрен ҡыҙыу рәүештә баҫып ала башлай.
Британия империяһы Афғанстанды баҫып алмаһын өсөн уның өҫтөнән контроль урынлаштырырға маташа. 
1826 йылда ҡалала [[Дост Мөхәммәт]] хакимлыҡ итә, ләкин 1839 йылда түңкәрелеш һөҙөмтәһендә власҡа [[Шуджа-Шах Дуррани]] килә. Ул власҡа Британия империяһы ярҙамында килә һәм ысынында уның ҡурайына бейеүсе була. Әммә яңы шах оҙаҡ хакимлыҡ итмәй, 1841 йылда ҡала боласылары тарафынан үлтерелә. Бынан һуң инглиздәр бер-нисә тапҡыр илгә баҫып инергә маташалар. Шулай, 1842 йылда улар Кабулды баҫып алалар, әммә [[Аҡбар-хан]] етәкселегендәге солғаныш мәлендә тағы ла көньяҡҡа алып ташланалар<ref name="Brit-Kabul" />.
Икенсе ынтылғанда [[1878 йыл]]да инглиз ғәскәре Кабулды баҫып ала. [[Гандамак договор]]ы төҙөлә, уға ярашлы ингиздәр Афғанстанда нығына. Әммә афғандар инглиз баҫҡынсыларына ҡаршы тағы ла баш күтәрәләр, һуғыш барышында инглиздәр [[Бала-Хиссар]] тарихи нығытмаһын өлөшләтә емерәләр<ref name="Brit-Kabul" />.

=== XX быуат ===
1926 йылда власҡа король [[Аманулла-хан]] килә.  Ул хакимлыҡ иткән осорҙа Кабулда башлап электр үткәрелә һәм ҡыҙҙар өсөн уҡыу ойошторола. Король ҡала буйлап  британия автомобиле [[Rolls-Royce Limited]]тә йөрөргә ярата һәм данлыҡлы [[Дворец «Дар уль-Аман»|Дар уль-Аман һарай]]ында йәшәй. Өсөнсө инглиз-афған һуғышынан һуң Аманнула [[Ид-Гах]] мәсетендә бойондороҡһоҙлоҡ тураһында иғлан итә. 1929 йылда король [[Хабибулла бачаи-и сакао|Хибибулла бачаи]] тарафынан ойошторолған урындағы баш күтәреү һөҙөмтәһендә Кабулды ташлап китергә мәжбүр була. Әммә 9 ай хакимлыҡ иткәндән һуң яңы король [[Мухаммад Надир-шах|Нәҙир-хан]] тарафынан төрмәгә ултыртыла. 1933 йылда яңы король Кабулдағы мәктәптә бүләкләү тантанаһы ваҡытында студент Абдул Халиҡ тарафынан үлтерелә. Тронды уның 19-йәшлек улы [[Заһир-шах]] Кабул итеп ала, ул бер-нисә тиҫтә йыл дауамында хакимлыҡ итә.
[[Файл:Afghan women in 1926.jpg|200px|мини|слева|20-се йылдар башында Кабулдың юғары ҡатлам ҡатын-ҡыҙҙары]]
Һуғыштан алдағы осорҙа Франция һәм Германия илде үҫтереүгә булышлыҡ иттеләр, илдең юғары ҡатламы араһында сифатлы белем алыуға булышлыҡ итеү өсөн яңы лицейҙар, мәктәптәр астылар. Шулай, 1932 йылда Кабулда [[Кабул университеты]] асыла; уҡыусылар көнбайыш өлгөһөндә белем алһалар ҙа, күпселек уҡытыусылар Көнбайышта белем алған<ref name="Hyman, 305">Hyman, 305.</ref> афғанлылар була<ref>Anthony Hyman, «Nationalism in Afghanistan» in ''International Journal of Middle East Studies'', 34:2 (Cambridge: Cambridge University Press, 2002) 305.</ref>. 1960-сы йылдарҙа күпселек университет преподавателдәре көнбайыш университеттарының дипломын алған була<ref name="Hyman, 305"/>
[[Файл:Kabul downtown.jpg|мини|Кабул урамдарының береһе, 70-се йылдар]]
Заһир-шах власҡа килгәндә, Кабулда тик 10 км оҙонлоҡта тимер юл төҙөлгән, илдә бер-нисә эске телеграф , телефон линияһы һәм юлдар була. Заһир немец, итальян һәм япон инженерҙарына илдә яңы транспорт инфраструктураһы һәм коммуникацион селтәрҙәр төҙөргә ярҙам һорап мөрәжәғәт итә<ref>Nick Cullather, «Damming Afghanistan: Modernization in a Buffer State» in ''The Journal of American History'' 89:2 (Indiana: Organization of American Historians, 2002) 518.</ref>. Шулай, 1937 йылда Кабулда, яҡында ятҡан ауылдар менән бәйләнеш булдырырға мөмкинлек биреүсе беренсе радиобашня төҙөлә<ref>Cullather, 518.</ref>. Экономиканы үҫтереү өсөн банктар һәм милли картелдәр асыла<ref name="Cullather, 519">Cullather, 519.</ref>. Кабулда, ҡаланы тулыһынса тәьмин итә алырлыҡ, яңы туҡыу фабрикалары, электростанциялар һәм мебель фабрикалары асыла<ref name="Cullather, 519"/>.
1955 йылдан башлап инфраструктураны үҫтереү менән Советтәр Союзы шөғөлләнә, ул илдә йәмәғәт транспорт системаһын, аэропорттар, цемент заводы, икмәк заводы, биш яңы шоссе һәм плотина төҙөй. Ҡала күпләп көнбайыш туристарын йәлеп итә башлай. 1960 йылда Кабулда немец зоологтары эшләгән [[Кабул зоопаркы|зоопарк]] асыла. Король либераль сәйәсәт үткәрә башлай, мәҫәлән, ҡатын-ҡыҙҙың [[Паранджа|пәрәнжә]]һеҙ йөрөй алыуын законлаштыра һәм шәхестәрҙең хоҡуҡтарын арттыра. Был күп студенттәрҙең сәйәси тормошта актив ҡатнаша башлауына булышлыҡ итте<ref name="Cullather, 534">Cullather, 534.</ref>. Кабулда либерал, социалистик һәм маоистик фракциялар барлыҡҡа килде, параллель рәүештә ислам консерваторҙары власты, күп ҡасабалар хәйерселектә йәшәй тип тәнҡитләй башланылар<ref name="Cullather, 534"/>.

1969 йылда [[Пул-е Хишти]] мәсетенә яҡын урында, Советтәр Союзының йоғонтоһона, диндең йомшарыуына һәм либераль сәйәсәткә протест белдереп һәм ҡаты шәриәт закондарын кире ҡайтарыуҙы талап итеп, религиоз баш күтәреү башланды. Демонстрация ҡыуыла, ә уның лидеры Мөхәммәт Файзани ҡулға алына. 70-се йылдар башында ҡабул радиоһы [[пушту теле]]нән башҡа, үҙҙәрен айырымланған итеп хис итмәһендәр өсөн, икенсе милли аҙсылыҡ тәшкил иткән халыҡтар телендә лә һөйләй башлай. 1973 йылда Заһир Шах визит менән Европала булған мәлдә, уның ике туған ағаһы һәм бер үк ваҡытта илдең премьер-министры [[Мөхәммәт Дауыт]] дәүләт түңкәрелеше ойоштора, власты ҡулына ала<ref>Hyman, «Nationalism in Afghanistan», 307.</ref>. Уны марксисттар партияһы [[Афғанстандың халыҡ-демократик партияһы|НДПА]] хуплай. Дауыт үҙен илдең президенты тип иғлан итә һәм сәйәси реформалар үткәрә башлай. Яңы власть илдә  советтар сәйәсәтен үткәрә<ref>John E. Haynes, «Keeping Cool About Kabul» in World Affairs, 145:4 (Washington, D.C.: Heldref Publications, 1983), 371.</ref>.
1975 йылда йәш [[Әхмәт Шах Масуд]] һәм уның эйәрсендәре ихтилал ойошторорға маташалар, ләкин күрше Пакстанға ҡасырға мәжбүр булалар. Унда улар Пакстандың премьер-министры [[Зульфикар Али Бхутто]] яғынан ярҙам алалар, ул баш күтәреүселәргә Афғанстанда артабан да боланы дауам итер өсөн финанс ярҙамы күрһәтә. Пакистан Афғанстандың төньяғында бола күтәрергә тейеш булған йәш исламистарҙы вербовать итә башлай,улар араһында аҙаҡ Афғанстандың премьер-министры булып китәсәк Гульбеддин Хекматияр ҙа була. Ысынында, Пакистан  киләсәктә Афғанстанда исламизмды барлыҡҡа килтереүсе булып тора, сөнки уның буласаҡ күп лидерҙары хәрби әҙерлекте Пакстанда үтәләр. 1978 йылда Афғанстанда апрель революцияһы була, һөҙөмтәлә власты коммунистар ҡулға ала<ref name="Bowersox">{{cite book
 |title=The Gem Hunter: The Adventures of an American in Afghanistan
 |last1=Bowersox
 |first1=Gary W.
 |authorlink=
 |year=2004
 |publisher=GeoVision, Inc.,
 |location=United States
 |isbn=0-9747-3231-1
 |page=100
 |url=http://books.google.com/books?id=WVAN9pjnRzMC&lpg=PP1&pg=PA100#v=onepage&q&f=false
 |accessdate=2010-08-22}}</ref>.

1922 йылдан 1978 йылға тиклемге арауыҡ Афғанстанда тыныс сәскә атыу осоро булды, төрлө этник төркөмдәр бер-береһе менән тыныс һыйышып йәшәне, илде актив индустриялаштырыу барҙы, тип һанала<ref name="BBC-Kabul"/>.

=== Совет баҫып инеүе ===
1978 йылдың 28 апрелендә президент Дауыт һәм уның ғаиләһе күп һанлы үҙенең яҡлылары менән бергә Кабулда үлтереләләр. Власҡа  [[Хафизулла Әмин]] килә, ул радикаль реформалар үткәрә башлай<ref name="Haynes, 372">Haynes, 372.</ref>. Бөтә предприятиеләр ҙә совет өлгөһөндә национализацияланды<ref name="Haynes, 373">Haynes, 373.</ref>. Белем биреү ҙә совет моделе буйынса үҙгәртелә, марксизм-ленинизмды өйрәнеү индерелә<ref name="Haynes, 373"/>. Ә марксистик идеология динде инҡар иткәнлектән, уға ҡаршы халыҡтың күп өлөшө ҡаршы сыға. Күптәр армиянан ҡасып моджахедтар сафына ҡушыла<ref name="Haynes, 373"/>.
1979 йылда властарға боласыларға ҡаршы көрәштә ярҙам итеү һылтауы менән Афғанстанға СССР баҫып инә<ref name="Jang Publishers, 1991"/>. Пакистан моджахедтарға актив ярҙам күрһәтә, исламистарҙы ҡоралландыра, хатта Афғанстан территорияһында йәшерен операциялар ҙа алып бара. Оҙаҡламай Пакстанға ярҙамға АҠШ ҡушыла, улар теләһә ниндәй ысул менән, шулай уҡ яңы моджахедтар һәм исламистарҙы вербовкалап, Советтәр Союзының йоғонтоһон юҡҡа сығарырға тырышалар<ref name="Jang Publishers, 1991"/><ref name="Jang Publishers, 1991">{{cite book|last=Yousaf, PA|first=Brigadier General (retired) Mohammad|title=Silent soldier: the man behind the Afghan jehad General Akhtar Abdur Rahman|year=1991|publisher=Jang Publishers, 1991|location=Karachi, Sindh|page=106|url=http://books.google.com/books?id=cAoNAAAAIAAJ&q=Silent+soldier:&dq=Silent+soldier:&hl=en&sa=X&ei=PuHsUKXTIqGG4ATA7YCoDA&ved=0CDMQ6wEwAA}}</ref><ref name="Kakar">{{cite book
 |title=Afghanistan: The Soviet Invasion and the Afghan Response, 1979-1982
 |last1=Kakar
 |first1=Hassan M.
 |authorlink=
 |coauthors=
 |volume=
 |year=1997
 |publisher=University of California Press
 |location=
 |isbn=0-5202-0893-5
 |page=291
 |url=http://books.google.com/books?id=QyTmFj5tUGsC&lpg=PP1&pg=PA291#v=onepage&q&f=false
 |accessdate=2013-01-08}}</ref>.
[[Файл:Вадим Чуприна-Кабул VADIM CHUPRINA © Kabul 1982.jpg|centre|thumb|1044x1044px|Кабул, 1982 йыл]]
Был осорҙа Кабулда сағыштырмаса тыныс була, сөнки хәрби хәрәкәттәр башлыса ауыл ерҙәренә ҡағыла. Әммә ҡалала террористик акттар ҡурҡынысы ҙур була, шуға күрә һәр йәмәғәт бинаһы эргәһендә тиерлек хәрбиҙәр һәм ҡораллы һаҡсылар тора<ref>Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation, By J. Bruce Amstutz — Page 139</ref>. Коммунистар партияһы ағзаларын үлтереү киң таралған күренеш була. Ҡала ысынында нығытмаға әүерелә. Шуның менән бергә ҡаланың иҡтисади тормошо туҡталмай,ә эшселәрҙең 40 %-ын ҡатын-ҡыҙҙар тәшкил итә<ref name="revues">{{cite web|url=http://samaj.revues.org/212|title=Kabul at War (1992-1996) : State, Ethnicity and Social Classes|publisher=samaj.revues.org|accessdate=2014-10-25}}</ref>.
Америка дипломаты һүҙҙәре буйынса, совет ғәскәрҙәренең булыуы ҡалала хәлде ҡырҡыулаштыра тигән рәсми фекергә ҡаршы, ситтән килгәндәр ҡунаҡтар менән дә, урындағы халыҡ менән дә дуҫтарса мөнәсәбәттә булалар, йыш ҡына ҡала буйлап ирекле йөрөгәндәр, сауҙа райондарына өҫтөнлөк биргәндәр, магазиндарҙа һәм кибеттәрҙә күпләп тауар һатып алғандар<ref>Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation, By J. Bruce Amstutz — Page 139 & 140</ref>. Совет граждандары һәм партия ағзалары үҙҙәре өсөн совет өлгөһөндә, бик күп 5 этажлы панеллы өйҙәрҙән торған, яңы торлаҡ райондар төҙөгәндәр, улар әлеге көндә лә ҡалала торалар<ref>Afghanistan: The First Five Years of Soviet Occupation, By J. Bruce Amstutz — Page 140</ref>. Хәрбиҙәр йәшәгән өйҙәр сәнскеле сымдар һәм танктар менән уратып алынған була. Агрессия күберәк режимға ҡаршыларҙан һәм моджахедтарҙан сыға. Ҡалала халыҡ һаны, башлыса күрше Пакистандан һәм Ирандан килгән ҡасаҡтар иҫәбенә, бик тиҙ үҫә (әгәр 1978 йылда 500 000 кеше булһа, 1988 йылда 2 000 000)<ref>Afghanistan: The Soviet Withdrawal from Afghanistan, by Amin Saikal, William Maley — Page 48</ref>.

=== Граждандар һуғышы һәм Талибан ===
[[Файл:Kabul during civil war of fundamentalists 1993-2.jpg|300px|мини|справа|Кабул 1993 йылда]]
Үҙгәртеп ҡороу Советтәр Союзын Афған һуғышын туҡтатып торорға мәжбүр итте. Үҙенең яҡлаусыһынан яҙғас, [[Наджибулла Мохаммад|Наджибулла]] режимы ҡолай<ref name="Bowersox"/>. 1992 йылда элекке демократик республиканың һалдаттары һәм моджахедтарҙың күп һанлы төркөмдәре исламистар менән ҡаланы баҫып алалар. Әммә фекер айырымлыҡтары арҡаһында улар яңы ваҡытлы хөкүмәт төҙөй алмайҙар, һәм Кабул төркөмдәр араһында һуғыш яланына әйләнә. 4 йыл эсендә ҡалала йорттарҙың 80 %-ы юҡҡа сыҡты һәм  50 000 тыныс халыҡ үлтерелде, күбеһе ҡаланан ҡасып китте<ref name="google">{{cite book|title=Bleeding Afghanistan: Washington, Warlords, and the Propaganda of Silence|author1=Kolhatkar, S.|author2=Ingalls, J.|author3=Barsamian, D.|date=2011|publisher=Seven Stories Press|isbn=9781609800932|url=http://books.google.co.uk/books?id=px7rU0i-71UC|accessdate=2014-10-25}}</ref><ref>Bowersox (p.192)</ref>.
[[Файл:Taliban beating woman in public RAWA.jpg|300px|мини|слева|Дини полиция ағзаһы ҡатын-ҡыҙҙарҙы ҡамсы менән туҡмай]]
Ҡала даими бомбаға тотоуҙарҙан яфа сигә, 1992 йылда троллейбус транспорты системаһы мәңгелеккә туҡтай. 1993 йылда ҡаланы һыу менән тәьмин итеү системаһы һәм электр тапшырыу тулыһынса туҡтатыла<ref>Nazif M Shahrani, «War, Factionalism and the State in Afghanistan» in American Anthropologist 104:3 (Arlington, Virginia: American Anthropological Association, 2008), 719.</ref>. Абдул Али Мазари яҡлы шиит-хазарейсылар һәм ваххабиттар араһындағы конфликт, конфликт этник таҙартыуға барып еткәс, көсөргәнешлектең иң юғары нөктәһенә етә<ref>Sidky, «War, Changing Patterns of Warfare, State Collapse, and Transnational Violence in Afghanistan: 1978—2001», 870.</ref>.

1994 йылда ҡала [[Ахмад Шах Масуд|Масуд]]тың контроллеге аҫтына күсә һәм бомбаға тотоуҙар туҡтатыла<ref name="Amin Saikal">{{Cite book| last =Amin Saikal | authorlink = Amin Saikal| title =Modern Afghanistan: A History of Struggle and Survival|edition=2006 1st |page=352| publisher = I.B. Tauris & Co Ltd., London New York | isbn=1-85043-437-9 }}</ref><ref name="Afghanistan Justice Project">{{cite web |year=2005|url=http://www.afghanistanjusticeproject.org/warcrimesandcrimesagainsthumanity19782001.pdf |title =Casting Shadows: War Crimes and Crimes against Humanity: 1978-2001 | publisher = Afghanistan Justice Project}}</ref><ref name="amnesty.org">Amnesty International. «DOCUMENT — AFGHANISTAN: FURTHER INFORMATION ON FEAR FOR SAFETY AND NEW CONCERN: DELIBERATE AND ARBITRARY KILLINGS: CIVILIANS IN KABUL.» 16 November 1995 Accessed at: http://www.amnesty.org/en/library/asset/ASA11/015/1995/en/6d874caa-eb2a-11dd-92ac-295bdf97101f/asa110151995en.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130726200033/http://www.amnesty.org/en/library/asset/ASA11/015/1995/en/6d874caa-eb2a-11dd-92ac-295bdf97101f/asa110151995en.html |date=2013-07-26 }}</ref><ref name="International Committee of the Red Cross">{{cite web|year=1995|url=http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/57jly2.htm|title=Afghanistan: escalation of indiscriminate shelling in Kabul|publisher=International Committee of the Red Cross}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110510012006/http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/57jly2.htm |date=2011-05-10 }}</ref>. Уның ғәскәрҙәре законлылыҡ һәм тәртипте тергеҙергә тырышты<ref>{{youtube|id=Jnia-TUuCDs|title=BBC Newsnight 1995}}</ref>. Масуд, халыҡты туплау һәм демократик һайлауҙар үткәреү өсөн, дөйөм милли сәйәси процесс башлап ебәрергә маташты, уға талибтарҙы ла саҡырҙы, әммә улар ҡатнашыуҙан баш тарттылар<ref name="Webster University Press Book">{{cite book | last = Marcela Grad| authorlink = | title = Massoud: An Intimate Portrait of the Legendary Afghan Leader|edition=March 1, 2009 |page=310  | publisher =  Webster University Press| isbn= }}</ref>.
Тыныс осор сағыштырмаса оҙаҡҡа һуҙылманы, 1995 йылда талибтар ҡаланы ҡамап алды. Ләкин Масудтың көстәре атаканы уңышлы кире ҡаға. [[Amnesty International]]дың тикшеренеүҙәре буйынса, исламистар аңлы рәүештә атыу өсөн ҡаланың кешеләр йәшәгән райондарын һайлағандар<ref name="amnesty.org"/>. 1996 йылда талибтар яңынан ҡаланы ҡамауға алырға маташтылар, Масуд төньяҡҡа сигенергә приказ бирҙе һәм ҡала бер көн эсендә баҫып алынды<ref>Coll, ''Ghost Wars'' (New York: Penguin, 2005), 14.</ref>. Яңы хакимдар ҡалала шәриәт закондарын индерҙеләр, музыканы, телевидениены, ҡыҙҙар өсөн булған бөтә мәктәптәрҙе, ҡатын-ҡыҙҙарға эшләүҙе һәм пәрәжәһеҙ йөрөүҙе тыйҙылар<ref name="Physicians for Human Rights">{{cite web |year=1998 |url=http://physiciansforhumanrights.org/library/documents/reports/talibans-war-on-women.pdf |title=The Taliban's War on Women. A Health and Human Rights Crisis in Afghanistan |publisher=[[Physicians for Human Rights]] }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070614032620/http://physiciansforhumanrights.org/library/documents/reports/talibans-war-on-women.pdf |date=2007-06-14 }}</ref>. Шуның менән бергә улар ҡаланы һәм уның инфраструктураһын тергеҙеү өсөн инициатива күрһәтмәнеләр. Талибан ағзаларынан һәм дини полициянан башҡа бөтәһенә лә ҡорал йөрөтөү тыйылды. Талибан ҡалала, оҡшамаған кешеләрҙе сыбыртҡы менән туҡмап, урындағы халыҡты ҡурҡытыу һәм талау менән шөғөлләнеүсе дини полиция төҙөнө<ref name="Physicians for Human Rights"/>.

=== НАТО контроле аҫтында ===
2001 йылдың октябрендә [[Война в Афганистане (с 2001)|Афғанстанда операциялар]] барышында америка һауа көстәре ҡаланы бер нисә тапҡыр бомбаға тоталар, был талибтарҙы ҡасырға мәжбүр итте, һәм ҡала НАТО ғәскәре контроле аҫтында ҡалды. Власҡа [[Карзай Хамид|Хамит Карзай]] етәкселегендә яңы хөкүмәт торҙо. Ҡалаға яңынан тыныслыҡ килде, күп илдәр яңынан үҙҙәренең илселеген астылар. Халыҡ, совет контроле осорондағы кеүек, ҡасҡындар иҫәбенә ҡырҡа арта башланы.
Әммә, 2001 йылдан башлап бөгөнгө көнгәсә, ҡала [[Талибан|талибтар]], [[Сеть Хаккани|Хаккани ауы]], [[Исламская партия Афганистана|Афғанстандың ислам партияһы]], [[Аль-Каида]] һәм башҡа исламистик төркөмдәр яғынан ҡабатланып торған күп һанлы террористик атакаларға сәп булып тора<ref name=US-blames-Pakistan>{{cite news |url=http://news.yahoo.com/pakistan-isi-urged-attacks-u-targets-officials-002201562.html |title=U.S. blames Pakistan agency in Kabul attack |publisher=Reuters |date=September 22, 2011 |accessdate=2011-09-22 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110925075845/http://news.yahoo.com/pakistan-isi-urged-attacks-u-targets-officials-002201562.html |date=2011-09-25 }}</ref><ref>{{cite news |url=http://www.reuters.com/article/2011/09/17/us-pakistan-usa-haqqani-idUSTRE78G1RM20110917 |title=U.S. links Pakistan to group it blames for Kabul attack |date=September 17, 2011 |publisher=Reuters |accessdate=2011-09-21 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924155251/http://www.reuters.com/article/2011/09/17/us-pakistan-usa-haqqani-idUSTRE78G1RM20110917 |date=2015-09-24 }}</ref><ref>{{cite news |url=http://www.foxnews.com/world/2011/09/18/clinton-presses-pakistan-to-help-fight-haqqani-insurgent-group/ |title=Clinton Presses Pakistan to Help Fight Haqqani Insurgent Group |publisher=Fox News |date=September 18, 2011 |accessdate=2011-09-21}}</ref><ref>{{cite news |url=http://news.yahoo.com/pakistan-condemns-us-comments-spy-agency-044440789.html;_ylt=A2KJ3vVYX3xOdRkA9EZXNyoA?rnd=005681253004174930714413 |title=Pakistan condemns US comments about spy agency |agency=Associated Press |date=September 23, 2011 |accessdate=2011-09-23 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130727053454/http://news.yahoo.com/pakistan-condemns-us-comments-spy-agency-044440789.html;_ylt=A2KJ3vVYX3xOdRkA9EZXNyoA?rnd=005681253004174930714413 |date=2013-07-27 }}</ref>. Төп ҡорбан булып хөкүмәт хеҙмәткәрҙәре һәм тыныс халыҡ тора<ref name=latimes>{{cite news |url=http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fg-afghanistan-bombings-20111207,0,4701392.story |title=Two Afghanistan bombings aimed at Shiites kill at least 59 people |publisher=[[Los Angeles Times]] |date=December 7, 2008 |accessdate=2011-12-09 |first1=Hashmat |last1=Baktash |first2=Alex |last2=Rodriguez}}</ref><ref name="ALISSA J. RUBIN">{{cite news
| last=  RUBIN
| first=  ALISSA
| url=  http://www.nytimes.com/2011/09/14/world/asia/14afghanistan.html?pagewanted=all
| title=  U.S. Embassy and NATO Headquarters Attacked in Kabul
| publisher=  [[nytimes.com]]
| date= 
| accessdate= }}</ref><ref name="Matthew Holehouse">{{cite news
| last=  Holehouse
| first=  Matthew
| url=  http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/afghanistan/8759579/Kabul-US-embassy-attack-September-13-as-it-happened.html
| title=  Kabul US embassy attack: September 13 as it happened
| publisher=  [[telegraph.co.uk]]
| date=  13 September 2011
| accessdate=
| location=London}}</ref><ref>{{cite news |url=http://www.thehindu.com/news/international/article2691816.ece|title=At least 55 killed in Kabul suicide bombing |date=December 7, 2008 |accessdate=2011-12-09 |location=Chennai, India |work=The Hindu}}</ref><ref>{{cite news |url=http://blogs.wsj.com/photojournal/ |title=Photos of the Day: Dec. 8 |publisher=The Wall Street Journal |date=December 7, 2008 |accessdate=2011-12-09}}</ref>.

Афғанстандың күпселек башҡа тораҡ пункттарындағы кеүек, илдең опиум плантациялары менән бер рәттән, баш ҡалала наркотик ҡулланыу кимәле һиҙелерлек үҫте.

2015 йылдың авгусында ҡалала [[Террористические акты в Кабуле в августе 2015 года|бер-бер артлы теҙелгән террористик акттар]] үтте. 50-нән ашыу кеше һәләк булды<ref>[http://www.aljazeera.com/news/2015/08/taliban-truck-bomber-kills-people-afghanistan-150806055127072.html Wave of bombings kill dozens across Kabul — Al Jazeera English<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.
== Климаты ==
{{Климат города
|Ширина=80%
|Город_род=Кабул
|Источник=[http://www.climate-charts.com/Locations/a/AH40948.php World Climate]
| Янв_ср=-2.3          | Янв_ср_осад=34
| Фев_ср=-0.7          | Фев_ср_осад=60
| Мар_ср=6.3          | Мар_ср_осад=67
| Апр_ср=12.8          | Апр_ср_осад=71
| Май_ср=17.3          | Май_ср_осад=23
| Июн_ср=22.8          | Июн_ср_осад=1
| Июл_ср=25.0          | Июл_ср_осад=6
| Авг_ср=24.1          | Авг_ср_осад=1
| Сен_ср=19.7          | Сен_ср_осад=1
| Окт_ср=13.1          | Окт_ср_осад=3
| Ноя_ср=5.9          | Ноя_ср_осад=18
| Дек_ср=0.6          | Дек_ср_осад=21
| Год_ср=12.0          | Год_ср_осад=312
| Янв_ср_мин=-7.1      | Янв_ср_макс=4.5
| Фев_ср_мин=-5.7      | Фев_ср_макс=5.5
| Мар_ср_мин=-0.7       | Мар_ср_макс=12.5
| Апр_ср_мин=6.0       | Апр_ср_макс=19.2
| Май_ср_мин=8.8       | Май_ср_макс=24.4
| Июн_ср_мин=12.4      | Июн_ср_макс=30.2
| Июл_ср_мин=15.3      | Июл_ср_макс=32.1
| Авг_ср_мин=14.3      | Авг_ср_макс=32.0
| Сен_ср_мин=9.4       | Сен_ср_макс=28.5
| Окт_ср_мин=3.9       | Окт_ср_макс=22.4
| Ноя_ср_мин=-1.2      | Ноя_ср_макс=15.0
| Дек_ср_мин=-4.7      | Дек_ср_макс=8.3
| Год_ср_мин=4.3       | Год_ср_макс=19.6
|}}

Кабулдың [[полупустыня|климаты тауҙарға хас үҙенсәлекле ярымсүллек]].Кабул климатының үҙенсәлеге булып йыл әйләнәһенә тәүлек эсендә температураның 10-15&nbsp;°C тәшкил иткән бик ҙур тирбәлеше тора. Кабулда ҡыш сағыштырмаса һыуыҡ, төндәрен һыуыҡ, ә көндөҙ  уртаса епшек көн.Йәй эҫе, ләкин төндә һәр саҡ тиерлек һалҡынса. Теркәлгән иң юғары температура +40&nbsp;°C (август), иң түбән температура −21&nbsp;°C (ғинуар һәм февраль).

Йыл эсендә 323 мм яуым-төшөм. Бөтә яуым-төшөм ҡыш һәм яҙғы осорҙа, йәй һәм көҙ яуым-төшөм бөтөнләй тиерлек булмай.Ҡыш  яуым-төшөм ғәҙәттә ҡар булып яуа.

== Халҡы ==
[[Файл:Kabul Housing.jpg|200px|мини|справа|Кабулдың кеше йәшәгән тирә-яғы]]
Ҡалала бик күп төрлө халыҡ вәкилдәре йәшәй, ә ҡаланың хәҙерге милли йөҙө 1980-се йылдарҙа формалаша башлай.Яҡынса ҡалала  3,5 миллион кеше йәшәй<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |title=The World Factbook |publisher=Cia.gov |date= |accessdate=2014-05-18 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160709035637/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html |date=2016-07-09 }}</ref>. Афған дәүләт статистикаһы был цифрҙы бер аҙ кәметеп күрһәтә — 2012 йылға 3289000 кеше<ref name="CSO">[http://cso.gov.af/Content/files/Population%20of%20Kabul%20City%20by%20District%20and%20Sex.pdf Afghanistan Statistical Yearbook 2012/13] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131228091845/http://cso.gov.af/Content/files/Population%20of%20Kabul%20City%20by%20District%20and%20Sex.pdf |date=2013-12-28 }} (PDF), Central Statistics Office Afghanistan</ref>. Халыҡтың күпселеге күрше провинцияларҙан илдәге хәрби хәрәкәттәрҙән ҡасып килгән. Ҡала халҡының күп өлөшөн [[дари]] [[суннит]] — [[тажик]] (45 %) һәм [[шиит]] — [[хазарейсы]] (25 %) телендә һөйләшеүселәр тәшкил итә, [[пуштундар]] (25 %) һәм [[үзбәктәр]] (4 %) әҙселекте тәшкил итә.
Шулай уҡ ҡалала Һиндостандан килеүселәр — һинд-арий диалектында һөйләшеүсе [[сикхи]] һәм [[индуистар]] йәшәй<ref>[http://www.institute-for-afghan-studies.org/Contributions/Projects/Dr-Ittig/UrbanDev.htm#_ftn2 Urban Development In Kabul: An Overview Of Challenges And Strategies] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120225191840/http://www.institute-for-afghan-studies.org/Contributions/Projects/Dr-Ittig/UrbanDev.htm#_ftn2 |date=2012-02-25 }} by реDr. Annette Ittig</ref>.

Дингә мөнәсәбәт тәңгәлендә, Кабулда  мосолман-сөнниселәр (75 %), шиғисылар  25 % самаһы тәшкил итә. Шулай уҡ бәләкәй генә христиан һәм индуист общиналары бар<ref name="NAT-2003">{{cite web |url=http://ngm.nationalgeographic.com/ngm/0311/feature2/images/mp_download.2.pdf |title=2003 National Geographic Population Map |format=PDF |work=Thomas Gouttierre, Center For Afghanistan Studies, [[University of Nebraska]] at Omaha; Matthew S. Baker, Stratfor |publisher=[[National Geographic Society]] |date=November 2003 |accessdate=2010-06-27}}</ref>.

== Иҡтисад һәм инфраструктура ==
[[Файл:Street scene in Kabul-2012.jpg|200px|мини|справа|Кабулда сауҙа районы]]
Иҡтисади инфраструктура үҫеше өсөн Омар Захилвал етәкселегендәге иҡтисад министрлығы яуап бирә<ref>{{cite web|url=http://mof.gov.af/ |title=Ministry of Finance |publisher=Mof.gov.af |date= |accessdate=2014-05-18}}</ref>. Кабулда яңы һәм киптерелгән емеш-еләк, сәтләүек, афған келәмдәре, тире, кейем-һалым, өй йыһазы һәм антиквар тауарҙар менән сауҙа итәләр. Иҡтисад үҫешен үҙгәртеп ҡороу сиктәрендә [[бөтә донъя банкы]] Кабулға 25,000,000 доллар аҡса бүлде. Проект 2011 йылда ябылды<ref>{{cite web|url=http://www.worldbank.org/projects/P083919/kabul-urban-reconstruction-project?lang=en&tab=overview |title=Projects : Kabul Urban Reconstruction Project &#124; The World Bank |publisher=Worldbank.org |date= |accessdate=2014-05-18}}</ref>. Ҡала инфраструктураһын үҫтереүгә АҠШ 9,1 млрд доллар бүлде<ref>{{cite web|url=http://www.dvidshub.net/news/113405/us-forces-afghanistan-adjusts-its-91-billion-infrastructure-program-meet-afghans-near-term-needs#.UjFOTX-SGUk |title=DVIDS - News - US Forces - Afghanistan adjusts its $9.1 billion infrastructure program to meet Afghans' near-term needs |publisher=Dvidshub.net |date= |accessdate=2014-05-18}}</ref><ref name="wsj">{{cite web|url=http://online.wsj.com/article/SB10001424127887323716304578481072267924656.html|title=Kabul&#39;s Tax Levies Raise Flags From U.S. Watchdog - WSJ|publisher=online.wsj.com|accessdate=2014-10-25}}</ref>. Ҡалала бер-нисә сауҙа үҙәге төҙөлә.

Кабулда үҫешкән юл инфраструктураһы булған һәм урамдары ҡаты һаҡланған Баграми сәнәғәт һәм эшлекле районы урынлашҡан, унда көнбайыш компаниялары үҙҙәренең заводтарын төҙөгәндәр<ref>Afghanistan Industrial Parks Development Authority…[http://www.aisa.org.af/IPD/Bagrami.htm Kabul (Bagrami)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070605111223/http://www.aisa.org.af/IPD/Bagrami.htm |date=2007-06-05 }}</ref>.

[[Файл:Microrayon, Petržalka of Kabul.jpg|200px|мини|слева|«Микрорэйана»лағы урта класс вәкилдәре йәшәгән панеллы совет өйө.]]
По данным международной организации [[Transparency International]], Кабул донъялағы иң коррупцияға бирелгән мегаполистар теҙмәһендә өсөнсө урын биләй<ref name="TI">{{cite web |url=http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results |title=Corruption Perceptions Index 2010 Results |publisher=[[Transparency International]] |year=2010 |accessdate=2011-02-27 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120425163935/http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results |date=2012-04-25 }}</ref>. Сәйәсмәндәрҙең компетентлы булмауы арҡаһында инвестицияланған аҡсаларҙың күпселеге «юғалғанлыҡтан», инвесторҙар ҡаланы ташлап китәләр, ә күп потенциаль инвесторҙар, бигерәк тә көнбайыш илдәренән, үҙ эшен асыуҙан баш тарталар. Тик 2012 йылда ғына ҡала түрәләре 3,9 млрд доллар ришүәт ала<ref>{{cite web|author=09.08.13 |url=http://www.thedailybeast.com/articles/2013/09/08/afghanistan-s-million-dollar-minister.html |title=Afghanistan's Million Dollar Minister |publisher=The Daily Beast |date= |accessdate=2014-05-18}}</ref>.

Ҡала райондары башлыса ҡулдан эшләнгән 1-2-этажлы балсыҡ һәм таш өйҙәрҙән тора, уларҙа ғаиләләре менән йәшәйҙәр. Бындай өйҙәрҙә йыш ҡына электр булмай, һыу үткәргес бөтөнләй тиерлек юҡ. Бындай йорттарҙың төп проблемаһы шунда: тыуым һәм провинцияларҙан күсеп килгән халыҡ иҫәбенә ҙур тиҙлек менән артҡан халыҡ һаны фонында, бындай йорттар халыҡтарҙың ҙур тығыҙлығын тәьмин итә алмайҙар. Ҡала бик тиҙ йәйелеп үҫә. Насар инвестицион климат арҡаһында ҡалала яңы йорттар бик һирәк төҙөләләр, төҙөлгән хәлдә лә халыҡ тығыҙлығын арттырыу һәм районды модернизациялау маҡсатында<ref>{{cite web |url=http://onyx.af/developmenteam.htm |title=Onyx Construction Company |publisher=Onyx.af |accessdate=2012-08-17 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120427050911/http://www.onyx.af/developmenteam.htm |date=2012-04-27 }}</ref>.

2005 йылда сығышы менән иранлы  америка архитекторы Хишам Ашкури Кабул райондарының береһен тулыһынса реконструкциялау буйынса ҙур проект тәҡдим итә, был проект буйынса булған биналарҙы тулыһынса һүтергә һәм улар урынына 5-этажлы йорттар төҙөргә тәҡдим ителә. Территорияның байтаҡ өлөшөн йәшеллек һәм рекреацион зоналар биләргә тейеш була. 2013 йылда проектты тормошҡа ашырыу өсөн 1 млрд доллар аҡса бүленә<ref>{{cite news |title=$1b contract signed to begin work on New Kabul City plan |url=http://www.pajhwok.com/en/2013/09/04/1b-contract-signed-begin-work-new-kabul-city-plan |publisher=Pajhwok Afghan News -|editor=Muhammad Hassan Khetab |date=4 September 2013 |accessdate=2013-09-30}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.dcda.gov.af/ |title=Welcome to our Official Website |publisher=DCDA |accessdate=2012-08-17 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131230233634/http://www.dcda.gov.af/ |date=2013-12-30 }}</ref>.

Совет оккупацияһы осоронда ҡала үҙәгендә 5-этажлы панелле йорттарҙан торған эре микрорайондар төҙөлә. Уларҙа коммунистәр партияһы ағзалары һәм урта класс вәкилдәре йәшәй. Бөгөнгө көндә сифатлы торлаҡҡа ҡытлыҡ булғанға күрә, совет йорттары  элитар йорттар иҫәбенә инә һәм уларға һорау ҙур<ref>[http://thepublicarchive.com/?p=1384 Afghanistan: The Microrayons of Kabul]</ref>.

== Ҡаланың исеме ==
Ҡаланың һәм уның исеменең килеп сығыуы тураһында күп легендалар йөрөй. Шуларҙың береһе: "Батшаның аты ҡапыл туҡтай. Артабан юл булмай. Алда уртаһында серле утрау йәшәреп ултырған күл һыуы йәйелеп ята. Оҙаҡ уйлап тормай батша үҙенең вәзирҙәрен саҡырып ала ла, һыу аша сығыу ҡулайламаһы эшләргә ҡуша. Яҡын тирәләге ауылдарҙан күп итеп һалам килтерәләр һәм уны күлгә түгәләр, түшәмәпе тупраҡ ҡатламы менән нығыталар, ҡулайлама әҙер була. „Һалам күпер“ аша утрауға үткәс, батша бик матур көй тауышы ишетә. Утрауҙа буш ваҡыттарын музыкаға һәм бейеүҙәргә арнаған оҫта музыканттар йәшәгән булған. Батша уларҙың уйнауына хайран ҡалған. Уға был үҙән шул тиклем оҡшаған, бында ул ҡала төҙөргә ҡарар иткән. Утрауға килеү иҫтәлеге итеп ҡаланы Ҡапул (һалам күпер) тип атарға бойорған. Батшаның бойороғо үтәлгән, йәшел үҙәндә ҡала үҫеп сыҡҡан." Ваҡыт үтеү менән Ҡапул исеме Кабулға үҙгәргән, ә ҙур күлдең ҡалдыҡтары әле лә ҡаланың эргә-тирәһендә һаҡланып ҡалған. 
Кабул халҡы араһында ҡаланың исеменә ҡарата уның афған телендә яҙылышына нигеҙләнгән тағы ла бер фараз йөрөй: "Сәскәләр араһында һыу"  آب در بين گل, йәғни сәскәле ярҙар араһынан ағыусы йылға." Аҫтараҡ ҡара:
 ك آب ل = كابل
گابل = كابل

== Транспорт ==
{{см. также|Кабул троллейбусы}}
[[Файл:Kabul International Airport in 2008.jpg|thumb|Кабул халыҡ-ара аэропорт терминалы]]
Тышҡы донъя менән бәйләнеш Кабулдың үҙәгенән 16 миль алыҫлыҡта урынлашҡан [[Кабул халыҡ-ара аэропорт]]ы аша урынлаштырыла. Кабул аэропортының яңы халыҡ-ара терминалы [[Япония]] хөкүмәте ярҙамы менән төҙөлә һәм [[2008 йыл]]да эшләй башлай. Кабул аэропорты шулай уҡ Афғанстан ВВС-ы һәм НАТО көстәре өсөн хәрби-һауа базаһы булып тора. Транспорттың күп өлөшө дизель яғыулығында эшләй. [[Троллейбус]] хәрәкәтен тергеҙеү планлаштырыла. Кабулда тимер юлдар юҡ.

== Баҙарҙар ==
[[Файл:Soviet map of Kabul (1980-s).jpg|thumb|right|Кабулдың совет картаһы (1980-се йылдар)]]
Кабулдың сауҙа үҙәге — Майванд проспекты. Был исем Кандагар эргәһендәге шул уҡ исемле урында, 1880 йылда инглиз экспедиция корпусын тар-мар иткән һуғыш хөрмәтенә ҡушылған. Был еңеү иҫтәлегенә проспектта юғарыға төбәлгән конус формаһындағы, селтәрле ҡанаттары ялтырап торған плиткалар менән биҙәлгән башня ҡалҡып тора.

[[Файл:Meat seller in Kabul.jpg|thumb|Кабул урамдарында кәзә ите һатыусы]]
Майванд проспекты менән йәнәш, электән килгән, Чар-Чата («Дүрт арка») кеүек тар урамдар һәм тыҡырыҡтар лабиринтынан торған, баҙарҙар урынлашҡан. Кабул баҙарҙарының короле булып Миндаи һанала. Кабул халҡы ошолай шаярта: «Әгәр һеҙ Миндайҙа ниндәйҙер әйберҙе тапмайһығыҙ икән, тимәк ул нәмә донъяла бөтөнләй юҡ».

== Туғанлашҡан ҡалалар ==
* {{флагификация|Канада}}, [[Саскатун]]
* {{флагификация|Россия}}, [[Ҡазан]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Топографик карта ==
* {{карта|I-42-XVI}}

== Әҙәбиәт ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Кабул, Афғанстандың төп ҡалаһы}}

== Һылтанмалар ==
{{навигация}}
* [http://gorod-kabul.turmir.com/ Город Кабул]
<!-- * [http://bigpicture.ru/?tag=kabul/ Кабул: НОВОСТИ В ФОТОГРАФИЯХ] -->
* [http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=Кабул/ Кабул — Энциклопедия «Вокруг света»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://daypic.ru/travel/76033/ Кабул Это интересно] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170101045340/http://daypic.ru/travel/76033 |date=2017-01-01 }}
* [https://web.archive.org/web/20120409175418/http://a-nomalia.narod.ru/100gorodov/35.htm/ 100 великих городов мира: Кабул]

{{Афғанстан ҡалалары}}
{{Афғанстан темаларҙа}}
{{Азия баш ҡалалары}}

[[Категория:Кабул|*]]