Көньяҡ Америка милләттәре берлеге битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{|cellspacing="0" cellpadding="2" border="1" style="{{Float right}} width:300px; border-collapse:collapse; border-color:#aaaaaa; background-color:#f9f9f9; font-size:100%;"
|+<big>'''Көньяҡ Америка милләттәре берлеге'''</big>
| align="center" colspan="2"|
{| border="0" cellpadding="0" cellspacing="0"
|-
| align="center" width="300px"|[[Файл:Flag of UNASUR.svg|120px|Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең флагы]]
| align="center" width="300px"|[[Файл:Emblem of the Union of South American Nations.svg|80px|Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең флагы]]
|-
| align="center" width="300px" style="background-color:#f9f9f9;"|Флаг
| align="center" width="300px" style="background-color:#f9f9f9;"|Герб
|}
|-
| Ағза илдәр
| {{Начало скрытого блока|
 |Заголовок = 12 + 3
 |Фон_заголовка = #f9f9f9
 |Выравнивание_заголовка = left
}}
{|cellspacing="0" cellpadding="0" border="0" {{!}}
| align="left" style="background-color:#f9f9f9;"|
'''Ағзалар:'''<br>
{{флагификация|Аргентина}}<br>
{{флагификация|Боливия}}<br>
{{флагификация|Бразилия}}<br>
{{флагификация|Венесуэла}}<br>
{{флагификация|Гайана}}<br>
{{флагификация|Колумбия}}<br>
{{флагификация|Парагвай}}<br>
{{флагификация|Перу}}<br>
{{флагификация|Суринам}}<br>
{{флагификация|Уругвай}}<br>
{{флагификация|Чили}}<br>
{{флагификация|Эквадор}}<br>
'''Күҙәтеүселәр:'''<br>
{{флагификация|Куба}}<br>
{{флагификация|Мексика}}<br>
{{флагификация|Панама}}
|}
{{Конец скрытого блока}}
|-
| Рәсми телдәр
| [[испан теле|испан]]<br>[[португал теле|португал]]<br>[[инглиз теле|инглиз]]<br>[[нидерланд теле|нидерланд]]
|-
| Сәйәси үҙәктәр
| {{флаг|Эквадор}} [[Кито]]<br>{{флаг|Боливия}} [[Кочабамба]]
|-
| Етәкселек<br> — Президент<br> — Генераль секретарь
|
|-
| Майҙаны
| 17 715 335 км²
|-
| Халҡы<br> — тығыҙлығы
| 384 381 000 (2007)<br>21,7 кеше/км²
|-
| [[Эске тулайым продукт|ЭТП]] (PPP базаһында)<br> — йән иҫәбе буйынса
| $ 3 673 043 (2007)<br>$ 9 604
|-
| Нигеҙләнгән:<br> — Куско декларацияһы<br> — Конституцион килешеү
| [[8 декабрь]] [[2004]]<br>[[23 май]] [[2008]]
|-
| Валютаһы
| [[песо]]
|-
| [[Сәғәт бүлкәте]]
| [[UTC-2]] — [[UTC-6]]
|}
[[Файл:Union of South American Nations (orthographic projection).svg|thumb|2019 йылға ҡарата Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең ағзалары {{legend|#005500|Ағза-илдәр}}{{legend|#ff0000|Ағзалығы туҡтатылған илдәр}}{{legend|#ffaeae|Элекке ағза-илдәр}}]]
'''Көньяҡ Америка милләттәре берлеге''' ({{lang-es|Unión de Naciones Suramericanas (UNASUR)}}, {{lang-pt|União de Nações Sul-Americanas (UNASUL)}}, {{lang-en|Union of South American Nations}}, {{lang-nl|Unie van Zuid-Amerikaanse Naties}}, башҡа атамаһы — ''Ку́ско декларацияһы'') — [[Көньяҡ Америка]] дәүләттәренең төбәк сәйәси һәм иҡтисади ойошмаһы. 2004 йылдың 8 декабрендә ойошторолған<ref name=bbc2>{{cite news |title=South America nations found union |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/7417896.stm |publisher=BBC News |date=23 May 2008 |accessdate=23 May 2008}}</ref>. Ҡасандыр был ойошмаға Көньяҡ Американың 12 иле ингән; 2019 йылға ҡарай уларҙың күптәре ойошманан сыҡҡандар.

== Ойоштороу тарихы ==
[[Латин Америкаһы]] дәүләттәренең берҙәм федерацияһын төҙөү идеяһы XIX быуатта барлыҡҡа килгән. Берләшеүҙең төп яҡлаусыһы [[Симон Боливар]] булған. Әммә Көньяҡ Американың яңы барлыҡҡа килгән дәүләттәрен дөйөм структураға йыйыуҙың тәүге ынтылышы хөкүмәттәр яғынана хуплау тапмаған, улар күп тиҫтә йылдарға үҙ-ара конкуренция көрәшенә ингәндәр.

Яңы ойошманы булдырыу тураһында декларацияға ҡул ҡуйыу 2004 йылдың 8 декабрендә [[Перу]]ның Куско ҡалаһында 12 дәүләттең саммитында була.

Уға [[МЕРКОСУР]] Көньяҡ Америка дөйөм баҙарының ([[Аргентина]], [[Бразилия]], [[Венесуэла]], [[Парагвай]] һәм [[Уругвай]]), [[Анд берләшмәһе]]нең ([[Боливия]], [[Колумбия]], [[Перу]] һәм [[Эквадор]]) ағза-дәүләттәре, һәм шулай уҡ [[Чили]], [[Гайана]] һәм [[Суринам]] ингән.

Гайана һәм Суринам декларацияға ҡул ҡуйғандар, әммә Көньяҡ Америка милләттәре берлегенә үҙҙәренең инеүе билдәһеҙ мөҙәткә күсергәндәр.

Перуның элекке президенты Алехандро Толедо һәм Бразилияның элекке президенты [[Луис Инасиу Лула да Силва]] ойошманы төҙөүҙә иң ҙур әүҙемлек күрһәткән.

Декларацияла билдәләнеүенсә, ул Латин Америкаһы халыҡтарының интеграцияға, берҙәмлеккә һәм дөйөм киләсәкте төҙөүгә ынтылышын сағылдыра. Яңы берлектең төп маҡсаты — 15 йыл дауамында иҡтисадтар интеграцияһына ирешеү һәм ирекле сауҙа зонаһын булдырыу.

Ниәт буйынса тәүге осорҙа Көньяҡ Америка милләттәре берлеге ҡатнашыусы илдәрҙең эшмәкәрлектәрен сәйәси координациялау юлы менән үҫешәсәк, ә киләсәктә дөйөк америка институттары — министрҙар совет, парламент һәм суд булдылырға тейеш була.

Тарихи декларацияға ҡул ҡуйыу урыны тип Перу [[Анд тауҙары]]ндағы Куско һайланған — риүәйәт буйынса ул [[инктар]]ҙың хакимы Манко Капак тарафынан нигеҙләнгән һәм һуңынан [[Христофор Колумб|колумбҡаса]] Америкпның иң ҙур дәүләте — Тауантинсуйю инк дәүләтенең баш ҡалаһы булып киткән.

Ҡул ҡуйыу [[Симон Боливар]] етәкселегендәге Латин Америкаһы армияһының [[Испания|испан]] конкистадорҙарын Аякучо янындағы алышта тар-мар итеүенә 180 йыллығына (1824 йылдың 9 декабре) арналған.

== Үҫеше ==
2008 йылдың 23 майында Бразилияла уҙған Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең саммитында «Европарламент өлгөһө буйынса» төбәк вәкиллекле органын төҙөү тураһында ҡарар ҡабул ителгән<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/international/newsid_7677000/7677446.stm Би-би-си | В мире | В Южной Америке появится региональный парламент<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>.

2008 йылдың 16 декабрендә Бразилияныэ Сальвадор ҡалаһында Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең саммитында Көньяҡ Америка оборона советы ойошторолған, ул ҡитғала ҡаршылыҡтарҙы кәметеү өсөн шарттарҙы тәьмин итеү өсөн йүнәлтеләгән кәңәшмәле һәм координацион механизм булып тора<ref>Зарубежное военное обозрение, № 3, 2009</ref>.

2009 йылдың 28 авгусында Аргентинаның Барилоч ҡалаһында уҙған Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең саммитында Колумбияның ете хәрби базаһында [[АҠШ]]-тың контингенты булыуы тикшерелә, быға Венесуэланың президенты [[Уго Чавес]] ҡәтғи рәүештә ҡаршы сығыш яһаған<ref>[http://www.elnuevosiglo.com.co/noticia.php TESIS PARA LA CUMBRE DE UNASUR HOY EN BARILOCHE] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090317004058/http://www.elnuevosiglo.com.co/noticia.php |date=2009-03-17 }}{{ref-es}}</ref><ref>[http://www.elmundo.es/elmundo/2009/08/28/internacional/1251428844.html Diplomacia a contrarreloj con Venezuela y Colombia para salvar Unasur]{{ref-es}}</ref>.

2010 йылдың майында Аргентинаның [[Буэнос-Айрес]] ҡалаһында уҙған Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең саммитында был ойошманың беренсе генераль сәркәтибе — Аргентинаның элекке президенты Нестор Киршнер һайланған<ref>[http://www.buenolatina.ru/news.php?id=159 BuenoLatina. Итоги чрезвычайного саммита УНАСУР (UNASUR)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120414142320/http://www.buenolatina.ru/news.php?id=159 |date=2012-04-14 }}</ref>. Уны ике йыл мөҙәткә һайлағандар, әммә 2010 йылдың 27 октябрендә Киршнер вафат булғандан һуң генераль сәркәтип вазифаһын Мария Эмма Мехия биләгән. Эквадорҙың баш ҡалаһы Китола Көньяҡ Америка милләттәре берлегенең штаб-фатирының төҙөлөүе көтөлә<ref name=bloomberg1>{{cite news |title=South American Presidents Agree to Form Unasur Bloc (Update3) |first=Joshua |last=Goodman |url= https://www.bloomberg.com/apps/news?pid=newsarchive&sid=abWOMOeJUK7Y&refer=home |newspaper=Bloomberg |date=23 May 2008 |accessdate=25 February 2011}}</ref>, ә дөйөм парламенттың урыны тип Боливияның Кочабамба ҡалаһы һайланған<ref>[http://derstandard.at/1271375928970/Kirchner-wird-erster-Generalsekretaer-von-UNASUR Kirchner wird erster Generalsekretär von UNASUR]{{ref-de}}</ref>.

2018 йылдың апрелендә алты ил — Аргентина, Бразилия, Чили, Колумбия, Парагвай һәм Перу<ref>{{Cite web|title=Six South American nations suspend membership of anti-U.S. bloc|date=20 April 2018|url=https://www.reuters.com/article/us-unasur-membership/six-south-american-nations-suspend-membership-of-anti-u-s-bloc-idUSKBN1HR2P6 |website=[[Reuters]]|access-date=4 October 2018}}</ref><ref>{{cite web|title=Colombia y cinco países más dejarán de participar en Unasur|url= http://www.eltiempo.com/mundo/latinoamerica/colombia-argentina-chile-brasil-paraguay-y-peru-dejaran-de-participar-en-unasur-207788|trans-title=Colombia and five more countries will stop participating in Unasur|website= El Tiempo|language=Spanish|date=21 April 2018|access-date=21 April 2018}}</ref> — үҙенең ағзалығын туҡтатып торғандар. Аргентинаның Сит ил эштәре министрлығының хәбәр итеүе буйынса, Аргентинаның сығыуына ойошмалағы көрсөк сәбәпсе булған<ref>{{Cite web|title=Аргентина вышла из Союза южноамериканских наций |url=https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/6330754|publisher=ТАСС|accessdate=2019-04-13}}</ref>. 2018 йылдың авгусында Колумбия ойошманан сығыуы тураһында иғлан иткән<ref>{{cite web|title= Colombia y cinco países más dejarán de participar en Unasur|url=https://cnnespanol.cnn.com/2018/08/10/colombia-dejara-de-ser-miembro-de-unasur/|trans-title=Colombia will cease its membership in the Unasur|date=8 August 2018 | website=CNN en Español |language=Spanish |access-date=8 August 2018}}</ref>. 2019 йылдың мартында Бразилия президенты Джейр Болсонаро үҙенең иленең ойошманан сығыу ниәте тураһында иғлан иткән<ref>{{cite web|title=Governo Bolsonaro enterra Unasul criada por Lula e adere a novo organismo regional|url= https://oglobo.globo.com/mundo/governo-bolsonaro-enterra-unasul-criada-por-lula-adere-novo-organismo-regional-23505468|trans-title=Bolsonaro's Government buries Unasul created by Lula and joins the new regional organization|website=O Globo|language=pt|date=7 March 2019|access-date=8 March 2019}}</ref>. 2019 йылдың 13 мартында Эквадор ойошманан сығыу тураһында иғлан иткән. Ил президенты Ленин Морено шулай уҡ блокты Китола урынлашҡан ойошма штаб-фатиры бинаһын ҡайтарыуҙы һораған<ref>{{cite web|url=https://elpais.com/internacional/2019/03/14/america/1552524533_446745.html|trans-title=Ecuador withdraws from Unasur and opens the door to new integration initiatives|title=Ecuador se retira de Unasur y abre la puerta a nuevas iniciativas de integración|website=[[El País]]|language=es|date=14 March 2019|access-date=14 March 2019}}</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Меркосур]]
* [[Анд берләшмәһе]]
* [[АЛБА (альянс)]]
* [[Латин Америкаһы һәм Кариб бассейны берләшмәһе]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
{{навигация}}

{{CSN}}
{{Панамериканизм}}
{{Международное право}}

[[Категория:Сауҙа блоктары]]
[[Категория:Америка халыҡ-ара ойошмалары]]
[[Категория:Көньяҡ Америка]]
[[Категория:Декларациялар]]
[[Категория:Кито]]