Латин алфавиты битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
'''Латин алфавиты''' ('''латиница''') —[[грек алфавиты]]на барып тоташҡан хәрефле [[Яҙма (Әлифба)|яҙыу,]] б. э. т. I мең йыллыҡтың  уртаһында [[латин теле]]ндә барлыҡҡа килгән һәм аҙаҡ бөтә донъяға таралған.

Роман, герман, шулай уҡ, бик күп башҡа телдәрҙең яҙмаһы нигеҙе булып торған хәҙерге заман латин [[алфавит]]ы үҙенең база вариантында 26 [[хәреф]]тән тора. Хәрефтәре төрлө телдәрҙә төрлөсә атала.

Латин алфавиты нигеҙендә төҙөлгән [[Яҙма (Әлифба)|яҙма]]ны роман (башҡа молдаван язык [[Днестр буйы Молдова Республикаһы]]нан һәм, ҡайһы бер илдәрҙә, [[сефард теле]]нән башҡа), герман ([[идиш]]тан башҡа), кельт һәм балтик төркөмдәре, шулай уҡ [[Славян телдәр|кельт һәм балтик төркөмдәре, шулай уҡ славян]], [[Фин-уғыр телдәре|фин-уғыр]], [[Төрки телдәр|төрки]], [[Семит телдәре|семит]] һәм [[Иран телдәре|иран]] төркөмдәре, албан, баск телдәре, шулай уҡ ҡайһы бер [[Һинд-Ҡытай|һинд-ҡытай]] ([[вьетнам теле]]), [[Мьянма]], [[Зонд утрауҙары|Зонд архипелагы]] һәм [[Филиппин]]дың [[Африка]]ла ([[Сахара]]нан көньяҡтараҡ) күпселек телдәре [[Америка]], [[Австралия]] һәм [[Океания]], шулай уҡ яһалма телдәр (мәҫәлән [[эсперанто]]) ҡуллана.

== Тарихы ==
[[Файл:Hermes_16_illustration1.png|слева|мини|336x336пкс|«Дуэнос яҙыуы» — иң боронғо латин яҙыуҙарының береһе]]
Табылған иң боронғо латин яҙыуҙары яҡынса б. э. т. VII быуат<ref name="britannica">[https://www.britannica.com/topic/Latin-alphabet Latin alphabet] // [[Encyclopedia Britannica]]</ref> менән билдәләнә. Нисек хат яҙырға Архаик яҙыуҙарҙа яҙыу йүнәлеше һулдан уңға ла, уңдан һулға ла булыуы мөмкин. Шулай уҡ бустрофедон менән яҙмалар ҙа булған тигән мәғлүмәт бар.

Латин алфавитының килеп сығышы буйынса ике [[гипотеза]] йәшәй. Беренсе фараз буйынса, грек теленән туранан-тура алфавит тәртибендә яҙыу үҙләштергән, икенсе фараз буйынса — бында үҙенсәлекле аралашсы булып этруск алфавиты торған. Ике осраҡта ла латин алфавиты нигеҙендә [[грек алфавиты]]ның көнбайыш грек (көньяҡ италий) варианты ята. Б. э. т. яҡынса VII быуат тирәһендә латин алфавиты бүленеп сыға һәм тәүге әҙер 21 хәрефтән тора: A, B, C, D, E, F, Z, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V һәм X.
{| class="wikitable"
|+ Боронғо латин алфавиты
|-
! 𐌀 || 𐌁 || 𐌂 || 𐌃 || 𐌄 || 𐌅 || 𐌆 || 𐌇 || 𐌈 || 𐌉 || 𐌊 || 𐌋 || 𐌌 || 𐌍 || 𐌎 || 𐌏 || 𐌐 || 𐌑 || 𐌒 || 𐌓 || 𐌔 || 𐌕 || 𐌖 || 𐌗 || 𐌘 || 𐌙 || 𐌜 || 𐌚
|-
! A || B || C || D || E || F || Z || H || || I || K || L || M || N || || O || P || || Q || R || S || T || V || X || || ||
|}

Архаик латин алфавитында C хәрефе (боронғо Γ грек гаммаһы ауыш яҙылышына барып тоташыусы), K (грек Κ каппаһынан) һәм Q (һуңынан грек алфавитынан сығарылған Ϙ ''коппаһынан'') [k] һәм [g] өндәрен билдәләү өсөн ҡулланылған; шул уҡ ваҡытта K A алдынан ҡуйылған; Qq хәрефе (ҡай берҙә) V һәм O хәрефтәре алдынан ҡуйылған; ә C һәр саҡ ҡуйылған<ref>В позднеантичной латыни буква C перед E и I стала передавать звук [ц].</ref>.

Θ, Φ һәм [[:ru:Ψ|Ψ]]хәрефтәре һүҙ яҙыу өсөн ҡулланылмаған, әммә билдәһе булараҡ ҡулланыу өсөн иҫәптән 100, 1000 һәм 50 һандарының билдәләре булараҡ ҡулланылған. Һуңғараҡ ул функциялар шуға ярашлы C, M һәм L хәрефтәренә күскән ([[Рим цифрҙары]]н ҡара).

Z хәрефе (грек дзетаһының Ζ аналогы) б. э. т. йылда 312 йылда алфавиттан сығарыла<ref>Z была официально исключена [[Цензор (Древний Рим)|цензором]] 312 года до н. э. [[Аппий Клавдий Цек|Аппием Клавдием]], поскольку звук [з] между двумя гласными, который передавала эта буква, к этому времени перешёл в [р].</ref> (аҙаҡ ул тергеҙелә). Б. э. т. 234 йылда сығарылған Z урынына C хәрефенә арҡыры һыҙыҡса өҫтәү юлы менән, айырым G хәрефе булдырыла<ref>Согласно [[Плутарх]]у, эту модификацию буквы C придумал [[Спурий Карвилий Руга]], создатель первой в истории частной начальной школы. Официальное введение буквы G в алфавит на место упразднённой Z состоялось около 234 года до н. э. во время [[Консул (Древний Рим)|консульства]] Спурия Карвилия.</ref>. Беҙҙең эраға тиклем I быуатта, Рим Грецияны баҫып алғандан һуң, грек теленн үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе яҙыу өсөн Y һәм Z хәрефтәре өҫтәлә. Y хәрефенең исеме («i Graeca», йәғни «һәм гректыҡы») индерелгән, I хәрефен был (Y) хәрефте айырыу өсөн индерәләр, сөнки грек ипсилонына тап килгән грек өнө латин фонетикаһында юҡ. Хәрефтәрҙең күпселеге уларҙың аналогтарының грек атамалары менән (финикия алфавитына барып тоташа) түгел, ә бары тик уларҙың әйтелеше (һуҙынҡылар өсөн) йәки (тартынҡылар өсөн) тартынҡылар (шартлаулы тартынҡылар) артынан [eː] йәки өнөн өҫтәү юлы менән тартынҡы һуң йәки [ɛ] өнөн өҫтәү юлы менән алдында тартынҡы (фрикатив һәм сонор өсөн) ([aː], [beː], [keː], [deː], …){{Sfn|Нидерман|1949|с=19}}, K [kaː]<ref>К этому времени буква K почти исчезла из языка, сохранившись лишь в нескольких словах, таких как Kalendae, и в сокращении личного имени Kaeso — K.</ref> һәм Q [kuː]нан башҡа (уларҙы C [keː] айырыу өсөн, шулай уҡ H. [haː]. Һөҙәмтәлә 23 хәрефтән торған классик латин алфавиты килеп сыҡҡан:

: A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Y Z

{| class="wikitable IPA" style="text-align:center"
|+ Классический латинский алфавит
|-
! style="text-align:left" | Буква
! style="width:5em"| [[A (латиница)|A]]
! style="width:5em"| [[B (латиница)|B]]
! style="width:5em"| [[C (латиница)|C]]
! style="width:5em"| [[D]]
! style="width:5em"| [[E (латиница)|E]]
! style="width:5em"| [[F (латиница)|F]]
! style="width:5em"| [[G (латиница)|G]]
! style="width:5em"| [[H (латиница)|H]]
|-
! style="text-align:left" | Латинское название
| ā || bē || cē || dē || ē || ef || gē || hā
|- class="IPA"
! style="text-align:left" | Латинское произношение
| /aː/ || /beː/ || /keː/ || /deː/ || /eː/ || /ɛf/ || /ɡeː/ || /haː/
|-
| colspan="8" style="font-size:3px; line-height:1px;;"|
|-
! style="text-align:left" | Буква
! [[I (латиница)|I]] !! [[K (латиница)|K]] !! [[L (латиница)|L]] !! [[M (латиница)|M]] !! [[N (латиница)|N]] !! [[O (латиница)|O]] !! [[P (латиница)|P]] !! [[Q (латиница)|Q]]
|-
! style="text-align:left" | Латинское название
| ī || kā || el || em || en || ō || pē || qū
|- class="IPA"
! style="text-align:left" | Латинское произношение
| /iː/ || /kaː/ || /ɛl/ || /ɛm/ || /ɛn/ || /oː/ || /peː/ || /kʷuː/
|-
| colspan="8" style="font-size:3px; line-height:1px;;"|
|-
! style="text-align:left" | Буква
! [[R (латиница)|R]] !! [[S (латиница)|S]] !! [[T (латиница)|T]] !! [[V (латиница)|V]] !! [[X (латиница)|X]] !! [[Y (латиница)|Y]] !! [[Z (латиница)|Z]] !! rowspan="3"|
|-
! style="text-align:left" | Латинское название
| er || es || tē || ū || ex || ī Graeca || zēta
|- class="IPA"
! style="text-align:left" | Латинское произношение
| /ɛɾ/ || /ɛs/ || /teː/ || /uː/ || /ɛks/ || /iː ˈɡrajka/ || /ˈzeːta/
|}

[[Файл:Claudian letters.svg|thumb|100px|right|Клавдийҙың хәрефтәре]]

Аппий, Клавдийҙың вариҫы, император Клавдий (41-54 йылдарҙа хакимлыҡ иткән), 37 йылда консул вазифаһында булғанда, латин алфавитына яңы өс хәреф өҫтәргә тырыша: PS/BS өндәре өсөн билдәләр (грек пси Ψ-һына оҡшашлыҡ буйынса); V тартынҡыһына, шундай уҡ хәреф менән билдәләнгән һуҙынҡы өн дә була (хәҙерге латин алфавитында был һуҙынҡы өсөн яы дәүерҙә генә бапрлыҡҡа килгән U хәрефе ҡулланыла); һәм шулай уҡ I һәм V араһындағы ҡыҫҡа өн өсөн (''sonus medius'' тип аталыусы һәм, моғайын, урыҫ телендәге ''ы-ға яҡын'' ɨ йәки ʉ, яңғыраған). Әммә Клавдий үлгәндән һуң «Клавдий хәрефтәре» онотолған.

Б. э. т. II—I быуаттар сигендә айырыуса мөһим яҙыуҙар өсөн эпиграфик яҙманың каллиграфик яҡтан камил төрө эшләнә. Эпиграфик ҡомартҡыларҙың латин яҙмаһын шулай уҡ монументаль, квадрат йәки лапидар тип атайҙар. Әммә көндәлек тормошта римлеләр курсив рәүешендәге шәп яҙма ҡулланғандар. Эпиграфистар ҡайһы берҙә латин яҙмаһының тағы ла бер төрөн — актуар, документтар (акттар) өсөн ҡулланылғанын билдәләйҙәр. Латин яҙыуының айырым төрө III быуатта Төньяҡ Африкала барлыҡҡа килгән — унциаль яҙма тип атала.

Боронғо римлеләр баш хәреф формаһын ғына ҡулланған; хәҙерге замандағы юл яҙыуы антиклыҡ һәм [[урта быуаттар]] сигендә генә барлыҡҡа килгән; Дөйөм алғанда, хәҙерге күренешле хәрефтәр яҡынса 800 йылдар тирәһе формалаша (каролинг минускулы)<ref>{{книга|автор=[[Добиаш-Рождественская, Ольга Антоновна|Добиаш-Рождественская О.]]|заглавие=История книжного искусства|место=М.|издательство=Книга|год=1987|страницы=54—55}}</ref>.
[[Файл:Phönizisch-5Sprachen.png|справа|мини|599x599пкс|Колонкаларҙа һулдан уңға: латин, [[Грек алфавиты|грек]], финикий, иврит (йәһүд) һәм ғәрәп алфавиты. Айырым хәрефтәрҙең сығышы уҡ менән күрһәтелгән]]

Яңы осорҙа, яҡынса [[XVI быуат]]та I һәм V (I/J һәм U/V) хәрефтәренең ижекле һәм ижекһеҙ варианттарын дифференциациялау була. Һөҙөмтәлә 25 хәрефтән торған хәҙерге заман алфавиты килеп сыҡҡан:

: Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz

Сама менән шул уҡ ваҡытта, әммә [[XI быуат]]та төньяҡ Европала барлыҡҡа килгән VV [[:ru:Диграф|диграфы]] һәм герман телдәрендәге яҙыуҙа ҡулланылған. W хәрефе лә ҡушылғас, алфавит үҙенең 26 хәрефтән торған хәҙерге составына еткән:

: Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Ww Xx Yy Zz

26 хәрефле был стандарт алфавит [[Халыҡ-ара стандартлаштырыу ойошмаһы]] (ISO)<ref name=terena>{{cite web|url=http://www.terena.org/activities/multiling/euroml/section04.html|title=Internationalisation standardization of 7-bit codes, ISO 646|publisher=[http://www.terena.org Trans-European Research and Education Networking Association (TERENA)]|accessdate=2010-10-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/6H3nOVLt3?url=http://www.terena.org/activities/multiling/euroml/section04.html|archivedate=2013-06-01|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.faqs.org/rfcs/rfc1815.html |title=RFC1815 – Character Sets ISO-10646 and ISO-10646-J-1|accessdate=3 October 2010}}</ref>  тарафынан «нигеҙ латин алфавиты» тип теркәлгән. Был алфавит хәҙерге инглиз алфавиты менән тап килә.

Әммә, ысын латин алфавиты, шулай уҡ роман телдәре тураһында һүҙ йөрөткәндә, W-ны йыш ҡына хәрефтәр составына индермәйҙәр (ул саҡта латин алфавиты 25 хәрефтән тора).

Урта быуаттарҙа скандинавия һәм инглиз алфавиттарында [θ] өнө өсөн (хәҙерге заман инглиз thing һымаҡ) руник þ (исеме: ''thorn'') ҡулланылған, әммә һуңыраҡ ул ҡулланыштан сыға. Әлеге ваҡытта thorn исланд афавитында ғына ҡулланыла.

Латин алфавитына нигеҙләнгән башҡа бөтә өҫтәмә тамғалар юғарыла күрһәтелгән 26 хәрефкә диакритик тамғалар йәки лигатура (мәҫәлән, немец хәреф ß, эсцет, S һәм Z готик лигатураһынан килеп сыҡҡан) һымаҡ билдәләр ҡушып булдырыла.

== Хәҙерге заман латин алфавиты ==
{| class="standard"
|-----
! Латинская буква || классическое русское название буквы ||латинское название буквы|| французское название буквы || итальянское название буквы || английское название буквы || немецкое название буквы
|-----
| A a || а ||ā/а|| a/а || a/а || a/эй || A/а
|-----
| B b || бэ ||bē/бэ|| bé/бэ || bi/би || bee/би || Be/бэ
|-----
| C c || цэ ||cē/кэ ''либо'' |cē/кэ
cē/цэ
|| cé/сэ || ci/чи || cee/си || Ce/цэ
|-----
| D d || дэ ||dē/дэ|| dé/дэ || di/ди || dee/ди || De/дэ
|-----
| E e || е/э ||ē/э|| e/нейотированное ё || e/э || e/и || E/э
|-----
| F f || эф ||ef/эф|| effe/эф || effe/эффе || ef/эф || Ef/эф
|-----
| G g || гэ/жэ ||gē/гэ|| gé/же || gi/джи || gee/джи || Ge/гэ
|-----
| H h || аш/ха ||hā/ха|| hache/аш || acca/акка || aitch/эйч || Ha/ха
|-----
| I i || и ||ī/и|| i/и || i/и || i/ай || I/и
|-----
| J j || йот/жи ||jot/йот|| jie/жи || (i lunga/и лунга){{efn|буквы '''j''', '''k''', '''w''', '''x''' и '''y''' в [[итальянский язык|итальянском языке]] используются в лишь некоторых иностранных именах собственных ('''J'''aroslavl ([[Ярославль]]), '''K'''enned'''y''' (Кеннеди), Te'''x'''as (Техас) и т. п.) и заимствованных словах ({{lang-it|'''w'''ater}} — унитаз), но в алфавит не включены, и поэтому их названия приведены в скобках.
В [[Латинский язык|латинском языке]] же буква "w" используется в лишь некоторых иностранных именах собственных и научных названиях, но в алфавит не включена, и поэтому её названия приведено в скобках. А буквы ''x", "y", "z" там стали называться "икс", "игрек", "зет" сравнительно недавно, поэтому их наиболее известные названия приведены в скобках.|name = it|group = undertable}} || jay/джей || Jot/йот
|-----
| K k || ка ||kā/ка|| ka/ка || (kappa/каппа){{efn|name=it}} || kay/кей || Ka/ка
|-----
| L l || эль ||el/эль|| elle/эль || elle/элле || el/эл || El/эль
|-----
| M m || эм ||em/эм|| emme/эм || emme/эмме|| em/эм || Em/эм
|-----
| N n || эн ||en/эн|| enne/эн || enne/энне || en/эн || En/эн
|-----
| O o || о ||ō/о|| o/о || o/о || o/оу || O/о
|-----
| P p || пэ ||pē/пэ|| pé/пэ || pi/пи || pee/пи || Pe/пэ
|-----
| Q q || ку ||qū/ку|| cu/кю || cu/ку || cue/кью || Qu/ку
|-----
| R r || эр ||er/эр|| erre/эр || erre/эрре || ar/ар || Er/эр
|-----
| S s || эс ||es/эс|| esse/эс || esse/эссе || ess/эс || Es/эс
|-----
| T t || тэ ||tē/тэ|| té/тэ || ti/ти || tee/ти || Te/тэ
|-----
| U u || у ||ū/у|| u/нейотированное ю || u/у || u/ю || U/у
|-----
| V v || вэ ||vē/вэ|| vé/вэ || vu/ву ''либо'' vi/ви || vee/ви || Vau/фау
|-----
| W w || дубль-вэ ||(double-vē/дубль-вэ{{efn|В [[Латинский язык|латинском языке]] же буква "w" используется в лишь некоторых иностранных именах собственных и научных названиях, но в алфавит не включена, и поэтому её названия приведено в скобках.|name = it2|group = undertable}})|| double-vé/дубль-вэ || (doppia vu/доппья ву){{efn|name=it}} || double-u/дабл-ю || We/вэ
|-----
| X x || икс ||ex/экс (ix/икс{{efn|А буквы ''x", "y", "z" там стали называтся "икс", "игрек", "зет" сравнительно недавно, поэтому их наиболее известные названия приведены в скобках.|name = it3|group = undertable}})|| ixe/икс || (ics/икс){{efn|name=it}} || ex/экс || Ix/икс
|-----
| Y y || игрек/ипсилон ||ī Graeca/и грайка (igrec/игрек)|| i grec/игрек || (i greca/и грека ''либо'' ipsilon/ипсилон){{efn|name=it}} || wye/уай || Ypsilon/юпсилон
|-----
| Z z || зет ||zēta/зэта (zet/зет)|| zède/зед || zeta/дзета || zed/зед (амер. zee/зи) || Zett/цет
|}
{{notelist}}
Как можно заметить, в печатном варианте латинского алфавита не различаются строчная Ll и заглавная Ii, так же как и строчные Ee и Ll в их рукописных вариантах. Это может приводить к неправильным прочтениям слов.
Күреүебеҙсә, латин алфавитының ҡулъяҙма вариантындағы Еe һәм Ll һымаҡ, баҫма вариантында юл Ll һәм баш Ii айырылмай. Һәм был һүҙҙәрҙе дөрөҫ уҡымауға килтереүе мөмкин.

== Хәрефтәрҙең модификацияланыуы ==
Күпселек телдәргә ябай латин алфавиты ғына етмәй, шуның өсөн телдәрҙең фонетик системаһын латин графикаһына яраҡлаштырыу өсөн, йыш ҡына диакритик тамғалар, лигатуралар һәм хәрефтәрҙең башҡа модификациялары ҡулланыла. Миҫалдар:

Ā Ă Â Ã À Á Ä [[Å (латин хәрефе)|Å]] [[Ą (латин хәрефе)|Ą]] Æ Ç Č Ć Ð Ē Ę Ğ Ģ Î Į Ì Í Î Ï Ī Ķ Ł Ñ Ö Ő [[Ó (латин хәрефе)|Ó]] Õ Ø Œ ß Ş Š Ś Ţ Ū Ŭ Ú Ù Û Ž Ź Ż

[[Төрөк теле|төрөк]] теленә оҡшап, латиницаға һуң ғына күскәнгәме, [[Вьетнам теле]]нә иң күп диакритик билдәләр хас.

Бынан тыш, ҡайһы бер телдәрҙә хәрефтәр комбинациялары — диграфтар, триграфтар, тетраграфтар — классик латин әлифбаһында булмаған өндө билдәләү өсөн (мәҫәлән: ''ch'', ''sch'', ''th'', ''ng'', ''sz'') барлыҡҡа килде. Ваҡыт үтеү менән ҡайһы бер хәрефтәр комбинацияһынан лигатуралар (берлек-сращение) йәки яңы хәрефтәр (сағыштыр: һуңғы латында, инглиз, немец һәм поляк телдәрендә ҡуш ''VV-нан'' ''W'' хәрефе йәки дат, норвег һәм исланд телдәрендә ''a-нан — æ'') барлыҡҡа килеүе.
[[Файл:Latin-breve.png|справа|мини|350x350пкс|Урта быуаттарҙағы латин яҙмаһында ҡулланылған һүҙҙәрҙең махсус ҡыҫҡартмалары.]]
Урта быуаттар осоронда латин яҙмаһында йыш ҡулланылған префикстар, суффикстар һәм хатта һүҙ тамырҙары лигатуралар һәм махсус билдәләр ярҙамында ҡыҫҡартылғандар, һәм уларҙың ҡайһы берҙәре бөгөн дә ҡулланыла. Мәҫәлән, @ һәм &amp;amp; символдары ''ad'' («к») һәм ''et'' («и») һымаҡ латин һүҙҙәренән барлыҡҡа килгән.

Шулай уҡ башҡа телдәрҙә латин әлифбаһы яңы барлыҡҡа килгән хәрефтәр иҫәбенә киңәйә. Классик латында С хәрефенең модификацияһы булған G хәрефе һымаҡ, йыш ҡына алда ҡулланылған хәрефтәр модификациялана. Яңы хәрефтәрҙең башҡа миҫалдары: исланд телендә Ð хәрефе, саам телендә Ŋ хәрефе.

Ҡайһы берҙә латиницаны башҡа алфавиттар хәрефтәре иҫәбенә киңәйткәндәр, был грек алфавитынан үҙләштерелгән ''Y'' һәм ''Z хәрефтәре'', йәки исланд телендәге [[Рун яҙмаһы|рун әлифбаһынан]] Þ (Thorn) үҙләштерелгән хәрефтәр һымаҡ. Ҡайһы бер Көнбайыш, Үҙәк һәм Көньяҡ Африка телдәрендә өҫтәмә хәрефтәр ҡулланыла; мәҫәлән, теле адангме телендә ⟨Ɛ/ɛ⟩ һәм ⟨Ɔ/ɔ⟩ хәрефтәре, га телендә ⟨Ɛ/ɛ⟩, ⟨Ŋ/ŋ⟩ һәм ⟨Ɔ/ɔ⟩ хәрефтәре ҡулланыла. Хаус телендә имплозив тартынҡылар өсөн ⟨Ɓ/ɓ⟩ һәм ⟨Ɗ/ɗ⟩ хәрефтәре һәм ⟨Ƙ/ƙ⟩ өсөн абруптив тартынҡылар өсөн ⟨Ƙ/ƙ⟩ ҡулланыла.

Фнематик һәм фонетик транскрипцияһ өсөн ҡулланылған [[Халыҡ-ара фонетик алфавит]] шулай уҡ латин алфавитына нигеҙләнгән. Уның символдарының ҡайһы бер өлөштәре башҡа алфавиттарҙан алынған

== Таралыуы ==
[[Файл:Latin alphabet world distribution.svg|thumb|center|550px|
На схеме показана распространённость латинского алфавита в мире. Тёмно-зелёным цветом обозначены страны, в которых латинский алфавит является официальной (или де-факто официальной) письменностью; светло-зелёным — государства, в которых латинский алфавит используется наряду с другими письменностями]]

== Латин алфавиты халыҡ-ара алфавит булараҡ ==
Хәҙерге ваҡытта латин алфавиты Ер йөҙөндә йәшәүсе һәр бер уҡый белгән кешегә таныш. Шуға күрә ул де-факто «халыҡ-ара аралашыу алфавиты» булып тора. [[Планлы тел|Яһалма телдәрҙең]] күпселеге, атап әйткәндә, [[эсперанто]], интерлингва, идо һәм башҡалар — күпселеге латин алфавитына нигеҙләнгән.

Шулай уҡ латиницаға таянмаған телдәр өсөн дә латиница менән яҙыу системалары (романизация) — хатта сит ил кешеһе дөрөҫ уҡый белмәһә лә, уға «[[Ҡытай яҙыуы|ҡытай грамотаһы]]» менән эш иткәнсе, таныш латин хәрефтәрен уҡыуы еңелерәк. Күп кенә илдәрҙә латиница менән ярҙамсы яҙыу стандартлаштырылған һәм мәктәп балалары уны (Япония, Ҡытай) өйрәнә.

Ҡайһы бер осраҡта техник ҡыйынлыҡтар араһында яҙыуҙа латиница ҡулланыла: халыҡ-ара телеграммалар һәр ваҡыт латиница менән яҙыла; интернет селтәрендә рус телендәге текст латин яҙмаһы аша бирелә, сөнки клиенттарға ярҙам машинаһы кириллицаға таянмай (ҡара. транслит; һәм шул уҡ грек теленә лә ҡарай).

Икенсе яҡтан, латин алфавитына нигеҙләнмәгән текстарҙа ҡабул ителгән системалары танымаған осраҡта йыш ҡына сит ил атамаларын латиница яҙылышлы ҡалдыралар. Мәҫәлән, ҡайһы берҙә япон атамаларын урыҫ телендәге текста латиница менән бирәләр. Япон теле өсөн кириллик алфавитҡа транслитерация эшләрлек дөйөм ҡабул ителгән ҡағиҙәләр булһа ла.

Бөтә телдәрҙе лә латин яҙмаһына күсереү идеяһы күп тапҡырҙар тәҡдим ителде. Мәҫәлән, билдәле Дания тел белгесе Отто Есперсенглобаль латинлаштырыу яҡлы булған.

== Латин алфавитына таянмаған яҙыуҙарҙың романлаштырылыуы ==
Аралашыуҙы ябайлаштырыу маҡсатында латин алфавиты бөтә донъяла файҙаланыла. Латин булмаған алфавитлы телдәрҙең күпселеге латиница нигеҙендә транслитерация рәсми ҡағиҙәләренә эйә. Ҡайһы берҙә бындай системалар транслитерация системаларын романлаштырылған тип атайҙар.

Түбәндә грек, урыҫ (һәм кириллица ҡулланған башҡа телдәр), иврит, ғәрәп, фарсы, япон (катакана) һәм корея ([[хангыль]]) телдәренең латинлаштырылған транслитерация таблицаһы килтерелә:
{| class="wikitable"
! Латинский алфавит
! [[Грек теле]]
! [[Рус теле]] һәм башҡа [[Кириллица]] хәрефтәре
! [[Иврит]]
! [[Ғәрәп теле]]
! [[Фарси теле]]
! [[Японский язык]] ([[катакана]])
! [[Корея теле]] ([[хангыль]])
|-
| A
| A
| А
| ַ, ֲ, ָ
| دَ, دَ, ﺍ — ﺎ, دَىا
| آ ا
| ア
| ㅏ
|-
| AE
|
|
|
|
|
|
| ㅐ
|-
| AI
|
|
|י ,ַ י ָ
|
|
|
|
|-
| B
| ΜΠ, Β
| Б
| בּ
| ﺏ ﺑ ﺒ ﺐ
| ﺏ ﺑ
|
| ㅂ
|-
| C
| Ξ
|
|
|
|
|
|
|-
| CH
| TΣ̈
| Ч
| צ׳
|
| چ
|
| ㅊ
|-
| CHI
|
|
|
|
|
| チ
|
|-
| D
| ΝΤ, Δ
| Д
| ד
| ﺩ — ﺪ, ﺽ ﺿ ﻀ ﺾ
| د
|
| ㄷ
|-
| DH
| Δ
|
| דֿ
| ﺫ — ﺬ
|
|
|
|-
| DZ
| ΤΖ
| ДЗ
|
|
|
|
|
|-
| E
| Ε, ΑΙ
| Е, Э
| ֱ,ְ,ֵ,ֶ,י,ֵי,ְי ֱ
|
|
| エ
| ㅔ
|-
| EO
|
|
|
|
|
|
| ㅓ
|-
| EU
|
|
|
|
|
|
| ㅡ
|-
| EUI
|
|
|
|
|
|
| ㅢ
|-
| F
| Φ
| Ф
| פ (конечная ף)
| ﻑ ﻓ ﻔ ﻒ
| ﻑ
|
|
|-
| FU
|
|
|
|
|
| フ
|
|-
| G
| ΓΓ, ΓΚ, Γ
| Г, Ґ
| ג
|
| گ
|
| ㄱ
|-
| GH
| Γ
| Ғ
| גֿ, עֿ
| ﻍ ﻏ ﻐ ﻎ
| ق غ
|
|
|-
| H
| Η
| Х, Г, Һ
| ח, ה
| ﻩ ﻫ ﻬ ﻪ, ﺡ ﺣ ﺤ ﺢ
| ه ح ﻫ
|
| ㅎ
|-
| HA
|
|
|
|
|
| ハ
|
|-
| HE
|
|
|
|
|
| ヘ
|
|-
| HI
|
|
|
|
|
| ヒ
|
|-
| HO
|
|
|
|
|
| ホ
|
|-
| I
| Η, Ι, Υ, ΕΙ, ΟΙ
| И, І
| ִ, י ִ
| دِ
|
| イ
| ㅣ
|-
| IY
|
|
|
| دِي
|
|
|
|-
| J
| TZ̈
| ДЖ, [[Џ]], Й
| ג׳
| ﺝ ﺟ ﺠ ﺞ
| ج
|
| ㅈ
|-
| JJ
| Ј,Ι
| Й
| יי
|
|
|
| ㅉ
|-
| K
| Κ
| К
| כּ (конечная ךּ)
| ﻙ ﻛ ﻜ ﻚ
| ک
|
| ㅋ
|-
| KA
|
|
|
|
|
| カ
|
|-
| KE
|
|
|
|
|
| ケ
|
|-
| KH
| X
| Х
| כ,חֿ (конечная ך)
| ﺥ ﺧ ﺨ ﺦ
| خ
|
|
|-
| KI
|
|
|
|
|
| キ
|
|-
| KK
|
|
|
|
|
|
| ㄲ
|-
| KO
|
|
|
|
|
| コ
|
|-
| KU
|
|
|
|
|
| ク
|
|-
| L
| Λ
| Л,Љ
| ל
| ﻝ ﻟ ﻠ ﻞ
| ل
|
|
|-
| M
| Μ
| М
| מ (конечная ם)
| ﻡ ﻣ ﻤ ﻢ
| م
|
| ㅁ
|-
| MA
|
|
|
|
|
| マ
|
|-
| ME
|
|
|
|
|
| メ
|
|-
| MI
|
|
|
|
|
| ミ
|
|-
| MO
|
|
|
|
|
| モ
|
|-
| MU
|
|
|
|
|
| ム
|
|-
| N
| Ν
| Н
| נ (конечная ן)
| ﻥ ﻧ ﻨ ﻦ
| ن
| ン
| ㄴ
|-
| NA
|
|
|
|
|
| ナ
|
|-
| NE
|
|
|
|
|
| ネ
|
|-
| NG
|
| Ң
|
|
|
|
|
|-
| NI
|
|
|
|
|
| ニ
|
|-
| NO
|
|
|
|
|
| ノ
|
|-
| NU
|
|
|
|
|
| ヌ
|
|-
| O
| Ο, Ω
| О
| ֳ, ֹ, וֹ
|
| ُا
| オ
| ㅗ
|-
| OI
|
|
|
|
|
|
| ㅚ
|-
| P
| Π
| П
| פּ (конечная ףּ)
|
| پ
|
| ㅍ
|-
| PP
|
|
|
|
|
|
| ㅃ
|-
| PS
| Ψ
|
|
|
|
|
|
|-
| Q
| Θ
| Қ
| ק
| ﻕ ﻗ ﻘ ﻖ
| ق
|
|
|-
| R
| Ρ
| Р
| ר
| ﺭ — ﺮ
| ر
|
| ㄹ
|-
| RA
|
|
|
|
|
| ラ
|
|-
| RE
|
|
|
|
|
| レ
|
|-
| RI
|
|
|
|
|
| リ
|
|-
| RO
|
|
|
|
|
| ロ
|
|-
| RU
|
|
|
|
|
| ル
|
|-
| S
| Σ
| С
| ס, שׂ
| ﺱ ﺳ ﺴ ﺲ, ﺹ ﺻ ﺼ ﺺ
| س ص
|
| ㅅ
|-
| SA
|
|
|
|
|
| サ
|
|-
| SE
|
|
|
|
|
| セ
|
|-
| SH
| Σ̈
| Ш
| שׁ
| ﺵ ﺷ ﺸ ﺶ
| ش
|
|
|-
| SHCH
|
| Щ, ШЧ
| ש׳
|
|
|
|
|-
| SHI
|
|
|
|
|
| シ
|
|-
| SO
|
|
|
|
|
| ソ
|
|-
| SS
|
|
|
|
|
|
| ㅆ
|-
| SU
|
|
|
|
|
| ス
|
|-
| T
| Τ
| Т
| ט, תּ, ת
| ﺕ ﺗ ﺘ ﺖ, ﻁ ﻃ ﻄ ﻂ
| ت ط
|
| ㅌ
|-
| TA
|
|
|
|
|
| タ
|
|-
| TE
|
|
|
|
|
| テ
|
|-
| TH
| Θ
|
| ת׳
| ﺙ ﺛ ﺜ ﺚ
|
|
|
|-
| TO
|
|
|
|
|
| ト
|
|-
| TS
| ΤΣ
| Ц
| צ (конечная ץ)
|
|
|
|
|-
| TSU
|
|
|
|
|
| ツ
|
|-
| TT
|
|
|
|
|
|
| ㄸ
|-
| U
| ΟΥ, Υ
| У
| ֻ, וּ
| دُ
|
| ウ
| ㅜ
|-
| UW
|
|
|
| دُو
|
|
|
|-
| V
| B
| В
| ב
|
| و
|
|
|-
| W
| Ω
|
| ו, וו
| ﻭ — ﻮ
| و
|
|
|-
| WA
|
|
|
|
|
| ワ
| ㅘ
|-
| WE
|
|
|
|
|
| ヱ
|
|-
| WI
|
|
|
|
|
| ヰ
| ㅟ
|-
| WO
|
|
|
|
|
| ヲ
| ㅝ
|-
| X
| Ξ, Χ
|
|
|
|
|
|
|-
| Y
| Ψ
| Й, Ы, И, Ј
| יִ
| ﻱ ﻳ ﻴ ﻲ
| ی
|
|
|-
| YA
|
| Я
|  יַ, יָ
|
|
| ヤ
| ㅑ
|-
| YE
|
| Е, Є
|  יְ, יֶ, יֱ
|
|
|
|
|-
| YEO
|
|
|
|
|
|
| ㅕ
|-
| YI
|
| Ї
|
|
|
|
|
|-
| YO
|
| Ё
| יׁ,יוֹ
|
|
| ヨ
| ㅛ
|-
| YU
|
| Ю
| יוּ ,יּ ,יֻ ,יְֱ
|
|
| ユ
| ㅠ
|-
| Z
| Ζ
| З
| ז
| ﺯ — ﺰ, ﻅ ﻇ ﻈ ﻆ
| ز
|
|
|-
| ZH
| Ζ̈
| Ж
| ז׳
|
| ژ
|
|
|}

== Рус телендә латин алфавитын файҙаланыу ==
Латиницаны урыҫ телендәге яҙмаларҙа файҙаланырға ынтылыу 1680 — 1690-сы йылдарҙа уҡ күҙәтелгән<ref>{{статья |автор=Шамин С. |заглавие= Русскоязычные записи латиницей на книгах, иконах и других предметах (XVII — начало XVIII в.)|ссылка= |язык= |издание=[[Древняя Русь. Вопросы медиевистики]] |тип=журнал |год=2007 |том= |номер=3 |страницы=122—123}}</ref>. [[Пётр I]] хакимлыҡ иткән йылдарҙа традицион кириллик ярымустав яҡлылар менән көнбайыш мәҙәниәтен максималь рәүештә үҙләштереү мөмкинлегенә ынтылыусылар араһындағы бәхәстә граждандар шрифты компромисс булып торған. Урыҫ телен латин алфавитына күсереү буйынса айырым проекттар XIX быуатта ла барлыҡҡа килгән. Һуңыраҡ был проблема [[1920-се йылдар|1920]] йылдарҙа [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]-ҙа ла (ҡара: латинлаштырыу) күтәрелгән. 2000-се йылдар аҙағына, ҡағиҙә булараҡ, был идея<ref>{{cite web|url=http://www.kasparov.ru/material.php?id=478E0C2F48B7D|title=«Даешь латиницу, job tvoju maman!» (дата публикации 16.01.2008)|publisher=Каспаров. Ru|accessdate=2013-05-28|lang=|archiveurl=https://www.webcitation.org/6H25aik48?url=http://www.kasparov.ru/material.php?id=478E0C2F48B7D|archivedate=2013-05-31|deadlink=no}}</ref>, ғәмәли тормошҡа ашырырға ынтылыуҙан түгел, бары тик халыҡ иғтибарын йәлеп итеү маҡсатында, баҫмаларҙа күренгеләне.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Латинское произношение и орфография
* Алфавиты на основе латинского
* Латинизация — проект по переводу письменностей народов СССР на латиницу
* Русская латиница
* Авиационный алфавит
* Список латинских букв
* Список языков по системам письма

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап|автор=Люблинская А. Д.|заглавие=Латинская палеография|место=М.|год=1969}}
* {{Китап|автор=Нидерман М.|заглавие=Историческая фонетика латинского языка|ответственный=Пер. с фр. и прим. Я. М. Боровского|место=М.|издательство=Издательство иностранной литературы|год=1949|ref=Нидерман}}
* {{Китап|автор=Фёдорова Е. В.|заглавие=Введение в латинскую эпиграфику|место=М.|год=1982}}

== Һылтанмалар ==
* [http://latinum.ru/ Все о латинском языке]
* [http://tapemark.narod.ru/les/253b.html Лингвистический энциклопедический словарь (1990) / Латинское письмо]

{{Тышҡы һылтанмалар}}

[[Категория:Латин алфавиты]]