Мадрид битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{НП
 |статус                  = ҡала 
 |русское название        = Мадрид 
 |оригинальное название   = {{lang-es|Madrid}}<br>[[Файл:CollageMadrid.jpg|315px]] 
 |страна                  = Испания 
 |герб                    = Escudo de Madrid.svg 
 |флаг                    =
 |ширина герба            = 
 |ширина флага            = 
  |lat_dir = N 
  |lat_deg = 40 
  |lat_min = 24 
  |lat_sec =  
  |lon_dir = W 
  |lon_deg = 3 
  |lon_min = 41 
  |lon_sec =  
  |CoordAddon =region:ES 
 |размер карты страны     = 250 
 |размер карты региона    = 250 
 |размер карты района     =  
 |вид региона             =  
 |регион                  = Мадрид 
 |регион в таблице        = Мадрид (автоном берләшмә){{!}}Мадрид 
 |вид района              = провинция 
 |район                   = Мадрид 
 |район в таблице         = Мадрид (провинция){{!}}Мадрид 
 |внутреннее деление      =  
 |вид главы               = Алькальд{{!}}Алькальд (мэр) 
 |глава                   = Manuela Carmena Castrillo
 |дата основания          =  
 |первое упоминание       = X быуат 
 |прежние имена           =  
 |статус с                =  
 |площадь                 = 607 
 |вид высоты              =[[Диңгеҙ кимәленән бейеклеге|ДК бейеклеге]] 
 |высота центра НП        = 667 
 |климат                  =  
 |официальный язык        =  
 |официальный язык-ref    =  
 |население               = {{рост}} 3 273 049<ref>[http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&path=%2Ft20%2Fe260%2Fa2010%2F&file=pcaxis&N=&L=1 Instituto Nacional de Estadística. (National Statistics Institute) ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110102155711/http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&path=%2Ft20%2Fe260%2Fa2010%2F&file=pcaxis&N=&L=1 |date=2011-01-02 }}</ref> 
 |год переписи            = 2010 
 |плотность               = 5293,7 
 |агломерация             =  
 |национальный состав     = [[испандар]] 
 |конфессиональный состав = [[католиктар]] 
 |этнохороним             = мадри́длылар 
 |часовой пояс            = +1 
 |DST                     = бар 
 |телефонный код          = +34 91 
 |почтовый индекс         =   
 |почтовые индексы        = 
 |автомобильный код       =   
 |вид идентификатора      =   
 |цифровой идентификатор  =  
 |категория в Commons     = Madrid 
 |сайт                    = http://www.munimadrid.es/ 
 |язык сайта              = es 
 |язык сайта 2            =  
 |язык сайта 3            = 
 |язык сайта 4            = 
 |язык сайта 5            = 
}} 

'''Мадри́д''' ({{lang-es|Madrid}} {{IPA|[maˈðɾið]}}) — [[Испания]]ның баш ҡалаһы һәм иң ҙур ҡалаһы, шулай уҡ шул исемдәге провинцияның һәм автоном берләшмәһенең административ үҙәге. Муниципалитет Оло Мадрид (Ареа-Метрополитан) районына (комаркаһына) ҡарай. Илдең эре иҡтисади, сәйәси һәм мәҙәни үҙәге. Ҡала халҡы — 3,273 млн кеше ([[2010]]).

Ҡала [[Пиреней ярымутрауы]]ның үҙәк өлөшөндә урынлашҡан. Оло Мадрид 1,2 мең км² майҙанға йәйелгән ҡала агломерацияһы булып тора. Ҡала үҙе 607 км² майҙанды биләй һәм 21 административ районды берләштерә<ref name="DM">{{cite web |url=http://www.distritosdemadrid.com |title=Distritos de Madrid |publisher=distritosdemadrid.com |date= |accessdate=2014-11-27 |lang=es |archiveurl= |archivedate=}}</ref>. Эре транспорт үҙәге (бында тимер юл һәм тиҙ йөрөшлө шоссе юлы бар, донъялағы иң ҙур аэропорттарҙың береһе урынлашҡан).
Мадрид — ҙур мәҙәни үҙәк, унда халыҡ-ара кимәлдәге күп музейҙар урынлашҡан, улар араһында Прадо музейы, Королева Софияның Сәнғәт үҙәге, Тиссен-Борнемис Музейы һәм Мадрид Форум бар, был музейҙар донъяла кешеләр иң күп йөрөүсе музейҙар исемлегендә<ref name="MU">{{cite web |url=http://www.museus.gov.br/wp-content/uploads/2014/04/TheArtNewspaper2013_ranking.pdf |title=Visitor Figures 2013 |publisher=theartnewspaper.com |date= |accessdate=2015-08-24 |language=en |archiveurl= |archivedate=}}</ref>.

== Этимологияһы ==
Ҡала исеменең барлыҡҡа килеүе буйынса байтаҡ фараздар бар. Билдәле булыуынса, ул 939 йылда «Магерит» исеме аҫтында, фаразланыуынса, ''ғәрәпсә'' «маңдар» — «ҡала» мәғәнәһендә атала. Икенсе фаразға ярашлы, исеме ғәрәпкә тиклемге, ''иҫке испан теле''нән килгән: maderita — «урман үҫентеһе» тигәнде аңлата{{sfn|Поспелов|2002|с=252—253}}.

Башҡа фараздар ҙа бар:
# Боронғо риүәйәт буйынса, Мадридҡа Тибериндың (Тибр йылғаһы илаһы) һәм Манто исемле күрәҙәсе ҡатындың улы антик герой Окний нигеҙ һалған. Мансанарес йылғаһы буйында Карпетан Мантуя ҡәлғәһенә нигеҙ һалына.
# «Мадрид» исеме ''кельт теле''ндәге «Магерит»тан - «ҙур күпер» (Испанияны ғәрәптәр яулағандан һуң, «Маджерит» тип боҙоп күрһәтелгән) барлыҡҡа килә, тигән фараз бар.

== Географияһы ==
Мадрид Испанияның үҙәк өлөшөндә, диңгеҙ кимәленән 667 м бейеклектә урынлашҡан.
Ҡала аша ҙур булмаған, элек тарихи [[Кастилия]] өлкәһенә ҡараған, Мансанарес йылғаһы аға. Төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә Сьерра-де-Гуадаррама (иң бейек нөктәһе Пеньялара — 2430 м) тау массивы урынлашҡан.

=== Климаты ===
Диңгеҙ кимәленән 667 метрлыҡ бейеклеге һәм континенталь климаты арҡаһында Мадридта яуым-төшөмдөң күләме аҙ һәм йәй эҫе, ә ҡыш Урта диңгеҙ яры буйындағы ҡалаларға ҡарағанда күпкә һалҡыныраҡ. Ҡар яуыу йыл һайын тиерлек, ҡайһы саҡта ҡыш бигерәк тә ҡарлы була. Ғинуарҙа уртаса температура 5—6 °C, июлдә — 25—26 °C. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөи күләме 400 мм тәшкил итә.
<div style="width:83%">
{{Ҡала климаты
|Город_род=Мадрида
|Источник=Погода и климат<ref>[http://www.pogodaiklimat.ru/climate2/08221.htm Мадрид климаты]</ref>
| Янв_ср=5.9           | Янв_ср_осад=31
| Фев_ср=7.5           | Фев_ср_осад=34
| Мар_ср=10.9          | Мар_ср_осад=29
| Апр_ср=12.7          | Апр_ср_осад=42
| Май_ср=16.7          | Май_ср_осад=48
| Июн_ср=22.2         | Июн_ср_осад=21
| Июл_ср=25.7         | Июл_ср_осад=12
| Авг_ср=25.1          | Авг_ср_осад=10
| Сен_ср=20.8          | Сен_ср_осад=24
| Окт_ср=15.0          | Окт_ср_осад=58
| Ноя_ср=9.7           | Ноя_ср_осад=58
| Дек_ср=6.4           | Дек_ср_осад=46
| Год_ср=14.9          | Год_ср_осад=413
| Янв_ср_мин=0.6       | Янв_ср_макс=10.7 	
| Фев_ср_мин=1.5       | Фев_ср_макс=13.1
| Мар_ср_мин=3.9       | Мар_ср_макс=17.1
| Апр_ср_мин=5.9       | Апр_ср_макс=18.9 
| Май_ср_мин=9.6      | Май_ср_макс=23.2 
| Июн_ср_мин=14.2      | Июн_ср_макс=29.6 
| Июл_ср_мин=17.1      | Июл_ср_макс=33.3
| Авг_ср_мин=16.9      | Авг_ср_макс=32.7 
| Сен_ср_мин=13.4      | Сен_ср_макс=27.7 
| Окт_ср_мин=9.1      | Окт_ср_макс=20.9
| Ноя_ср_мин=4.4       | Ноя_ср_макс=14.7
| Дек_ср_мин=1.8       | Дек_ср_макс=11.0
| Год_ср_мин=8.2       | Год_ср_макс=21.1
| Янв_а_макс=20.9      | Янв_а_мин=-10.9
| Фев_а_макс=23.3      | Фев_а_мин=-13.8
| Мар_а_макс=26.2      | Мар_а_мин=-7.2
| Апр_а_макс=31.6      | Апр_а_мин=-3.0
| Май_а_макс=36.0      | Май_а_мин=-1.2
| Июн_а_макс=40.0      | Июн_а_мин=3.0
| Июл_а_макс=41.6      | Июл_а_мин=6.6
| Авг_а_макс=40.9      | Авг_а_мин=6.8
| Сен_а_макс=39.0      | Сен_а_мин=3.4
| Окт_а_макс=31.7      | Окт_а_мин=-2.6
| Ноя_а_макс=25.0      | Ноя_а_мин=-11.3
| Дек_а_макс=20.5      | Дек_а_мин=-11.7
| Год_а_макс=41.6      | Год_а_мин=-13.8
|}}
</div>

== Тарихы ==
[[Файл:Sculpture "The Bear and the Strawberry Tree" by Antonio Navarro.JPG|left|thumb|150px| «Айыу һәм ер еләге ағасы» һыны]]

Мансанарес йылғаһы яры буйҙарында археология ҡаҙылмалары Мадрид тирә-яғында кешеләрҙең барлыҡҡа килеүенең түбәнге палеолит осорона ҡарағанлығын раҫлай (100 мең йыл тирәһе элек). Әммә Мадрид ҡала булараҡ байтаҡ һуңыраҡ телгә алынған. Кордованың әмире Мөхәммәт I бойороғо буйынса леондар һәм кастилдарҙың Толедоға үтеп инеүенән һаҡлау өсөн ҡалаға нигеҙ һалына<ref>[http://www.costaespania.ru/Madrid/info/Madrid_info_35.html История Мадрида] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090412060224/http://www.costaespania.ru/Madrid/info/Madrid_info_35.html |date=2009-04-12 }}.</ref>.

Ҡала Маджирит ҡәлғәһе тирәләй үҫә, уның тураһында беренсе тапҡыр [[932 йыл]]да телгә алына. Торлаҡ кварталдарҙан айырылған «Алькасба» ҡәлғәһе төҙөлә. Реконкиста ваҡытында, 1085 йылда Мадридты король Альфонсо VI яулап ала.

Ҡаланың 1561 йылға тиклем үҫеше король Филипп II, уны короллектең баш ҡалаһы итеп билдәләгәндән һуң, күп осраҡта йә һуғышып, йә тыныс йәшәгән ғәрәптәр һәм испандар араһындағы мөнәсәбәттәргә бәйле була. Ҡала хәҙерге заманға оҡшаған һыҙаттарҙы 1570 йылдарҙан 1670 йылдарға тиклем интенсив үҫеше осоронда ала. XVI быуат аҙағында Мадридта инде 80 мең кеше йәшәгән<ref>{{книга
 | автор         = Parsons, Deborah L.
 | часть         = 
 | заглавие      = A cultural history of Madrid : modernism and the urban spectacle
 | оригинал      = 
 | язык          = en
 | ссылка        = 
 | издание       = 
 | ответственный = 
 | место         = 
 | издательство  = Berg Publishers
 | год           = 2003
 | том           = 
 | страницы      = 
 | страниц       = 
 | isbn          = 1-85973-646-7
}}</ref>.

Король Филипп IV дәүерендә иҫәп буйынса дүртенсе ҡала диуары төҙөлә.

[[XVIII быуат]] башында испан тажы Бурбондарға күсә. 1734 йылда янған иҫке Алькасар һарайы (үҙенең лабиринттары менән билдәле булған) урынына Филипп V ваҡытында яңы король һарайы (Palacio Real) төҙөлә.
[[Файл:Palacio Real de Madrid - 13.jpg|thumb|200px|Королевский дворец]]
Карл III ваҡытында Мадрид ысын Европа баш ҡалаһы булып китә. Франческо Сабатини, Марке, Вентура Родригес, Хуан де Вильянуэва һ.б. кеүек архитекторҙар саҡырыла. Төҙөкләндереү буйынса эштәр башҡарыла: урамдарға таш түшәлә, яҡтыртыла, һыу менән тәьмин итеү яңыртыла. Ҡала неоклассицизм ҡиәфәтен ала. Әммә уның үҫеше туҡтай.

1808 йылда ҡаланы француздар баҫып ала. 1808 йылдың 2 майында француздар тарафынан король Фердинанд VII ҡолатылып һәм ҡалала Жозеф Бонапарт король итеп иғлан ителгәндән һуң, Мадрид ихтилалы ҡабынып китә, уны оккупанттар аяуһыҙ баҫтыра. Был эпизод (баш күтәреүселәрҙе атыу) Франсиско Гойяның билдәле бер полотноларында сағылған.
[[Файл:El Tres de Mayo, by Francisco de Goya, from Prado in Google Earth.jpg|left|thumb|200px|Франсиско Гойя. 1808 йылдың 3 майында баш күтәреүселәрҙе атыу. [[Прадо]] музейы йыйылмаһынан]]

Ике йылдан һуң азат итеү һуғышы башлана, ул 1808—1814 йылдарҙағы Испан революцияһына әйләнә. Һуңғараҡ Мадридтың үҫеше тураһында король Фердинанд VII һәм королева Изабелла II күп хәстәрлек күрә. Королева Изабелла ваҡытында ҡала ныҡ үҫешә, шуның менән бәйле бөтә тиерлек ҡала ҡапҡалары һүтелә. Беҙҙең көндәргә тиклем тик Толедо ҡапҡаһы һәм Алкала ҡапҡаһы ғына һаҡланып ҡалған (фрагмент).
[[Файл:Puerta de Alcalá - 06.jpg|thumb|200px|Бойондороҡһоҙлоҡ майҙанында Алкала ҡапҡаһы]]
Ҡаланың етди төҙөлөшө [[XIX быуат]] аҙағы — [[XX быуат]] башында була. Иҫкеләре урынына яңы, киң урамдар һәм бульварҙар һалына, модерн («ар нуво») стилендә бик күп биналар төҙөлә.
[[1936 йыл]]да граждандар һуғышы ваҡытында ҡаланы републиканлылар Франсиско Франко етәкселегендәге националистарҙан обороналай башлай. [[1939 йыл]]дың мартында гарнизон еңелеүен таный. Бөтә тарихи биналар зыян күрә, иҡтисад ҡыйынлыҡтар кисерә. Шуның менән бергә бер нисә архитектура проекты — триумфаль арка, Монклоа районында Хәрби-һауа көстәре штабы һ.б. төҙөлә. [[1950 йыл]]дарҙа АҠШ менән мөнәсәбәттәр яҡшыра башлай. Иҡтисад һәм туризм үҫешә.
[[Файл:Бой в Мадриде. 30 июля 1936.jpg|right|thumb|200px|Мадрид казармалары районында фалангистарҙың һәм халыҡ милицияһының алышы]]
Франконың 1975 йылда үлеменән һәм Бурбондарҙың өсөнсө реставрацияһынан һуң тәхеткә король Хуан Карлос I ултыра.

Мадридта «мовида» кеүек билдәле хәрәкәт башлана — субкультуралар үҫешә һәм кино һәм театрҙың яңы эшмәкәрҙәре барлыҡҡа килә. 1990 йылдарҙа яңы хужожество музейҙары — королева София музейы һәм Тиссен-Борнемиса музейы асыла.
[[2004 йыл]]дың 11 мартында Мадридта емергес террор акты була (бер нисә вокзалда бер үк ваҡытта шартлау). 11 март ваҡиғалары Нью-Йорктың 11 сентябрендәге террор актының Европа аналогы булып иҫәпләнә. Ҡорбандар иҫтәлегенә ҡала үҙәгендә «Вафат булғандар урманы» мемориалы төҙөлә.

== Демография ==
{{Wikidata/Population}}

== Административ бүленеш ==
[[Файл:Districts of Madrid.svg|left|thumb|250px|Мадридтың административ бүленеш картаһы]]
Административ планда Мадрид 21 районға бүленгән ({{lang-es|distritos}}), улар, үҙ сиратында, 131 төбәккә бүленгән ({{lang-es|barrios}})<ref name=munimadrid>{{cite web |url=https://www.madrid.es/portales/munimadrid/es/Inicio/El-Ayuntamiento/Organizacion-municipal?vgnextfmt=default&vgnextchannel=2ef308a90a1e9410VgnVCM100000171f5a0aRCRD#distritos|title=Distritos |website=Ayuntamiento de Madrid |accessdate=2018-12-30}}</ref>.

Түбәндә килтерелгән исемлектә ҡалын хәреф менән район атамалары бирелгән.
# '''Сентро''', төбәктәре: Паласио, Эмбахадорес, Кортес, Хустисия, Универсидад, Соль.
# '''Аргансуэла''', төбәктәре: Пасео-Империаль, Акасиас, Чопера, Легаспи, Делисиас, Палос-де-Могер, Аточа.
# '''Ретиро''', төбәктәре: Пасифико, Адельфас, Эстрелья, Ибиса, Херонимос, Ниньо-Хесус.
# '''Саламанка''', төбәктәре: Реколетос, Гойя, Фуэнте-дель-Берро, Гиндалера, Листа, Кастельяна.
# '''Чамартин''', төбәктәре: Эль-Висо, Просперидад, Сьюдад-Хардин, Испаноамерика, Нуэва-Эспанья, Кастилья.
# '''Тетуан''', төбәктәре: Бельяс-Вистас, Куатро-Каминос, Кастильехос, Альменара, Вальдеаседерас, Берругете.
# '''Чамбери''', төбәктәре: Гастамбиде, Арапилес, Трафальгар, Альмагро, Вальеэрмосо, Риос-Росас.
# '''Фуэнкарраль-эль Пардо''', төбәктәре: Эль-Пардо, Фуэнтеларрейна, Пеньягранде, Баррио-дель-Пилар, Ла-Пас, Вальверде, Мирасьерра, Эль-Голосо.
# '''Монклоа-Аравака''', төбәктәре: Каса-де-Кампо, Аргуэльес, Сьюдад-Университариа, Вальдесарса, Вальдемарин, Эль-Плантио, Аравака.
# '''Латина''', төбәктәре: Лос-Карменес, Пуэрта-дель-Анхель, Лусеро, Алуче, Лас-Агилас, Кампаменто, Куатро-Вьентос.
# '''Карабанчель''', төбәктәре: Комильяс, Опаньель, Сан-Исидро, Виста-Алегре, Пуэрта-Бонита, Буэнависта, Абрантес.
# '''Усера''', төбәктәре: Окаситас, Оркасур, Сан-Фермин, Альмендралес, Москардо, Софио, Прадолонго.
# '''Пуэнте-де-Вальекас''', төбәктәре: Энтревиас, Сан-Диего, Паломерас-Бахас, Паломерас-Суресте, Портасго, Нумансиа.
# '''Мораталас''', төбәктәре: Павонес, Оркахо, Маррокина, Медиа-Легуа, Фонтаррон, Винатерос.
# '''Сьюдад-Линеаль''', төбәктәре: Вентас, Пуэбло-Нуэво, Кинтана, Ла-Консепсьон, Сан-Паскуаль, Сан-Хуан-Баутиста, Колина, Аталайа, Костильярес.
# '''Орталеса''', төбәктәре: Паломас, Вальдефуэнтес, Канильяс, Пинар-дель-Рей, Апостоль-Сантьяго, Пиовера.
# '''Вильяверде''', төбәктәре: Сан-Андрес, Сан-Кристобаль, Бутарке, Лос-Росалес, Лос-Анхелес (Вильяверде).
# '''Вилла де Вальекас''', төбәктәре: Каско-Историко-де-Вальекас, Санта-Эухения.
# '''Викальваро''', төбәктәре: Каско-Историко-де-Викальваро, Амброс.
# '''Сан-Блас''', төбәктәре: Симанкас, Эльин, Апоста, Аркос, Росас, Рехас, Канильехас, Сальвадор.
# '''Барахас''', төбәктәре: Аламеда-де-Осуна, Аэропуэрто, Каско-Историко-де-Барахас, Тимон, Корралехос.

== Иҡтисады ==
Мадридтың тулайым эске продукты — испан ҡалалары араһында иң ҙуры, 2011 йылда ул 124,9 млрд евро тәшкил иткән. Мадридтың йыллыҡ бюджеты 2014 йылда 14,45 млрд евро тәшкил итә. Индустриаль үҙәктәрҙең ҡаланан ситтә урынлашҡан сәнәғәт парктарына күсереү тенденцияһына ҡарамаҫтан, Мадрид [[Испания]]ның [[Барселона]]нан ҡалыша мөһимлеге буйынса икенсе сәнәғәт үҙәге булып тора. Һуңғы осорҙа Барахас аэропортының әһәмиәте һәм уның административ һәм финанс өлөшө байтаҡ арта. Һуңғы йылдарҙа юлдар төҙөлөшө һәм тимер юлы транспорты киңәйә. Әммә Мадрид, бөтә Испания кеүек үк, башҡа Европа илдәренән яңы технологиялар үҫеше буйынса ҡалыша. Ҡала ситендә бер нисә автомобиль заводы бар.

Бынын тыш, Испанияла [[инфляция]] урта Европа кимәленән юғары. 1998 йылдан башлап торлаҡҡа хаҡтар 150 % артҡан, быға [[евро]]ны индереү булышлыҡ итә. Төп сауҙа партнерҙары менән конкурентлылыҡ һәләте юғала. Мадрид илдә сит ил туристарының иң күп йөрөй торған ҡалаһы булараҡ, туризм эшмәкәрлеген үҫтерә. 1992 йылда Мадридты «Европа мәҙәниәте ҡалаһы» тип атау был процестың үҫешенә мөһим аҙым була.

== Мәғарифы ==
Ҡалала бер нисә ҙур университет урынлашҡан.
* Сан-Фернандо нәфис сәнғәттәр король академияһы
* Мадрид автономиялы университеты
* Мадрид Карл III исемендәге университеты
* [[Мадрид Комплутенсе университеты]]
* Наварра халыҡ университеты
* Дистанцион белем алыу милли университеты
* Король Хуан Карлос исемендәге университет
* IE Business School.

== Транспорты ==
[[Файл:Madrid Metro Map.svg|thumb|Мадрид метрополитены схемаһы]]

Ҡалала автобус маршруттары селтәре һәм 1919 йылдан Мадрид метрополитены эшләй. Метрополитен һуңғы йылдарҙа тиҙ үҫешә, (мәҫәлән, ҡаланан көньяҡҡа ҡарай сәнәғәт ҡала ситтәрен тоташтырыусы икенсе ҡулса линияһы үткәрелгән). Мадрид метрополитены [[Европа]]ла [[Лондон]]дан һуң (408 км) линияларының оҙонлоғо буйынса икенсе урында тора. Әлеге ваҡытта метроға өҫтәмә булып еңел метро булараҡ билдәле заманса трамвай селтәре асылған. «Еңел метро» тәпәш иҙәнле заманса трамвайҙарҙы [[Citadis|Citadis 302]] ҡуллана<ref>B. A. Schenk, M. R. Van Den Toorn. Trams 2007. Издательство de Alk (Нидерланды), ISBN 90-6013-466-4.</ref>.

Ҡала электричкалары селтәре бар, ике төп тимер юлы вокзалы — Аточа (көньяҡ йүнәлеш) һәм Чамартин (төньяҡ йүнәлеш) бар.

Ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай халыҡ-ара [[Барахас]] аэропорты урынлашҡан (4 терминал).<ref>Василий Бабуров. [http://archvestnik.ru/ru/magazine/285 Мадридская симфония] (статья об аэропорте Барахас) // «Архитектурный вестник», № 5 (92) 2006. {{Wayback|url=http://archvestnik.ru/ru/magazine/285 |date=20120324162316 }}.</ref> Аэропорт йыл һайын 50 млн тирәһе пассажирҙы хеҙмәтләндерә һәм донъяла иң ҙур 20 аэропорт исемлегенә инә.

[[Файл:Talgo 350.jpg|thumb|left|200px|Тиҙ йөрөшлө тимер юлы транспорты [[AVE]] (тиҙлеге 350 км/с)]]
[[Файл:Barajas interior6.jpg|left|thumb|200px|Барахас аэропортының яңы дүртенсе терминалы 2006 йылдың 5 февралендә асыла]]

== Төп иҫтәлекле урындары ==

=== Пласа-Майор ===
Пласа-Майор (Plaza Mayor майҙаны, (испан теленән тәржемә иткәндә «Төп майҙан») король Филипп III хакимлығы ваҡытында архитектор Хуан Гомес де Мора төҙөгән. Төҙөлөш эштәре 1617 йылда башлана һәм ике йыл дауам иткән. Биналар Мадрид бароккоһы стилендә төҙөлгән. Майҙанда 437 балкон менән 136 бина урынлашҡан, балкондарҙан борон король тантаналарын, рыцарь турнирҙарын, коррида һәм аутдафены күҙәткәндәр. Майҙан уртаһында Габсбургтар династияһының өсөнсө испан короле король Филипп III һәйкәл ҡуйылған. Майҙан иң йәнле урын һанала, бында күп һанлы кафе һәм ресторандар урынлашҡан.

<gallery class="center">
Файл:Francisco rizi-auto de fe.jpg|Пласа Майор майҙанында аутодафе. Франсиско Риччи картинаһы, 1683 йыл
Файл:Felipe III - Casa de la Panadería - Plaza Mayor de Madrid - 01.jpg|Пласа-Майор
Файл:Felipe III - Plaza Mayor de Madrid - 01.jpg|Пласа-Майор. Король Филипп III һәйкәле
</gallery>

=== Пуэрта-дель-Соль майҙаны ===
Пуэрта-дель-Соль ({{lang-es|Puerta del Sol}} майҙаны, һүҙмә-һүҙ — ''Ҡояш ҡапҡаһы'') Испанияла юл арауыҡтарын үлсәү өсөн башланғыс нөктә булып хеҙмәт итә (Мадрид илдең географик үҙәге, ә майҙан ҡаланың үҙәк нөктәһе). Майҙандың исеме ябай аңлатыла: XV быуатта ҡәлғә диуары үткән, ә майҙан урынында ҡала ҡапҡаларының береһе урынлашҡан.

Майҙанда 1808 йылдың 2 майында француздар баҫып инеүенә ҡаршы ихтилал һәм 1931 йылда икенсе республика иғлан итеү кеүек ваҡиғалар үтә. Майҙанда Мадрид метроһының беренсе станцияларының береһе урынлаша. Майҙан заманса эллиптик форманы королева Изабелла II хакимлығы ваҡыттарында ала. Шул ваҡыттан алып Яңы йылды хәбәр иткән сәғәт менән почта бинаһы һаҡланып ҡала ([[1761]]). Хәҙерге ваҡытта бинала Мадрид Автономиялы Өлкәһенең хөкүмәте эшләй. Икенсе республика ваҡытында, ә һуңыраҡ Франко диктатураһы мәлендә бина йәшерен полицияға ҡараған. Майҙанда Нәфис сәнғәттәрҙең король академияһы, ҡаланың символы булған «Айыу һәм ер еләге ағасы» һыны, король Карл III һәйкәле урынлашҡан.
<gallery class="center">
Файл:Real Casa de Correos (Madrid) 03.jpg|Пуэрта-дель-Соль
Файл:Puerta del Sol (Madrid) 10.jpg|Пуэрта-дель-Соль
Файл:Km cero.JPG|Пуэрта-дель-Соль майҙанында нуль саҡрымы
Файл:Reloj Madrid new year.pav.jpg|Почта бинаһында сәғәт. Пуэрта-дель-Соль
Файл:Black and white photograph taken at Puerta del Sol in Madrid.jpeg|Пуэрта-дель-Соль
Файл:Puerta del Sol in Madrid - black and white photograph.jpeg|Пуэрта-дель-Соль
</gallery>

=== Сибелес һәм Кановас-дель-Кастильо майҙандары, Пасео-дель-Прадо бульвары ===
[[Файл:Palacio de Comunicaciones - 46.jpg|left|thumb|200px|«Элемтә һарайы» (исп. Palacio de Communicaciones майҙанда)]]
Сибелес ({{lang-es|Plaza de Cibeles}}) майҙаны уртаһында Кибела алиһәһенең ике тәгәрмәсле арбаһы менән фонтан тора ([[1781 йыл]]да архитекторҙар Хосе Эрмосилья һәм Вентура Родригес проекты буйынса эшләнгән). Кибеланың арыҫландар һәм пантералар егелгән ике тәгәрмәсле арба образы бик популяр була. Майҙанды дүрт бина: Испанияның неоклассик Банкы ([[1884]]), Альба герцогтарының Буэнависта һарайы (XVIII быуат аҙағы), маркиздар де Линарестарҙың айырым йорто һәм необарокко стилендә Төп почта идаралығы бинаһы (XX быуат башы) биҙәй.

Линарес һарайы төҙөлгән урын ҡәһәрле һаналған. Ҡасандыр бында зәйтүн ҡыуаҡлығы булған, унда башкиҫәрҙәр йәшеренгән, ә 1808 йылда, бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғыш ваҡытында француздар был урында төрмә төҙөгән, унда әсирҙәрҙе тотҡандар, язалағандар һәм тотҡондарҙы күмгәндәр.

Һарайҙа Мург ғаиләһенең бер нисә быуыны йәшәй. Риүәйәттәр буйынса, Хосе де Мурга-и-Реолид, маркиз Линарес, бер ни ҙә белмәйенсә үҙенең законһыҙ тыуған һеңлеһенә өйләнә. Ир менән ҡатынға ҡан ҡатнашыу билдәле булғас, улар балаларын үлтерә, ә күҙәһен стенаға томалап ҡуя. Маркиз үҙенә үҙе ҡул һала һәм баҡсала ерләнә, һарайҙа шул ваҡыттан алып йәнәһе ата һәм ҡыҙҙың шәүләһе йөрөй. 1992 йылдан Линарес һарайында Каса де Америка (Америка йорто) мәҙәни үҙәге урынлаша.

Пасео-дель-Прадо бульвары король-төҙөүсе Карл III арҡаһында барлыҡҡа килә, уның тураһында, балсыҡ ҡала тапҡан да уны мәрмәр ҡалаға әйләндергән, тип һөйләйҙәр. Бульвар эллиптик формаға эйә булған Рим майҙаны Навонға оҡшатып төҙөлә. Өс фонтан ҡуйыла. Кановас-дель-Кастельян майҙанында ике тәгәрмәсле арба менән Нептун фонтаны ([[1780]]), бульвар уртаһында [[Аполлон]] фонтаны ([[1777]]) урынлаша, ә өсөнсө Сибелес фонтаны бульварҙың осонда Сибелес майҙанында урынлаша.

<gallery class="center">
Файл:City of Madrid (18037260182).jpg|Сибелес фонтаны
Файл:Banco de España (Madrid) 07.jpg|Испанияның банк бинаһы
Файл:Madrid 2015 10 25 3004 (26495313616).jpg|Нептун фонтаны
Файл:Hotel Ritz (Madrid) 03.jpg|Мадридта  Пласа-де-ла-Леальтад майҙанында «Ритц» ҡунаҡханаһы  
Файл:Placio_de_Cibeles_and_Placio_de_las_Comunicaciones.jpg|Майҙан һәм Элемтә һарайы ямғыр ваҡытында
</gallery>

=== Король һарайы ===
Алдағы һарайҙы тулыһынса юҡҡа сығарған 1734 йылғы янғындан һуң (ғәрәп һарайы урынында торған), Версаль һарайына оҡшаған яңы бина төҙөргә ҡарар ителә. Төҙөлөш иатльян архитекторы Филиппо Юварра етәкселегендә башлана, ә уның вафатынан һуң Джованни Батиста Сакетти дауам итә, ә һуңғараҡ — Сабатини һәм Вентура. Төҙөлөш [[1738 йыл]]дан алып [[1764 йыл]]ға тиклем дауам итә. Һарайға урынлашҡан беренсе король Карл III була.

Хәҙерге ваҡытта король ғаиләһе һарайҙа йәшәмәй, ул протокол саралары өсөн файҙаланыла. Мәҫәлән, [[1991 йыл]]да һарайҙа Яҡын Көнсығыш буйынса Мадрид конференцияһы уҙа.
Һарайҙың байтаҡ өлөшө музейға бирелгән. Бында тәхет һәм байрам залдарын, шулай уҡ [[Эль Греко]], [[Веласкес, Диего|Веласкес]], [[Иероним Босх|Босх]], [[Франсиско Гойя|Гойя]] кеүек билдәле рәссамдарҙың эштәренән торған һынлы сәнғәттең бай коллекцияһын билдәләп үтергә мөмкин

Һарай янында ике парк — Сабатини һәм Кампо дель Моро баҡсалары («Мавритания лагеры») бар.
<gallery class="center">
Файл:Palacio Real, Madrid 6.jpg|Король һарайы
Файл:Salón del Trono del Palacio Real de Madrid.jpg|Король һарайы. Тәхет залы
Файл:PalacioReal1.jpg|Короь һарайы һәм Сабатини баҡсаһы
Файл:Palacio Real, Campo Morro, Madrid 5.jpg|Король һарайы. Кампо дель Моро паркы
</gallery>

=== Көнсығыш майҙан ===
Майҙан [[XIX быуат]] башында король һарайының көнсығыш яғында барлыҡҡа килә. Майҙанды Жозеф Бонапарт (1808—1813 гг.) төҙөй башлай. Майҙан ансамбле Изабелла II хакимлығы ваҡытында тамамлана. Королева майҙан үҙәгенә Пьетро Такка эшләгән король Филипп IV-нең атлы скульптур композицияһын күсерә. Һын [[1640 йыл]]да Диего Веласкес яһаған король портреты нигеҙендә эшләнә, ә артҡы аяҡтарына ғына баҫып торған аттың ауырлыҡ үҙәген билдәләү буйынса хисаплауҙарҙы Галилео Галилей эшләй. Майҙанда Иберия ярымутрауында төрлө ваҡыттарҙа булған беренсе испан дәүләттәре королдәрен һүрәтләгән эзбизташ һындар менән майҙанда сквер яһалған. Майҙандың көнсығыш өлөшөндә ({{lang-es|[[Королевский театр (Мадрид)|Teatro Real]]}}) опера театрының бинаһы тора, ул [[1850 йыл]]да, Изабелла II хакимлығы ваҡытында, Антонио Лопес Агуадо проекты буйынса төҙөлгән. Франко хакимлығы ваҡытында майҙан күп меңлек демонстрациялар урыны була.
<gallery class="center">
Файл:Teatro Real de Madrid - 02.jpg|Пласа де Ориенте майҙанында опера театры
Файл:Madrid May 2014-33.jpg|Пласа де Ориенте майҙанында Филипп IV һәйкәле
Файл:Madrid - Fernando I de León - 121212 135022.jpg|Пласа де Ориенте скверында король Бөйөк Фердинанд I һыны
</gallery>

=== Энкарнасьон монастыры ===
Монастырь 1611 йылда Филипп III ҡатыны королева Маргарита Австрийская тарафынан төҙөлгән. Монастырь архитекторҙары — Хуан Гомес де ла Мора һәм Альберто де ла Мадре де Диос. Бина эрререско стилендә, кирбестән һәм таштан Мадрид бароккоһы традицияларында төҙөлгән. Монастырь сиркәүен Вентура Родригес реставрациялай. Мәрмәрҙән төп миһраб Висенте Кардуччоның «Изге хәбәр көнө» картинаһы һәм Григорио Фернандестың уҡыусыһының эштәре Изге Августина һәм Изге моника һындары менән биҙәлгән. Ҡабырға миһрабтары картиналары шулай уҡ Висенте Кардуччоға ҡарай, а фрескалар — [[XVIII быуат]] рәссамы Захарий Гонсалес Веласкес ижады. Монастырь эсендә Габсбургтар династияһынан король ғаиләһе ағзаларының портреттары, шулай уҡ Кахес, Кардуччо, Роман, Кареньо, Рибера, Бартоломе Гонсалес һәм скульптор Грегорио Фернандес эштәре ҡыҙыҡлы. Шулай уҡ Талавера керамикаһынан алтарҙар менән клуатр, Бузоне, Кармон, Перронис һындары менән хорҙар, һәм [[XVII быуат]]та Висенте Кардуччо биҙәгән түшәм менән Реликварий (ҡомартҡылар һаҡлағысы) ҡыҙыҡлы.

=== Санта-Мария-ла-Реаль-де-ла-Альмудена кафедраль соборы ===
Санта-Мария-ла-Реаль-де-ла-Альмудена соборы — кафедраль собор. Король һарайының Ҡоралдар майҙаны ҡаршыһында урынлашҡан һәм Алла Анаһы Альмуденаға арналған. 1884 йылдың 4 апрелендә Альфонс XII буласаҡ собор нигеҙенә беренсе таш һала, был собор туйҙан ярты йыл үткәс туберкулездан вафат булған уның беренсе ҡатыны һәм ике туғаны Мария де лас Мерседес Орлеанскаяның кәшәнәһе булырға тейеш була. Неоготик стилдә баштағы проектты маркиз Франсиско де Кубас төҙөй. 1911 йылда Мария де Лас Мерседесты ерләргә йыйынған неороман стилендәге ярайһы уҡ ҡараңғы булған кәшәнә асыла. Уның капеллаларында XIX быуаттың мөһим ерләүҙәре бар, трансептың һул яғында — бик ҡыҙыҡлы биҙәк, ул XVI быуатта гипстан эшләнгән. Маркиз де Кубастың проекты 1944 йылда архитекторҙар Карл Сидро һәм Фернандо Чуэка-Гойтий тарафынан үҙгәртелә. Собор төҙөлөшө 1993 йылда тамамлана. 1993 йылдың 15 июнендә уны папа Иоанн-Павел II изгеләндерә. 2004 йылдың майында был ҡорамда вариҫ принц Фелипе һәм телетапшырыуҙар алып барыусы Летисия Ортистың никахлашыу тантанаһы уҙа.
<gallery class="center">
Файл:Catedral de la Almudena (Madrid) 15.jpg|Альмудена соборы
Файл:Catedral de la Almudena 2008.jpg| Альмудена соборы төнгө яҡтылыҡта
Файл:Madrid May 2014-9a.jpg|Альмудена соборы интерьеры
</gallery>

=== Испания майҙаны ===
Испания майҙаны король һарайына яҡын урынлашҡан. Испания майҙаны янындағы туннелдәр һәм юл сиселештәре системаһы Көнсығыш майҙанда йәйәүлеләр зонаһын тәьмин итә һәм магистралдәр йөкләнешен кәметә. Майҙан ансамбленең үҙәк өлөшөн [[Мигель де Сервантес]] һәйкәле биләй, ул 1915 йылда яҙыусының вафатының 300-йыллығына арналған. Һәйкәл авторҙары скульпторҙар Теодоро Анасагасти һәм Маттео Инуррия. Майҙанда ике бейек йорт урынлашҡан: беренсеһе блоктан «Мадрид башняһы» ({{lang-es|Torre de Madrid}}), «жираф» тип аталған (бейеклеге — 130 м, 30 ҡат) һәм «Испания» бейек йорто, хәҙер ҡунаҡханаға әүерелгән (бейеклеге — 117 м, 26 ҡат), уныһы Мәскәүҙең бейек биналарын хәтерләтә (мәҫәлән, «Украина» ҡунаҡханаһы). Ике бина ла 1940—1950 йылдарҙа архитектоҙар Отаменди проекты буйынса төҙөлгән.
<gallery class="center">
Файл:Monumento a Miguel de Cervantes - 03.jpg|Сервантес һәйкәле һәм  «Испания» бейек йорто
Файл:Miguel de Cervantes - Monumento a Miguel de Cervantes.jpg|Сервантес һәйкәле. Фрагмент
Файл:Madrid - Monum Cervantes 04 (crop).jpg|Дон Кихот һәм Санчо Панса һәйкәле
Файл:Torre de Madrid - 02.jpg|«Мадрид башняһы»
</gallery>

=== Изге Антоний Флоридский сиркәүе ===
Сиркәү [[1792]]—[[1798 йыл]]дарҙа итальян архитекторы-неоклассигы Фонтана проекты буйынса төҙөлгән. Уның фасады пилястралар менән биҙәлгән һәм гранит цоколдә урынлашҡан бер корпустан тора. Көмбәҙен һәм түшәмдәрен фрескалар менән [[Франсиско Гойя]] биҙәй. Төп алтарь түшәменең фрескаһында «Изге Троицаға баш эйеү», ә көмбәҙҙә дүрт ай эсендә яҙылған — «Изге Антоний Падуанский мөғжизәһе». Унда Италияла булып, Изге Антоний үлтереүсенең Лиссабон суды алдына баҫыуын һәм үлтереүҙә ғәйепләнгән ғәйепһеҙ атаһын яҡлаһын өсөн үлтерелгән кешене терелтә. Гойя һүрәтләгән персонаждар — шул ваҡыттағы Мадрид кешеләре, ир-аттар һәм ҡатын-ҡыҙҙар. Сиркәү нигеҙе аҫтында 1828 йылда Бордола вафат булған даһи арагон рәссамының кәүҙәһе ята. 1919 йылда уның кәүҙәһе Мадридҡа килтерелгәс, кәүҙәһен генә табалар, ә башын кемдер урлаған була.
Йәнәшәлә Гойя фрескалары күсермәһе менән тулыһынса шундай уҡ сиркәү урынлаша, ул дини культтар өсөн тәғәйенләнә һәм баштағы ҡоролма тарихи ҡомартҡы булып иғлан ителгәндән һуң төҙөлә.


<gallery class="center">
Файл:San Antonio de Florida.jpg|Изге Антоний Флоридский сиркәүе 
Файл:Christ sculpture San-Antonio.jpg|Изге Антоний Флоридский сиркәүе
</gallery>


=== Үгеҙҙәр алышы өсөн «Лас-Вентас» аренаһы ===
Коррида өсөн 23 мең тамашасы һыйҙырышлы неомавритан стилендәге арена (архитектор Аюсо), Алкала урамының осонда урынлашҡан. [[1929 йыл]]да ярымтүңәрәк аркалар һәм керамик инкрустация менән кирбестән төҙөлгән. Монументаль, йәки Вентас исеме аҫтында билдәле. Был Испанияла корридалар өсөн ҙур арена. Был аренала сығыш яһағандан һуң ғына тореро үҙ оҫталығының тулы танылыуын ала һәм һуғышсан үгеҙҙәр үрсеткән фермалар, үҙҙәренең тәрбиәлнеүселәре унда сығыш яһағандан һуң билдәле булып китә. Коррида был аренала март айынан октябрь аҙағына тиклем ял һәм байрам көндәрендә үтә, ә май айында, ҡаланы ҡурсалаусы Изге Исидр байрамдары менән бәйле, егерме көн дауамында үтә, һәм унда иң яҡшы матадорҙар ҡатнаша. Мадридта тағы бер арена бар, ҡаланың көньяғында, тик ул бәләкәйерәк. «Лас-Вентас» аренаһы алдында коррида мәлендә һәләк булған матадорҙарға һәм [[пенициллин]]ды асҡан доктор [[Александр Флеминг]]ҡа һәйкәл ҡуйылған. Флемингтың асышы арҡаһында коррида ваҡытында күп яраланғандар тере ҡала. Бинала коррида музейы урынлашҡан, унда билдәле матадорҙарҙың (Геррите, Гранеро, Хоселито, Бельмонте, Манолете һ.б.) портреттары, уларҙың ҡоралы, инструменттары һәм костюмдары, афишалар, шулай уҡ үгеҙҙәрҙең мумияланған баштары бар.
<gallery class="center">
Файл:Plaza de Toros de Las Ventas (Madrid) 08.jpg|«Лас-Вентас» аренаһы
Файл:CorridaTorosDesfile.JPG|Коррида
Файл:Matador.JPG|Матадор
</gallery>

=== Ретиро паркы ===
Ретиро — ҡаланың иң ҙур (40 га) һәм билдәле паркы, Алкала урамы һәм Мендес-и-Пелайо проспекты һәм Альфонс XII урамдары араһында урынлашҡан. Шул уҡ исемдәге һарай һәм парк борон Габсбургтарҙың резиденцияһы булған. Элегерәк парк урынында Изге Иероним ордены монахтарының сиркәүе урынлаша. Филипп IV һәм уның эйәрсендәре был урында ял итергә яратҡан. Ошонан Буэн-Ретиро исеме ({{lang-es|Buen Retiro}}) — «хозур яңғыҙлыҡ» килеп сыҡҡан. Буэн-Ретиро король һарайын төҙөгәндән һуң Карл III ваҡытында парк ансамбле ташландыҡ хәлгә килә. [[1868 йыл]]да парк муниципаль идаралыҡҡа тапшырыла, шунан һуң ул ҡала кешеләренең яратҡан урынына әйләнә. Паркта король Альфонс XII мемориалы, XIX быуаттың күренекле архитекторы Веласкес төҙөгән ике павильон — быяланан Гәлсәр һарай һәм Веласкестың кирбес һарайы урынлаша.

<gallery class="center">
Файл:Monumento a Alfonso XII de España en los Jardines del Retiro - 01.jpg|Ретиро паркы. Король Альфонсо XII һәйкәле
Файл:Palacio de Cristal - 02.jpg|Ретиро паркы. Гәлсәр һарай
Файл:Buen Retiro Fuente de los Galapagos02.jpg|Ретиро паркында Галапагосс фонтаны

</gallery>

=== AZCA районы ===
Был заманса финанс районы Кастельян проспектында (элегерәк генералиссимус Франко проспекты) урынлашҡан һәм Париждың Дефанс районына оҡшаған. 157 м бейеклектәге Пикассо башняһы был районда хәҙерге Мадридтың символы булып тора. Бейек бина [[Пабло Пикассо|Пикассо]] майҙанында урынлашҡан. Уның авторы Минору Ямасаки — [[Нью-Йорк]]тағы Бөтә донъя сауҙа үҙәге биналарының авторы. Мадридтың [[XXI быуат]]тағы иң бейек биналары AZCA районында түгел, ә яңы «Куатро-Торрес» бизнес-районында төҙөлгән. 2007—2008 йылдарҙа унда төҙөлгән дүрт башня илдең иң бейек биналары исемлегендә тәүге дүрт юлды биләй.
<gallery class="center">
Файл:AZCA (Madrid) 08.jpg|'''AZCA районы'''
Файл:Madrid May 2014-52a.jpg|'''Пикассо башняһы'''
Файл:AZCA (Madrid) 03.jpg|'''AZCA районының бейек йорттары ҡышын'''

</gallery>

== Транспорт ==

== Ҡәрҙәш ҡалалар ==

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

{{Европа башҡалалары}}

[[Категория:Европа баш ҡалалары]]
[[Категория:Мадрид|*]]
[[Категория:Миллионер ҡалалар]]