Мазепа Иван Степанович битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт эшмәкәре
| имя = Иван Степанович Мазепа
| оригинал имени = {{lang-uk|Іван Степанович Мазепа}}, {{lang-pl|Jan Mazepa Kolędyński}}, {{lang-lat|Iohannes Mazeppa}}
|
| ширина =
| описание изображения =
| герб = POL COA Kurcz Mazepa.svg
| подпись герба = [[Курч (герб)|Герб Мазепы]]
| должность = Днепрҙың ике яғында урынлашҡан Войско Запорожское гетманы
| флаг = Flag of the Cossack Hetmanat.svg
| периодначало = [[4 август]] [[1687]]
| периодконец = [[6 ноябрь]] [[1708]]
| монарх = [[Иван V]] (1696 йылға тиклем)<br>[[Пётр I]]
| предшественник = Иван Самойлович
| преемник = Иван Скоропадский (Рәсәйҙән ҡуйылған вәкил (ставленник) булараҡ); Филипп Орлик (ҡыуылған гетман)
| партия = 
| дата рождения = 20.3.1639
| место рождения = [[Белая Церковь]] янындағы яямазепинцы ауылы, {{МестоРождения|Речь Посполитая}}, хәҙер — {{МестоРождения|Белоцерковский районы}} [[Киев өлкәһе]]
| место смерти = {{МестоСмерти|Бендеры}}, <br> [[Ғосман империяһы]]
| похоронен = Изге Юрий сиркәүе, Галац
| автограф = Ivan Mazepa Signature.svg
| отец = Степан Михайлович Мазепа
| мать = Мария-Магдалина (Мазепа)|Марина Мокиевская
| супруга = Анна Половец (Фридрикевич) (1642—1702)
| дети = ҡыҙы (бала сағында үлгән)
| вероисповедание = [[православие]]<ref name="БРЭ">{{БРЭ|статья=Мазепа Иван Степанович|id=2155416|автор=В. А. Артамонов|том=18|страницы=444—446|год=2011}}</ref>
| награды = {{{!}} style="background: transparent"
{{!}} {{Орден Андрея Первозванного}} (мәхрүм ителгән)
{{!}}-
{{!}}{{Орден Белого орла (Речь Посполитая)}}
{{!}}}
[[Йәһүҙә ордены]]
}}

'''Ива́н Степа́нович Мазе́па''' ('''Мазепа-Колединский'''<ref>''Костомаров, Н. И.'' Мазепа. — М.: Терра — книжный клуб, 2004. — С. 3.</ref>; {{Lang-uk|Іва́н Степа́нович Мазе́па (Іван Мазепа-Колединський)}}, {{Lang-pl|Iwan Mazepa (Jan Mazepa Kołodyński)}}, {{Lang-la|Iohannes Mazepa}}; [[20 март]] 1639, [[Аҡ Сиркәү|Белая Церковь]] янындағы Мазепинцы ауылы [[Речь Посполитая]] — {{OldStyleDate2|2|октябрь|1709|21|сентябрь|}}<ref name="books.google.nl">[https://books.google.nl/books?id=-h6r57lDC4QC&pg=PA361&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Historical Dictionary of Ukraine — Ivan Katchanovski, Zenon E. Kohut, Bohdan Y. Nebesio, Myroslav Yurkevich — Google Boeken]</ref>, [[Бендеры]], [[Ғосман империяһы]]) — [[Гетманщина|Войско Запорожское (Гетманщина)ны]]ң хәрби, сәйәси һәм дипломатик эшмәкәре.

Запорожский Ғәскәре (1687—1704) гетманы, Рус батшалығы протектораты аҫтында «Днепрҙың ике яғындағы Запорожье Ғәскәре гетманы» тигән исемгә үҙгәртелә (1704—1709). XVII быуат аҙағы — XVIII быуат башында Рәсәйҙең тышҡы һәм эске сәйәсәтен үткәреүҙә [[Пётр I]]нең көрәштәше. Запорожская Сечь биләмәһе сәйәси үҙаллылығын сикләп, Украинаның һул яры һәм Киев менән идара итә. Уның ҡарамағындағы территорияларҙы иҡтисади йәһәттән күтәреү өсөн күп эш башҡара<ref>''Оглоблин, О.'' [http://litopys.org.ua/coss3/ohl09.htm Внутрішня політика гетьмана Івана Мазепи]</ref>. Палий ихтилалы ваҡытында ваҡытлыса Уң яр Украинаһы контролдә тота.

1708 йылда Төньяҡ һуғышта Рәсәй менән Швеция араһындағы ваҡиғалар барышында Швеция короле Карл XII яғына күсә. Карл XII Полтава янында еңелгәндән һуң (1709), Ғосман империяһына ҡаса һәм Бендеры ҡалаһында үлә.

Рәсәй империяһы тарихнамәһе һәм рәсми публицистикаһы дәүләткә хыянат итеүсе тип ҡарала. Хәҙерге Украинала милли герой булараҡ хөрмәт ителә.

== Биографияһы ==

=== Ғаиләһе ===
Мазепа Киевщинала Белоцерковский старостваһы Мазепинцы ауылында<ref name="litopys.org.ua"/> шляхет православие<ref name="БРЭ" /> ғаиләһендә тыуған<ref name="litopys.org.ua">[http://litopys.org.ua/coss3/ohl06.htm Олександер Оглоблин. Гетьман Іван Мазепа та його доба.// Розділ І. Іван Мазепа до гетьманства. Друге доповнене видання. — Нью-Йорк • Київ • Львів • Париж • Торонто. — 2001.]</ref>. Буласаҡ гетмандың документтар буйынса билдәле ата-бабаһы, Иван Мазепаның ҡарт ҡартатаһы — Николай Мазепа-Колединский<ref name="litopys.org.ua"/>, уға хәрби хеҙмәте өсөн поляк короле Сигизмунд II Август Каменице йылғаһындағы утарҙы, һуңынан Мазепинцы ауылын бүләк иткән.

Ивандың олатаһы Михаил Мазепа<ref name="litopys.org.ua"/>, фаразланыуынса, рус батшаһына хеҙмәт иткән: Рус батшалығының көньяҡ сиктәрен татарҙар сапҡынынан һаҡлаған һәм 1620 йылда төрөктәр менән һуғышта һәләк булған<ref name="litopys.org.ua"/>

Атаһы Адам-Степан Мазепа Богдан Хмельницкийҙың көрәштәштәренең береһе була. Урыҫ баярҙары менән Переяслав һөйләшеүҙәрендә ҡатнаша. Переяславский килешеүен хупламай һәм артабан Гетман Выговский менән Речь Посполитая составында Бөйөк Рус кенәзлеген ойоштороуҙа ҡатнаша, әммә һөҙөмтәләргә өлгәшә алмай. 1662 йылда поляк короле уны Черниговский подчашийы вазифаһына тәғәйенләй һәм был вазифаны 1665 йылда вафатына тиклем биләй<ref name="litopys.org.ua"/>.

Иван Мазепаның әсәһе Марина Мокиевская Белоцерковщинала боронғо шляхта православие нәҫеленән булған. Улар Киев казак полкында етәксе вазифалар биләгән<ref name="Оглоблин">[http://litopys.org.ua/coss3/ohl.htm Олександер Оглоблин «Гетьман Іван Мазепа та його доба»]</ref>. Хәҙерге Рәсәй тикшеренеүсеһе Т. Г. Таирова-Яковлева үҙенең «Мазепа» монографияһында Маринаның атаһы һәм ағаһы Хмельницкийҙың старшинаһы булған һәм поляктар менән һуғышта — атаһы Чортков эргәһендә (1655), ә ағаһы Дрожи-полела (1655) һәләк булған. Ире үлгәндән һуң, Марина, сәсен ҡырҙырып, Мария исеме менән Киев-Печерский Вознесенский ҡатын-ҡыҙҙар монастыры башлығы (настоятельница) һәм Глуховский ҡатын-ҡыҙҙар монастыры игуменьяһы була.

65 йәшендә Мазепа үҙенең исем ҡыҙы (крестница) Матрёнаға, Василий Кочубейҙың ҡыҙына (Пушкиндың «Полтава» поэмаһында Мария тип аталған), ғашиҡ була. Әммә ҡануни хоҡуҡ буйынса бындай бәйләнеш тыйылған була һәм инцесҡа тиңләштерелә, шуға күрә улар өйләнешә алмай<ref>{{Cite web |url=http://www.bolshoi.net/spettacolo/mazepa/mazepa-libr.htm |title=Либретто П. Буренина по поэме А. С. Пушкина «Полтава» |accessdate=2008-10-23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080517063424/http://www.bolshoi.net/spettacolo/mazepa/mazepa-libr.htm |archivedate=2008-05-17 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180612141346/http://www.bolshoi.net/spettacolo/mazepa/mazepa-libr.htm |date=2018-06-12 }}</ref><ref>[http://www.sovsekretno.ru/magazines/article/1498 Взлёт и падение гетмана Мазепы]</ref>. Мазепаның Матрёна менән хат алышыуы өлөшләтә һаҡланған.

=== Уҡыуы һәм Польша короле һарайындағы тормошо ===
Иван Мазепа Киев-Могилян коллегиумында (рухани академияһы), һуңынан Варшавала Иезуит коллегиумында уҡыған. Һуңыраҡ атаһы ҡушыуы буйынса поляк короле Ян Казимирҙың һарайы эргәһендә ҡабул ителә, ул «батша йоҡо бүлмәһе» дворяндары иҫәбендә тора.

Королгә яҡынлығы уға белем алыу мөмкинлеге бирә: ул Голландияла, Италияла, Германияла һәм Францияла уҡый, украин, рус, поляк, татар, латин телдәрендә иркен аралашҡан. Шулай уҡ ул итальян, немец, француз телдәрен белгән<ref name=jakovleva_4>''Яковлева Т. Г.'' [http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/MAZEPA.HTM Мазепа — гетман: в поисках исторической объективности] // [[Новая и новейшая история]], 2003, № 4.</ref>. Күп уҡыған, күп телдәрҙә бына тигән китапханаһы булған. Уның яратҡан китабы — Никколо Макиавеллиҙың «Хөкөмдар» әҫәре.

Н. И. Костомаров, Мазепа менән бергә Ян-Казимир һарайында хеҙмәт иткән поляк Пасектың яҙмаларын һөйләп бирә. Яҙмаларҙан күренеүенсә, 1661 йылда Мазепа үҙенең иптәше Пасекка юҡ ғәйеп таға, ул ҡулға алына, эште тикшерәләр, аҡлайҙар, һәм батша уға 500 червонец бүләк итә, ә Мазепа ваҡытлыса һарайҙан ситләтелгән булған. Киләһе 1662 йылда үҙен кәмһетеүҙәрен онотмаған ҡыҙмаса булып алған Пасек, Мазепаға һуҡҡан, тегеһе ҡоралға тотонған. Шаһиттарҙың ҡайһылары — Мазепа, ҡалғандары Пасек яҡлы булған. Батша: «Яла яғыу яранан да яманыраҡ күренә», — тигән. Ул Пасек менән Мазепаны үҙенә саҡырған, уларға үҙ күҙҙәре алдында ҡосаҡлашып, бер-береһенә кәмһетеүҙәрҙе ғәфү итергә ҡушҡан<ref name="КостомаровМазепаГл1">''Костомаров Н. И.'' Мазепа, глава 1.</ref>.

Православие динле Мазепаһының Ян Казимир католик һарайындағы тормошо ҡатмарлы була. Костомаров был ваҡиғаның тамамланыуын бына нисек һүрәтләй: «Тиҫтерҙәре һәм иптәштәре, католик дине һарайы янындағылар, мыҫҡыллағандарына сыҙай алмай, асыуланып тегеләрҙең береһенә ҡаршы шпагаһына үрелә, ә батша һарайында ҡоралды яланғасландырыу үлемесле енәйәт тип иҫәпләнә. Әммә батша Иоанн Казимир, Мазепа аңлы рәүештә шундай аҙымға бармағанын, тип уйлап, уны язаламай, тик һарайҙан сығара. Мазепа әсәһенең имениеһына, Волынь биҫтәһенә ҡайта»<ref name="Костомаров"/>. Пасек үҙенең яҙмаларында, Мазепа унда, Волында, пан Фальбовскийҙың ҡатыны менән бәйләнешкә ингән, йәнәһе лә, шуға, яланғас Мазепаны, яланғас көйө атҡа бәйләгән, атты ҡамсы, ҡысҡырыу һәм атыу менән ҡурҡытҡан, һәм ат ҡырағай гөлйемееш һәм күгән (терновник) ҡыуаҡлыҡтары араһынан сапҡан, тип раҫлаған<ref name="КостомаровМазепаГл1"/>.

Ләкин Величканың йылъяҙмаһы (шулай уҡ Костомаров унан өҙөмтә килтерә), «Мазепа король Ян-Казимир Украинаның һул яғына Глухов эргәһенә ғәскәр менән поход яһағандан һәм юлда Белая Церковь торағында туҡтағандан һуң, тимәк, 1663 йылдың аҙағында һарай хеҙмәтен ҡалдырған. Бында Мазепа батша ғәскәренән ситләшә һәм үҙенең имениеһында, Мазепинцы ауылында атаһы эргәһендә тороп ҡала»<ref name="КостомаровМазепаГл1"/>.

=== Карьераһы ===
1665 йылда атаһы вафатынан һуң Черниговский подчашийы вазифаһын биләй<ref>[http://www.rulex.ru/01130020.htm Мазепа Иван Степанович] Большой Русский Биографический Словарь, сетевая версия</ref>.

1668 йылда Мазепа Белоцерковский полковнигының тол ҡатыны Анна Фридрикевичҡа өйләнә.

1669 йылдың аҙағында уның ҡайныһы, генераль ылаусы Семён Половец уға гетман Дорошенко даирәһенән сығырға ярҙам итә: Мазепа Гетман һарай гвардияһы ротмистры, һуңынан генераль писары булып үрләй.

1674 йылдың июнендә Дорошенко Мазепаны Көньяҡ [[Ҡырым ханлығы]]на һәм [[Төркиә]]гә илсе итеп ебәрә. Делегация солтанға 15 һул яҡ яр казактарын тотҡон-аманат сифатында алып барған. Константинополгә барышлай делегация кошевой Иван Серко ҡулына эләгә<ref>Ольга Ковалевская, «Мазепа», Изд. «Темпора» 2008</ref>. Мазепаны ҡулға алған Запорожье казактары уны, ңҙҙәренең иптәштәрен тотҡонлоҡҡа оҙатып барыуҙа ҡатнашҡаны өсөн, язаға тарттырырға теләй, әммә һуңынан уны һул яҡ ярҙағы гетман Самойловичҡа оҙата. Тегеһе Мазепаға балаларын тәрбиәләргә ҡуша, ғәскәри иптәш исемен, ә бер нисә йылдан уға генераль яҫауыл дәрәжәһен бирә<ref name="Костомаров"/>.

[[Файл:Hetman Mazepa Ivan Stepanovich (1639-1709).jpg|мини|Гетмандың ысын һүрәте иҫәпләнгән Иван Мазепа портреты Галициялағы Подгорцы ауылында кенәз Сангушко һарайында һаҡланған]]
Софья Алексеевна идараһында власть ғәмәлдә уның фавориты Голицын ҡулында була. Мазепа уға оҡшай, ә Самойлович ҡолағандан һуң, 1687 йылдың 25 июлендә (4 август) Коломак эргәһендәге (хәҙерге Харьков өлкәһенең Коломак районы) радала Голицын Мазепаның һул яр гетманы итеп һайланыуына хәл иткес йоғонто яһай. «Голицын менән Матвеев икеһе лә үҙ заманы кешеләре булған һәм Мазепаны башҡаларҙан айырылып торорлоҡ һәм таң ҡалдырырлыҡ иткән поляк-малорус белемлелеге алымдарына теләктәшлек күрһәтә. Уңышһыҙ Ҡырым походынан һуң, кемгәлер бәлә яғыу ниәтенән, Голицын гетман Самойловичты ғәйепләй: ул гетманлығынан мәхрүм ителеп, туғандары һәм үҙе яҡлылар менән Себергә һөрөлә, улы Григорийҙың башы киҫелә, һәм уны яратҡан Голицынға шулай кәрәккәнлектән, Мазепа гетман итеп һайлана»<ref name="Костомаров">''[[Костомаров, Николай Иванович|Костомаров Н. И.]]'' [http://www.spsl.nsc.ru/history/kostom/kostlec.htm Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей.] Второй отдел: Господство дома Романовых до вступления на престол Екатерины II. [http://www.magister.msk.ru/library/history/kostomar/kostom47.htm Глава 16. Гетман Иван Степанович Мазепа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080929042007/http://www.magister.msk.ru/library/history/kostomar/kostom47.htm |date=2008-09-29 }}</ref>. Ошонда уҡ гетман Мазепаның Коломак мәҡәләләренә ҡул ҡуйыла.

Үҙенең «Уның төп эшмәкәрҙәренең тормош тасуирламаларында рус тарихы» китабында Н. И. Костомаров былай тип яҙа: «Беҙ Мазепаның гетман Самойловичҡа ҡаршы алып барылған интригала ҡатнашыу дәрәжәһен белмәйбеҙ, шуға күрә был мәсьәлә буйынса хөкөм һүҙҙәрен әйтергә тейеш түгелбеҙ»<ref name="Костомаров"/>. Шуны ла билдәләп үтергә кәрәк: «Мазепа» (1-се бүлек) китабында Н. И. Костомаров «уның ваҡытлы етәксе Василий Васильевич Голицын алдында гетман Самойловичты һәләк итеү өсөн ҡулланған интригаларын» телгә ала, ә «Руина» китабында был интригаларҙы ентекләберәк һүрәтләй. С. Соловьёвтың «Рәсәй тарихы» («История России») һәм Украинаның «Літописі Самовидця» китабында<ref>Літопис Самовидця.-К.: Наукова думка, 1971.-С. 144.</ref> Самойловичты урынынан төшөрөү буйынса интригала Мазепаның әүҙем ҡатнашыуы күрһәтелгән, старшиналарҙың Голицынға тапшырылған коллектив ошағында уның ҡултамғаһы ла тора.

Мазепа гетман ролендә кенәз Василий Голицындың икенсе Ҡырым походында ҡатнаша.

Мазепаны ла, Голицынды ла йәмһеҙ күренештә тасуирлау ҡарашы киң таралған: «Һайланыуы менән ул кенәз В. В. Голицынды һатып алыуына һәм старшинаға йомарт вәғәҙәләре менән бурыслы булған. Мазепа имениелар, полковник һәм башҡа вазифалар менән бүләкләгән. Гетман-администратор булараҡ Мазепа әллә ни айырылып тормаған»<ref>''Новый энциклопедический словарь.'' Петроград, Т. 25, стр. 366.</ref>.

Батша ҡыҙы Софияның хаттары менән бергә, Мазепаның Дәүләт архивында һаҡланып ҡалған яҙмаһы ҡыҙыҡлы. Бында Мазепаның гетманға һайланыуында ярҙам иткәне өсөн кенәз Голицынға ришүәт түләгәнлеге күренә<ref name="КостомаровГл2">Костомаров Н. И., [http://ukrstor.com/kostomarov.html Мазепа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081225032641/http://ukrstor.com/kostomarov.html |date=2008-12-25 }}, Глава 2.</ref>. Хәҙерге Украина тикшеренеүсеһе О. Ковалевская фекеренсә, ришүәт тураһындағы версия ысынбарлыҡҡа тап килмәй, сөнки Мазепа һайланыуға булышлыҡ иткәне өсөн бүләктәрен Голицынға һайланғандан һуң бер йыл үткәс ебәргән<ref>Ковалевская О., Иван Мазепа в вопросах и ответах, Киев: Изд. Темпора, 2008</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, ришүәт биреү версияһы барлыҡҡа килеүе Мазепаның үҙенә бәйле. 1689 йылда, Софья менән Голицындың ваҡытлы хакимлығы ҡолағандан һуң, Мазепа батшаға үтенес ҡағыҙы (челобитная) биргән. «Ул батшаға, Леонтий Неплюев янауҙары менән ҡурҡытып, ваз кискән гетман Самойловичтың милегенән һәм үҙенең гетманлыҡ эш хаҡынан червонец һәм ефимкалар менән 11 000 һум, өс боттан ашыу көмөш һауыт-һаба, 5000 һумлыҡ зиннәтле әйберҙәр һәм сбруйы менән өс төрөк аты бирергә мәжбүр итеүе хаҡында еткерә»<ref name="КостомаровГл2" />.

Н. И. Костомаров Мазепа карьераһына шундай әхлаҡи йомғаҡ яһай: «Иван Степановичтың әхлаҡи ҡағиҙәләренән күренеүенсә, ул, әүәлерәк үҙе таянған көстөң юҡҡа сығыуын күргәндә лә, бер ниндәй оят хисе кисермәгән, уны батырған. Изгелек итеүселәренә хыянат ҡылыуы беренсе тапҡыр ғына булмаған. Үҙенең яуыз дошманы Дорошенкоға күсеп, Польшаға хыянат иткән; хакимлығы сайҡала башлауын күргәс тә, Дорошенконан да киткән; һыйындырып, старшина дәрәжәһенә күтәргән Самойловичты оятһыҙ рәүештә һатҡан. Үҙ отошо хаҡына күптән түгел генә ярамһаҡланып, ҡоштабаҡ ялап йөрөгән бөйөк игелекле кешеһенә ҡарата ла шул рәүешле эш иткән»<ref name="КостомаровГл2" />.

=== Төньяҡ һуғышының тәүге йылдары ===
1689 йылдан алып Пётр Мазепаның үҙенә хыянат итеүе тураһында һөйләүсе ошаҡтар ала. Пётр ошаҡтарға ышанырға теләмәгән; ошаҡсылар язаланған, ә батшаның гетманға ҡарата ышанысы артҡан ғына<ref name="Костомаров"/><ref name="Таирова" />. 1700 йылда Мазепа Пётр ҡулынан Рәсәйҙең иң юғары наградаһын — Изге Андрей Первозванный орденын ала һәм ил тарихында был ордендың икенсе кавалеры була. Яҡын йылдарҙа Мазепа батшаның бөтә күрһәтмәләрен теүәл үтәгән.

1704 йылдың июлендә Мазепа фастовский полковнигы Семён Палийҙы Петрға хыянат итеүҙә һәм украин тормошо тәртибен казактарҙың ярлы-ябағайы һәм ҡара халҡы файҙаһына үҙгәртергә ынтылыуҙа ғәйепләй. Палий Мәскәүгә килтерелгән, унан Тубылға һөргөнгә ебәрелгән.

1705 йылдың аҙағында Мазепа тол кенәз ҡатыны Дольская (тәүге ире буйынса Вишневецкая) менән Швеция яғына сығыу һәм Малороссиянан Польша короле хакимлығы аҫтында «үҙ аллы биләмә» булдырыу ниәтен (Дольскаяның хаттары билдәле) тикшергән. Мазепаны ңҙ яғына йәлеп итер өсөн, 1706 йылда «княгиня Дольская Мазепаға Б. П. Шереметев менән генерал Рендың, Меншиков Черниговский гетман йә кенәзе булырға ниәтләнеүен һәм Мазепаға „соҡор ҡаҙыуын“ еткерә»<ref name=jakovleva_4 />.

[[1706 йыл]] Рәсәй дәүләтенең сәйәси уңышһыҙлыҡтары йылы була: 1706 йылдың 13 февралендә Швеция армияһы Фрауштадт янындағы алышта Карл Густав Реншëльдтың саксони-рус армияһын тар-мар итә. 1706 йылдың 13 (швед календары буйынса 14 сентябрендә) Петр союздашы, Саксония курфюрсы һәм поляк короле Көслө Август II шведтар яҡлы Станислав Лещинский файҙаһына поляк тәхетенән баш тартырға мәжбүр була һәм Рәсәй менән союзды өҙә. 1706 йылдың 18 октябрендә Калиш янындағы алышта еңеүгә ҡарамаҫтан, Рәсәй Швеция менән яңғыҙ ҡапма-ҡаршылыҡта тороп ҡала.

Шундай шарттарҙа Мазепа Карл XII-нең ҡуйылыусыһы яңы поляк короле Станислав Лещинский менән иезуит Заленский аша йәшерен һөйләшеүҙәр алып барған<ref name=jakovleva_4 />. Таирова-Яковлева үҙенең китабының 13-сө бүлегендә хәбәр итеүенсә<ref name="Таирова" />, Мазепа менән Лещинскийҙың һөйләшеүҙәренең башланыу ваҡыты билдәһеҙ, әммә 1707 йылдың 17 сентябрендә Мазепа үҙенең генераль писары Филипп Орликка асыла. «Орлик Мазепа менән әңгәмәһендә Лещинскийға ғөмүмән хәрби хәүеф янауы хаҡында һөйләшеүҙәрен аңлатып биргән». Ул,
«Станислав украин сиктәренә ниндәй көс менән килерен һәм Мәскәү дәүләтендә Швеция ғәскәрҙәренең ниндәй уңыштары булыуын күрмәйенсә»", «батша хәҙрәттәренә тоғро ҡалырмын» ти<ref name="Таирова" />. 16 сентябрендә Мазепа Станиславтан хат ала, унда «Станислав Мазепаның, Швед ғәскәрҙәре Украина сигенә еткәс, уйланылған эште башлауын һорай». Күренеүенсә, «алдан уйланылған план тураһында һүҙ барғаны аңлашыла»<ref name="Таирова" />.

=== Кочубейҙың ошағы ===
1707 йылдың август аҙағында генераль судья Василий Кочубей Мазепа өҫтөнән ошаҡ хаты ебәрә. 1707 йылдың 17 сентябрендә уның белдереүе Кочубей менән Мазепа араһындағы яҡшы билдәле шәхси дошманлыҡ юҫығында ялған тип таныла: 1704 йылда исем атаһы Мазепаның Кочубей ҡыҙы Матрёна менән романы башлана, бындай бәйләнеш, инцест булараҡ, тыйыла.

1708 йылдың ғинуарында Кочубей Петр Янценканы (Яковлевты) Мазепаның хыянаты тураһында хәбәр итергә ебәрә. Яковлев Мәскәү Кремленең Благовещен соборы протопопына (батша духовнигы) килә, батша улы Алексей Петрович менән таныша. Батша, йәнә ялған тип һанап, гетмандың дуҫтарына: Гавриил Головкинға һәм Петр Шафировҡа тикшерергә ҡуша.

Был хәбәрҙән ҡурҡып, Мазепа тәфтиш эшенең яҡшы һөҙөмтәһенән һуң (Кочубей, шулай уҡ Мазепа тураһында ошаҡ хәбәр иткән Полтава полковнигы Иван Искра язалауҙарға дусар ителә, ә 1708 йылдың 14 июлендә Киевта башы сабылып өҙөлә<ref name="Костомаров"/>). Мазепа Станислав Лещинский һәм Карл XII менән һөйләшеүҙәрен тағы ла әүҙемерәк алып бара, улар менән йәшерен килешеүҙәр төҙөй. Мазепа шведтарға Төньяҡта ҡышҡы фатирҙар итеп нығытылған пункттар биргән, аҙыҡ-түлек илтеп торған, Запорожье һәм Дон казактарын, хатта ҡалмыҡ ханы Айыуҡаны ла Карл яғына ауҙарырға ебәрергә һүҙ бирә.

=== Карл XII яғына сығыуы ===
1708 йылдың көҙөндә Пётр батша Мазепаны Стародуб янындағы рус ғәскәренә казактар менән ҡушылырға саҡыра. Сирләүенә һәм Карл XII-нең көньяҡҡа хәрәкәт итеүе һәм уның тәҡдимдәре менән бәйле Малороссиялағы болаларға һылтанып, Мазепа мыштырлай. Шул уҡ ваҡытта ул уға ҡушылған старшиналар менән кәңәшләшә һәм Быстрицкий аша Карл менән һөйләшеүҙәр алып бара, А. Войнаровский аша Меншиков менән хат алыша. Меншиков, йәнәһе, сирле Мазепаның хәлен белешергә була.

Фаш ителеүенән ҡурҡып, Мазепа октябрь аҙағында гетман ҡаҙнаһы менән Деснаның һул ярынан Новгород-Северскийҙан көньяҡ-көнсығыштараҡ (Горки (Путивль районы) урынлашҡан Карлға ҡаса; Мазепа менән ни бары 1500 казак була. Швед лагерынан гетман Скоропадскийға, стародубский полковнигына, үҙенең шведтар яғына сығыуы сәбәптәрен аңлатып, старшина менән казактарҙы ла үҙенең өлгөһөнә эйәрергә саҡырып хат яҙа.

=== Батурин ваҡиғалары ===
Карл XII-гә Мазепа ҡышты Батурин ҡалаһында<ref>Документальных свидетельств о деталях предварительных предложений Мазепы Карлу не сохранилось. Однако известно, что переговоры велись и довольно долго. Как сообщает в своей книге [http://www.mazepa.name/history/jakovleva-4.html «Мазепа»] Т. Г. Таирова-Яковлева, он открылся своим приближённым 17 сентября 1707 года. В своей книге Таирова-Яковлева приводит высказывание Мазепы, записанное его верным последователем писарем Орликом: «Я не желал и не хотел христианского кровопролития, но намеревался, придя в Батурин с шведским королём, писать к царскому величеству благодарственное за протекцию письмо, в нём описав все наши обиды…». Тем самым, планы привести Карла в Батурин существовали. Кроме того, в подписанном позднее договоре с Карлом Мазепа обязуется отдать ему как базу на время войны, помимо прочих городов, Батурин (который уже полностью сожжён и не подходит для этих целей). По всей видимости, само соглашение готовилось до сожжения Батурина.</ref> — гетман резиденцияһында ойошторорға вәғәҙә иткән. Унда байтаҡ провиант һәм артиллерия запастары, яҡшы әҙерлекле һәм полковник Дмитрий Чечель етәкселек иткән Мазепаға тоғро гарнизон булған. Мазепа менән Карлдың пландарына 1708 йылдың 2 (13) ноябрендә ҡәлғәне һәм ундағы бөтә запастарҙы баҫып алған алған ғәскәрҙәр ҡамасаулай. Батурин талана, ә Сердюков гарнизоны юҡ ителә.

Ошо ваҡиғалар ваҡытында, төрлө баһалар буйынса, Батуриндың 5-15 мең хәрби һәм тыныс халҡы һәләк булған: С. Павленко буйынса 5-6,5 мең казак ғәскәре һәм 6-7,5 мең ябай халыҡ, бөтәһе 11-14 мең<ref name="Павленко">{{Cite web |url=http://www.golos.com.ua/rus/article/1176472682.html |title=Сергей Павленко. Не батуринская комедия, а трагедия! |accessdate=2008-09-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071215201355/http://www.golos.com.ua/rus/article/1176472682.html |archivedate=2007-12-15 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071215201355/http://www.golos.com.ua/rus/article/1176472682.html |date=2007-12-15 }}</ref>; В. В. Петровский, Л. А. Радченко, В. И. Семененко''. История Украины. Непредубеждённый взгляд. Харьков: Издательский дом «Школа», 2007. С. 176 (укр.)</ref>

Украинаның Министрҙар Кабинеты документтарына ярашлы, шул осорҙоң Батуриндағы ваҡиғаларҙың рәсми украин исеме<ref>[https://archive.is/20120805122118/www.minjust.gov.ua/0/13679 Розпорядження від 2 квітня 2008 р. № 567-р Київ «Про підготовку та відзначення 300-річчя подій, пов’язаних з воєнно-політичним виступом гетьмана Івана Мазепи та укладенням українсько-шведського союзу»] См. пп 14, 16 Распоряжения</ref> — «Батурин трагедияһы». 2007 йылдың 21 ноябрендә Украина президенты Виктор Ющенко «Гетман баш ҡалаһы» Милли тарихи-мәҙәни ҡурсаулығын һәм Батурин ҡасабаһын үҫтереүҙең ҡайһы бер мәсьәләләре тураһында" тип исемләнгән указға ҡул ҡуйҙы, уның сиктәрендә 2009 йылда бында «Украина өсөн доға» скульптура композицияһы асылды.

=== Карл XII һөжүме ===
«Гадячҡа күскәндә шведтарға йылы өйҙәрҙән һыуыҡҡа сығырға тура килгән. Йөҙҙән ашыу швед һалдаты ҡул-аяғын өшөтә, бер нисә тиҫтәһе һәләк була. Ярһыған Карл ғинуар башында үҙ ғәскәрҙәрен Веприкка ташлай. Көсөргәнешле оборонанан һуң, дары бөткәс, ҡала бирелә. Швеция армияһы ике меңгә яҡын кешене һәм бик күп офицерҙарын юғалта. Әсирлеккә алынған казактарҙы Мазепеға бирә, ул уларҙы соҡорға ултыртырға бойороҡ бирә һәм ас тота»<ref name="Таирова" />. Батша армияһы һалдаттары иһә, хәрби әсирҙәр кеүек, яҡшыраҡ мөғәмәлә иткән Карл ҡулында була<ref>Крман Д., [http://www.vostlit.info/Texts/rus7/Krman/frametext.htm Итинерарий]. Малоизвестный источник по истории Северной войны. Вопросы истории. № 12 1976.</ref>. Хәйер, батшаның мәрхәмәте иректе аңлатмай. Әсирҙәр ғинуарҙан июнгә тиклем махсус лагерҙарҙа тотола һәм Полтава һуғышы алдынан ихтилал һөҙөмтәһендә рус армияһы ярҙамы менән азат ителә.

«Бынан һуң Карл Зеньковты, Опошняны һәм Лебединды алды. Ҡалалар ҡаршылыҡ күрһәтмәй. Күп осраҡта улар буш торған. Карл уларҙы таларға, өйҙәрҙе яндырырға, кешеләрҙе үлтерергә ҡушҡан. Ғинуар аҙағында Слобожанщинаға поход ойошторола, уның һөҙөмтәһендә тағы тиҫтәләгән ауыл һәм ҡала юҡ ителә. Шведтарҙың бындай ғәмәлдәре партизандар һуғышына килтерҙе; бвл Карлдың хәлен тағы ла ауырайтты»<ref name="Таирова" />. Терей биҫтәһендә генә 1 000-дән ашыу кеше үлтерелгән<ref>«„10 декабря полковник Функ с 500 кавалеристами был командирован, чтобы наказать и образумить крестьян, которые соединялись в отряды в различных местах. Функ перебил больше тысячи людей в маленьком городке Терее (Терейской слободе) и сжёг этот городок, сжёг также Дрыгалов (Недрыгайлово). Он испепелил также несколько враждебных казачьих деревень и велел перебить всех, кто повстречался, чтобы внушить ужас другим“, — рассказывает с полным одобрением Адлерфельд.» — ''[[Тарле, Евгений Викторович|Тарле Е. В.]]'', Сочинения. Том 10. — М.: Издательство Академии Наук СССР, 1959. С. 363—800, «Северная война и шведское нашествие на Россию» [http://militera.lib.ru/h/tarle2/03.html Глава III. От вторжения шведов в Северскую Украину до начала осады Полтавы (Сентябрь 1708 г. — апрель 1709 г.) ]</ref>. 1709 йылдың февралендә шведтар Коломакты яндыра<ref>[http://www.kharkivoda.gov.ua/show.php?page=kolomatska&lang=ru Справка-презентация Коломакского района на сайте Харьковской областной государственной администрации].</ref>.

=== Гетман Мазепа, Карл XII һәм Запорожская Сечь араһында союз килешеүе ===
<!--
[[27 марта]] [[1709 год]]а в [[Великие Будища (Диканьский район)|Великих Будищах]] гетманом Войска Запорожского [[Мазепа|Иваном Мазепой]], королём Швеции [[Карл XII (король Швеции)|Карлом XII]] и [[Кошевой атаман|кошевым атаманом]] [[Гордиенко, Кость|Константином Гордиенко]] был подписан договор о совместной борьбе против русского царя Петра І.

По этому договору Украина провозглашалась «на вечные времена свободной от всякого чужого посягательства», Запорожье присоединялось к шведско-украинскому союзу, а шведский король Карл XII давал обязательство не заключать мира с Петром І без выполнения союзных обязательств<ref>Крупницький Б. Гетьман Мазепа і його доба.// Союзний договір між Карлом XII, Мазепою і Запорізькою Січчю. Київ: «Україна». — 2003. — С. 185—187.</ref><ref>Борщак І. Іван Мазепа — людина і історичний діяч.// Розділ XI. Київ: «Веселка». — 1992. — С. 66-67.</ref><ref>Таирова-Яковлева Т. Г. Мазепа.// Глава XIV. Катастрофа. — М.: Молодая гвардия, 2007. — С. 229.</ref><ref>Павленко С. Иван Мазепа.// Путь к Полтавскому поражению. Киев: «Альтернативы». — 2003. — С. 398—399.</ref>.
 -->

=== Еңелеүе, анафемаһы һәм үлеме ===
[[Файл:Mazepa2.JPG|thumb|Карл XII һәм гетман Мазепа Полтава алышынан һуң]]
Карл XII 1709 йылдың 8 апрелендә Мазепа менән рәсми килешеү төҙөгән. Уға «Украинаның законлы кенәзе» тигән маҡтаулы исем биргән. Мазепа иһә, былар араһында, Стародуб, Малин, Батурин, Полтава, Гадяч ҡалаларын да «һуғыш һәм хәүеф-хәтәрҙәр осоронда» Карл XII-гә бирергә вәғәҙә иткән.

1708 йылдың 6 ноябрендә Пётр батша Глухов ҡалаһында үткән радала яңы гетман һайларға бойороҡ бирә. Пётрҙың теләге буйынса, Иван Ильич Скоропадский һайлана.

600 / 1000ТӘРЖЕМӘ ИТЕҮ
1708 йылдың 12 ноябрендә Глуховтың Троицк соборында Пётр I алдында Киев, Галич һәм Малороссия митрополиты Иоасаф (Кроковский), башҡа архиерейҙар менән, литургия һәм доға атҡарған һәм «гетман Мазепаға һәм яҡындарына мәғгелек ләғнәт иғлан ителә»<ref name="Бантыш 401">[[Бантыш-Каменский, Дмитрий Николаевич|Дмитрий Бантыш-Каменский]]. ''История Малой России от водворения славян в сей стране до уничтожения гетманства''. Киев, 1903, стр. 401.</ref>.

Шул уҡ көндө Глуховта элекке гетманды символик язалау тасуирлана: «Мазепаның ҡарасҡыһын майҙанға алып сыҡтылар. Енәйәте өсөн язалау тураһында хөкөм ҡарары уҡыла; кенәз Меншиков һәм граф Головкин тарафынан Гетман вазифаһына жалованный грамоталар, мөхбир йәшерен кәңәшсе дәрәжәһе, изге апостол Андрей Первозванный ордены йыртыла, ҡарасҡынан таҫма сиселә. Шунан йәлләдкә хыянатсының һүрәтен ташланылар; барыһы ла уны аяҡ аҫтына һалып тапанылар һәм ҡаланың урам-майҙандарында бауға тағылған ҡарасҡыны һөйрәп йөрөттөләр һәм язалау урынында аҫтылар»<ref name="Бантыш 401" />.

Шул уҡ йылдың 12 ноябрендә Мәскәүҙең Успение соборында батша улы Алексей Петрович алдында Мәскәү Патриарх тәхетенең митрополиты Рязань һәм Муром (Яворский) митрополиты Стефан (Яворский) архиерейҙар соборы хеҙмәтендә Скоропадскийҙың гетман итеп һайланыуы сәбәпле рәхмәт доғаһы уҡылған, шунан һуң руханиҙарға:<ref name="Бантыш 401" />. Бынан тыш, Пётр I-нең ҡушыуы буйынса, гетман Мазепаға махсус рәүештә Йәһүҙә Ордены яһалған.
<!--
Идеологические оценки личности и деяний Мазепы чрезвычайно различны, часто противоположны. Однако объективным результатом его перехода к Карлу было втягивание войска шведов в Малороссию, куда они вошли в расчёте на обещанные Мазепой провиант, зимние квартиры и 50 тысяч казачьего войска (хотя, возможно, против желания самого гетмана): «Карл шёл в Малороссию с большими надеждами. Малороссийский гетман Иван Мазепа вступил с ним в тайный договор, и его тайная присылка к королю с просьбою идти скорее была, как говорили, причиною внезапного поворота королевского»<ref name="Костомаров2"/><ref>Это одна из самых распространённых версий событий. Однако документальных свидетельств о содержании предварительных переговоров Мазепы с Карлом не сохранилось. Поэтому все версии не могут считаться доказанными и имеют статус более или менее правдоподобных гипотез: от запланированного за один-два года перехода на сторону шведов при признаках их победы (что подтверждается его верным сторонником писарем Орликом) до спонтанного решения (впрочем, последнее для Мазепы в его более чем зрелом возрасте было бы совсем нехарактерно). Ещё одна из многих возможных версий: Мазепа мог вести переговоры с шведами «на всякий случай» (если Россия начнёт проигрывать, а риск этого был), как запасливый хозяин, и испугался, заключив по каким-то симптомам, что его тайна раскрыта или вот-вот раскроется.</ref>. Но под знамёна Мазепы встало только 3 тысячи, многие из которых вскоре его покинули, воспользовавшись объявленной Петром [[Амнистия|амнистией]]. Позднее к шведам присоединилось ещё около 7 тысяч запорожцев (это по шведским данным, обычно называют вдвое меньшие числа). Эти войска даже не участвовали в решающем [[Полтавская битва|Полтавском сражении]]. В то же время, в русской армии было больше казаков, чем у Мазепы.
 -->
Полтава эргәһендә шведтар ғәскәре 1709 йылдың 27 июнендә (8 июлдә) рус армияһы тарафынан ҡыйратыла<ref name="Армия">''Васильев А. А.'' [http://battles.h1.ru/Poltava_sostav.shtml О составе русской и шведской армий в полтавском сражении.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080329064908/http://battles.h1.ru/Poltava_sostav.shtml |date=2008-03-29 }} Военно-исторический журнал. 1989. № 7.</ref>, Швецияның Европала йоғонтоһо һиҙелерлек кәмей, ә Рәсәй йоғонтоһо арта. Полтава һуғышынан һуң Карл менән Мазепа Днепрҙың көньяғына ҡаса, Переволочны ауылы янында саҡ рус ғәскәрҙәре ҡулына эләкмәй, һәм Бендерға килеп етә.

Ғосман империяһы Мазепаны рус властарына биреүҙән баш тарта. Константинополдәге батша илсеһе Пётр Толстой бының өсөн бөйөк төрөк вәзиренә элекке гетманды биреүҙә ярҙам иткәндәре өсөн 300 000 ефимка тотонорға әҙер булһа ла.

Мазепа 1709 йылдың 21 сентябрендә<ref name="books.google.nl"/>Бендерыла вафат була. Войнаровскийҙың ҡустыһының улы бойороғо буйынса уның кәүҙәһе Галац ҡалаһына күсерелә һәм ундағы Изге Георгий сиркәүендә ҙур хөрмәт күрһәтеп ерләнә. 1962 йылда сиркәү һәм ҡәбер һүтелә<ref>{{Cite news|title=Cine a fost cazacul Mazepa, războinicul care tulbură Europa chiar şi după 300 de ani de la moarte. Răpus pe pământ românesc, a fost îngropat de şase ori|url=https://adevarul.ro/locale/galati/cine-fost-cazacul-mazepa-razboinicul-tulbura-europa-300-ani-moarte-rapus-pamant-romanesc-fost-ingropat-sase-ori-1_55df2afef5eaafab2cf9d431/index.html|work=adevarul.ro|date=1440731139|accessdate=2018-10-27|language=en}}</ref>.

Гетман Скоропадскийҙың үтенесе буйынса, великоростар яғынан малоростарға ҡарата көс ҡулланыу осраҡтарына һылтанып, 1710 йылдың 11 мартында батша манифесы менән «малороссийский халҡын» кәмһетеүҙе, кәрәкмәгәндә, Мазепаның хыянаты менән битәрләү тыйыла; аяуһыҙ яза биреү һәм хатта үлем язаһы биреү менән янайҙар<ref>Бантыш-Каменский Дмитрий Николаевич. История Малой России, со времён присоединения оной при царе Алексее Михайловиче, с кратким обозрением первобытного состояния сего края. Часть 4. — Приложения к четвёртой части: XX. Манифест государя Петра I о запрещении всякого чина людям оказывать малороссийскому народу обиды, озлобления, укоризны, порицание изменниками, и излишнее требование подвод, и проч. — С. 230—232. — Москва, типография Семёна Селивановского, 1822 (переиздание: Киев, Издательство «Час», 1993).</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, 1711 йылда Гетманщинаға килгән дат илсеһе Юст Юль раҫлауынса, батша, үҙ сиратында, казактарға бик ышанмаған, ә украин ҡәлғәләренең бөтә гарнизондары һәм коменданттары рустар булыуына, үҙ сиратында, казактар риза булмаған<ref>Юст Юль. Записки датского посланника в России при Петре Великом// Лавры Полтавы. — М.: Фонд Сергея Дубова, 2001. — С. 285. На Интернет-ресурсе: [http://www.vostlit.info/Texts/rus11/Jul/frametext9.htm Восточная Литература. Средневековые источники Востока и Запада]</ref>.

=== Запорожская Сечтең юҡҡа сығарылыуы ===
<!--
К шведам, кроме отряда Мазепы, позднее присоединилась часть запорожского войска ([[Чертомлыкская Сечь]]) под началом кошевого атамана [[Гордиенко, Кость|Константина Гордиенко]] в количестве до 1500 человек. «Замечательно, что запорожцы, всегда державшиеся интересов черни в борьбе с казацкою старшиною, и на этот раз заявили такое требование, которое было противно как Петру, так и Мазепе, чтобы в Малороссии не было старшины и чтобы весь народ был вольными казаками, как в Сечи»<ref name="Костомаров2">''Костомаров Н. И.'', Русская история в жизнеописаниях её главнейших деятелей, Глава 15, [http://www.spsl.nsc.ru/history/kostom/kostom46_3.htm III От Альтранштадтского мира до Прутского мира России с Турцией]</ref>.

По сведениям Д. Яворницкого, царь Пётр I отдал приказание князю Меншикову двинуть из Киева в Чертомлыкскую Сечь три полка русских войск под командованием полковника Яковлева с тем, чтобы «истребить всё гнездо бунтовщиков до основания» и 11 мая 1709 года Сечь была взята и разрушена. После жестокой свалки взяты были в плен [[кошевой атаман]], войсковой судья, 26 [[Куренной атаман|куренных атаманов]], 2 [[монах]]а, 250 человек простых казаков, 160 человек женщин и детей. Из того числа 5 человек умерло, 156 человек атаманов и казаков казнено, причём несколько человек были повешены на плотах и самые плоты пущены были вниз по Днепру на страх другим<ref>''Яворницкий Д. І.'' Исторія запорозьких казаків, у трьох томах. — К.: Наук. думка, 1991. — Т. 3.//Глава Пятнадцатая, стр. 324—329.</ref>.

Костомаров так описывает «треугольник» Пётр — Мазепа — Сечь: «Перед царём, выхваляя свою верность, он [Мазепа] лгал на малорусский народ и особенно чернил запорожцев, советовал искоренить и разорить дотла Запорожскую Сечь, а между тем перед малоруссами охал и жаловался на суровые московские порядки, двусмысленно пугал их опасением чего-то рокового, а запорожцам сообщал тайными путями, что государь их ненавидит и уже искоренил бы их, если бы гетман не стоял за них и не укрощал царского гнева»<ref name="Костомаров"/>. Мазепа писал Головину о своём давнем недруге [[Гордеенко, Константин|Косте Гордеенко]]: «Запорожцы ни послушания, ни чести мне не отдают, что имею с теми собаками чинити? А всё то приходит от проклятого пса кошевого… Для отмщения ему разных уже искал я способов, чтоб не только в Сечи, но и на свете не был, но не могу найти…»<ref name="Таирова">''Таирова-Яковлева Т. Г.,'' Мазепа. — М.: Молодая гвардия, 2007.</ref>.

Но случилось так, что Сечь была уничтожена русскими войсками именно тогда, когда часть запорожцев под водительством Гордеенко поддержала Мазепу. Ещё в 1703 году, когда «среди запорожцев начались „шатости“», Мазепа предложил Москве на казаков «несколько десять бомб бросить»<ref name=jakovleva_4/>. По этому поводу Т. Г. Таирова-Яковлева высказывает интересную гипотезу о роли раздоров с Сечью в безнадёжном переходе Мазепы к шведам: «Кто знает, может быть, Мазепа, понимая, что гибнет, намеревался утащить в эту пропасть и Запорожье, которое он всегда считал врагом Гетманщины?»<ref name="Таирова"/>.
 -->

== Анафеманы алып ташлау мәсьәләһе ==
<!-- {{Викитека-текст|ru|Анафема гетману Мазепе|Анафемы гетману Мазепе}}
Вопрос об анафеме на гетмана Мазепу был вынесен на обсуждение Священного Синода [[Украинская православная церковь (Московского патриархата)|УПЦ (МП)]], заседание которого состоялось [[14 ноября]] [[2007 год]]а<ref name="orthodox.org.ua">{{Cite web |url=http://www.orthodox.org.ua/ru/novosti/2007/11/14/2145.html |title=Состоялось расширенное заседание Священного Синода УПЦ, на котором Синодальные отделы отчитались о своей деятельности за 2007 год |website=Українська Православна Церква |accessdate=2009-04-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20111025192026/http://orthodox.org.ua/ru/novosti/2007/11/14/2145.html |archivedate=2011-10-25 |deadlink=yes }}</ref>. Синод поручил Богословской комиссии УПЦ и Киевской духовной академии изучить вопрос относительно канонических и исторических обстоятельств отлучения от Церкви гетмана Ивана Мазепы и фактов совершения по благословению церковной власти заупокойных богослужений по нему<ref name="orthodox.org.ua"/>.

17 марта [[2008 год]]а на Всеукраинской казачьей раде Украины<ref>{{Cite web |url=http://ictv.ua/ukr/news_ukraine.php?news_id=110422 |title=Вхід в систему — ICTV. Канал з характером |accessdate=2008-03-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080604171939/http://ictv.ua/ukr/news_ukraine.php?news_id=110422 |archivedate=2008-06-04 |deadlink=yes }}</ref>, которая состоялась в Киеве, президент Украины Виктор Ющенко заявил, что издал указ об установке памятников гетману Мазепе в столице Украины Киеве, Полтаве<ref>{{Cite web |url=http://www.president.gov.ua/documents/6798.html |title=Указ Президента Украіни № 955/2007 |website=Офіційне представництво Президента України |accessdate=2008-03-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080402123318/http://www.president.gov.ua/documents/6798.html |archivedate=2008-04-02 |deadlink=yes }}</ref>, и сделает всё возможное для снятия анафемы на гетмана Мазепу.

В настоящее время в ряде средств массовой информации дискутируется вопрос о том, что анафема на гетмана Мазепу была снята ещё в 1918 году<ref>{{Cite web |website=Українська Православна Церква |title=Мазепа |url=http://orthodoxy.org.ua/ru/mazepa |accessdate=2008-03-22 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20080604191453/http://orthodoxy.org.ua/ru/mazepa |archivedate=2008-06-04 |deadlink=yes }}</ref>, хотя в ноябре 2007 года Священный Синод Украинской православной церкви сообщил, что «нет ни одного официального документа, который свидетельствовал бы о снятии анафемы с Мазепы с 1708 года»<ref name="interfax"/>.

22 февраля [[2008 год]]а, будучи в Москве, президент Украины [[Ющенко, Виктор Андреевич|Виктор Ющенко]] поинтересовался у патриарха Московского и всея Руси [[Алексий II|Алексия ІІ]], действительно ли в [[1918 год]]у РПЦ была снята анафема с гетмана Мазепы. Из заявления патриарха [[Алексий II|Алексия ІІ]] следует, что «в 1918 году [[Патриарх Тихон|патриарху Тихону]] действительно поступало обращение с просьбой рассмотреть вопрос о снятии анафемы с Мазепы, о чём Святейший Патриарх сообщил на совещании епископов в рамках проходившего тогда в Москве Поместного Собора Православной Российской Церкви. […] снятия анафемы не было, что не исключает того, что этот вопрос компетентными канонистами и историками может быть рассмотрен в будущем»<ref name="interfax">[http://www.interfax-religion.ru/?act=news&div=23021 В Русской церкви объяснили президенту Украины, что анафема с гетмана Мазепы в 1918 году '''не была снята''']. Интерфакс, 22 февраля 2008 г.</ref>.

Обращение Президента было связано с тем, что [[Православие#Канонические поместные Церкви|канонические]] [[Константинопольская православная церковь]] (и входящая в её состав [[Украинская православная церковь в Канаде]]<ref>[http://risu.org.ua/ua/library/historic_archive/33601/ Послання Собору Єпископів Святоi Украінськоi Греко-ПравославноіЇ Церкви а Канадi]</ref>), [[Иерусалимская православная церковь]], [[Румынская православная церковь]]<ref>[http://www.religion.in.ua/news/ukrainian_news/21189-na-chernigivshhini-molitovno-j-urochisto-vidznachayut-den-narodzhennya-getmana-ivana-mazepi.html На Чернігівщині молитовно й урочисто відзначають день народження гетьмана Івана Мазепи] — Релігія в Україні</ref>, [[Польская православная церковь]]<ref>[http://www.radiosvoboda.org/content/article/1622151.html Чи зніме православна церква анафему з гетьмана Івана Мазепи?] — Радіо Свобода, 06.05.2009</ref>, а также [[Украинская грекокатолическая церковь]] и [[Украинская православная церковь Киевского патриархата]] и [[Украинская автокефальная православная церковь (1990—2018)|Украинская автокефальная православная церковь]] не признают анафему на гетмана Мазепу и проводят богослужения за упокой его души.

В то же время некоторые украинские православные организации напомнили Ющенко, что гетман Мазепа в [[1708 год]]у был предан анафеме Православной церковью за нарушение данной на Евангелии присяги на верность русскому царю, а также за то, что позволил осквернять православные храмы шведским солдатам, допущенным им в пределы Южной Руси<ref name="interfax"/>.

Кроме того, Мазепа, отмечалось в заявлении, был склонен «к пороку и безнравственности», поскольку «предавался греху блуда, начиная со времени своей молодости, когда сожительствовал с женой польского шляхтича, и до старости, когда совратил свою крестницу Матрону»<ref name="interfax"/>.

В 2018 году [[Вселенский Патриарх]] [[Предоставление автокефалии Украинской православной церкви|провозгласил незаконным и неканоничным]] акт [[Русская православная церковь|Русской православной церкви]] [[анафема]]тствования украинского христианина Ивана Мазепы ввиду того, что он является использованием религии в политических целях<ref>[https://www.ukrinform.ua/rubric-society/2543179-filaret-poasniv-comu-vselenskij-patriarhat-zgadav-pro-anafemu-mazepi.html Філарет пояснив, чому Вселенський патріархат згадав про анафему Мазепи] // [[Укрінформ]]{{ref-uk}}</ref>.
 -->

== Гетман Мазепаның тышҡы ҡиәфәте ==
«Полтава һуғышы яланы» ҡурсаулығы музейының ғилми хеҙмәткәрҙәре — Шендрик Л. К. һәм Янович А. В. хәбәр итеүенсә, [[Пётр I]] һәм башҡа императорҙар дәүләт структуралары һәм сиркәү алдына гетман Мазепаны хәтерләтә алырлыҡ бөтә нәмәне юҡ итеү (Damnatio memoriae) бурысын ҡуйған<ref name="после"/><ref name="после">[http://www.cossackdom.com/articles/k/kovaleva_obrazmazepi.htm Після знищення гетьманських портретів та спотвотрення присвячених йому творів, що було здійснено за наказом Петра І, в Україні автентичні зображення Мазепи майже зникли]</ref> Ошо маҡсатта Украинала Рәсәй хөкүмәте йыл һайын яҙылған анафемалар менән бер рәттән<ref>''Шендрик Л. К., Янович А. В.'' Мазепа. Дослідження портретів гетьмана.// Вступ. Полтава: «Верстка». — 2004. — С. 6.</ref>картиналарҙа, сиркәүҙәрҙә, иконаларҙа һәм гравюраларҙа гетман Мазепаның бөтә һүрәттәрен юҡ иткән<ref>[https://web.archive.org/web/20070716095103/http://www.zn.ua/2000/2040/47665/ Новый «червонец»: дизайн изменили, а «Мазепу» — нет]</ref>.
{| class="graytable"
|-
|[[Файл:Jensen-Mazepa-053-Porträtt av Mazepa.png|100px]]
|[[Файл:Ivan Mazepa 3.png|100px]]
|[[Файл:Iwan Mazepa 1706.jpg|100px]]
|[[Файл:Nikitin Getman.jpg|100px]]
|[[Файл:Ivan Mazepa2.jpg|100px]]
|[[Файл:Jonas Kazimieras Sapiega vyresnysis.jpg|100px]]
|
|-
|№ 1, Киев-Печера лавраһы.
|№ 2, С. Величко йылъяҙмаһы.
|№ 3, Днепр художество музейы.
|№ 4, Украинаның Милли музейы
|№ 5, немец баҫмаһында сыҡҡан М. </br>Бернингротг гравюраһы, 1704 йыл.
|№ 6, И. Никитин эше. Портрет оҡшашлығы юҡ.

|}
<!--
В то же время сохранились описания внешности Ивана Мазепы, которые оставили в своих воспоминаниях его современники. Историограф Карла ХІІ Георг Нордберг дает такое описание гетмана Мазепы:<blockquote>«Мазепа среднего роста, худощавый, ему около 70 лет, глаза быстрые и ясные, сберегли жизненный огонь; носит усы на польский манер. Разговаривает рассудительно»<ref>Из дневниковых записей Каролингов. — Стокгольм. — 1992. — С. 7.</ref>.</blockquote>
Принц Максимилиан Эммануил, участник похода Карла ХІІ, так описывает Мазепу:<blockquote>«Мазепа был телом худощавый, невысокий, на голове имел кучери или польские косы, при этом, имея более 60 лет возраста, сохранял присутствие духа и ясный ум»<ref>Зі споминів Максиміляна Емануїла, принца вюртемберзького, участника походу Карла ХІІ // ''Січинський В.'' Чужинці про Україну. — К.: Довіра, 1992. — С. 151.
</ref>.</blockquote>
Шведы считали, что Мазепа был очень похож на шведского генерала графа Эриха Дальберга<ref>''Лисюк Каленик.'' Портретографія великого гетьмана І. Мазепи.// Музейні вісті. — 1999. — Ч. І. — С. 17—18.</ref>. -->
<blockquote>«Иван Мазепа — уртаса буйлы, һомғол; ҡулдары нәҙек, оҙон, аҡ; ғорур башында аҡ төйөрлө; йөҙө ағарынған, шыма һәм бейек маңлайлы; күҙҙәре ҡуңыр, тәрән, ялтырауыҡ, йүгерек, сағыу; ҡарашы ғорур, талапсан, уйсан; ирене нәҙек; мыйыҡтары — поляк мода буйынса, һалынҡы»<ref>''Шендрик Л. К., Янович А. В.'' Мазепа. Дослідження портретів гетьмана.// Вступ. Полтава: «Верстка». — 2004. — С. — 33.</ref><ref>''В’ячеслав Станіславський.'' [http://www.siver-litopis.cn.ua/arh/2006/2006n03/2006n03r02.pdf Про питання про зовнішність Івана Мазепи]</ref>.</blockquote>

== Гетман Мазепа сәйәсәтенең төп маҡсаттары ==
Украина тарихсыһы Александр Оглоблин фекеренсә, Украина гетманы булараҡ Мазепа сәйәсәтенең төп маҡсаттары булып Украина ерҙәрен: үҙе хакимлыҡ иткән Гетманщина, Украинаның уң яры, Запорожье, Слободская Украина һәм Хан Украинаһы берҙәм Украина державаһы составында берләштереү, шулай уҡ Европа тибындағы дәүләт нигеҙе булараҡ казак үҙидара системаһын һаҡлап ҡалыу менән Гетман власын булдырыу торған<ref>''Оглоблин Олександер'', [http://litopys.org.ua/coss3/ohl05.htm Гетьман Іван Мазепа та його доба.]{{ref-uk}}</ref>.

Ғүмеренең һуңында Мазепа поляк короле, шведтарҙың союздашы Станислав Лещинскийҙың Белая Рустә гетман вазифаһын алыуға ризалаша. Бына шулай, ул ваҡиғаларға туранан-тура йәлеп ителгән, Төньяҡ һуғышында ҡатнашыусы Густав Адлерфельд, Карл XII-нең камергеры Мазепа менән Станислав Лещинский араһындағы килешеүҙе һүрәтләй:
{{начало цитаты}}Бөтә Украина, Северское, Киев, Чернигов һәм Смоленск кенәзлектәрен индереп, Польша хакимлығы аҫтында ҡалырға тейеш, бының өсөн Мазепа кенәз титулы менән бүләкләнә һәм, үҙ ерендә Курляндия герцогы эйә булған хоҡуҡтарға тиңләштерелеп, Витебск һәм Полоцк воеводаларын ала<ref>Adierfeld, Gustav. «Leben Karls des Zwolften Konigs von Schweden aufdesselben Befehl beschrieben von Hemi Gustav von Adierfeld, Koniglichen Cammerherm, mit Anmerkungen eriautert und fortgesatzt, wie auch mit nothingen Abripen versehen» (немецкий перевод с оригинального шведского издания), 1742, часть 3, с.236. <br>Н. И. Костомаров. «Собрание сочинений», СПб, 1905, кн. 6, т. XVI: «Мазепа и мазепинцы», с.607<br>Н. И. Костомаров. «Мазепа», М.: «Республика», 1992, с.229</ref>
{{конец цитаты}}

Санкт-Петербург дәүләт университеты профессоры Татьяна Таирова-Яковлева фекеренсә, Мазепаның ысын идеялары икенсе булған: «Мазепа Лещинский менән союзды шведтар баҫып инеү осрағына мөмкин булған иң ситке алым итеп ҡараған, бәлки, Гетманщинаны үҙгәртеп ҡороу шарттарында старшиналар араһында бола ҡубып осрағына яйлаштырылыуы ихтимал. Украина халҡы бер фекерле түгел. Берәүҙәре Мәскәүгә теләктәшлек күрһәткән, икенселәре төрөк протекцияһына йүнәлешле, өсөнсөләәре — фәҡәт „тыумыштан поляктарға антипатиянан“ — татарар менән туғанлашырға теләй. Самусь һәм башҡа Уң яр халҡы поляктарҙың үс алыуынан ҡурҡа, һәм Речь Посполитаяға буйһонорға теләмәгәндер, моғайын. Шуға күрә Мазепа башта Украинала фекерҙәр берҙәмлеге булдырырға һәм Речь Посполитая менән берләшеүгә, һәм һуңынан союз тураһында уйларға тәҡдим иткән булыуы бар. Бындай изге теләктәрҙең ваҡыт отошона иҫәпләнгән декларация ғына булыуы аңлашыла»<ref name="Таирова" />.

Гетман Мазепа батша Пётр І-гә ике тапҡыр Слободской Украинаны ҡушыу мәсьәләһен ҡуйған һәм ике тапҡырында ла кире яуап алған.

== Гетман Мазепаың эске сәйәсәте ==

=== Казактар ===
Гетман Мазепаның эске сәйәсәте казак старшинаһының йоғонтоһон көсәйтеүгә, уның иҡтисади базаһын һәм социаль хәлен нығытыуға, уны Гетманщинаның идара итеүсе ҡатламына әүерелдереүгә йүнәлтелә. Гетман власы йәиһә полковниктарҙың старши́на һәм руханиҙарға (күпселек осраҡта монастырҙарға) имениелар биреүе һиҙелерлек артҡан.

Гетманлығының тәүге көндәрендә һәм айҙарында уҡ Мазепа иҫке биләмәләрҙе раҫлаған йәки «ирекле хәрби» имениелар фондынан яңыларын алырлыҡ бер нисә универсал бирә. Мазепа гетманлығы осоронда старши́на һәм монастырҙарҙың ер һатып алыуы ныҡ таралған.

Ләкин ер биләү һәм ауыл хужалығы казак старши́наһының берҙән-бер финанс хәле сығанағы булмай. Старши́налар төрлө сауҙа-сәнәғәт операцияларына ҙур иғтибар бүлә.

Старши́наға төрлө финанс операциялары, атап әйткәндә, араҡы, тәмәке һәм дегет «ҡуртымы», ҙур табыш килтергән. Был операцияларҙа генераль, рядовой старши́на ла, ир-егеттәр ҙә, хатта ҡатын-ҡыҙҙар ҙа ҡатнашҡан.

Ул заманда старши́на, бигерәк тә уның юғары ҡатламы, Гетманщинаның көньяғында ла, төньяғында ла сәнәғәт эшҡыуарлығын киң йәйелдерә.

Старшина поместьеларын туплау процесы юғары старши́на ҡулында сәйәси властың тупланыуы менән бергә бара. Полковник власы күләме арта. Элек тауыш биреү юлы менән үҙ вазифаһына һайланған полковник хәҙер полктың нәҫелдән нәҫелгә күсә килгән хужаһы була.

Старши́наның был категорияһын билдәләгән яңы исем барлыҡҡа килгән — «бунчук ширҡәте», «затлы хәрби ширҡәт», ул гетман власына туранан-тура ҡараған урындағы һәр төрлө (полк йәки сотня) бурыстарынан һәм юрисдикциянан азат ителгән, «гетман бунчугы» һәм «оборона» власы ҡарамағында булған, тик Генераль суд тарафынан ғына хөкөм ителгән.

Шул рәүешле Иван Мазепа үҙенең дәрәжәһе менән уға ғына буйһонған һәм уның юрисдикцияһына ғына ҡараған казактарҙың юғары ҡатламын булдырған.

=== Крәҫтиәндәр ===
Казак старшинаһы ҡулында ер биләү һәм сәйәси властың тупланыуы крәҫтиән массаһын эксплуатацияһы үҫешенә килтерә. Мазепа осоронда, бер яҡтан, йөкләмәләр үҫкән, икенсе яҡтан, уларҙың нисбәте үҙгәргән. Атап әйткәндә, аҡсалата түләү һәм ба́рщина арта. Ләкин аҡсалата һәм натураль йөкләмәләр «ирекле хәрбиҙәр» һәм айырыуса рангалыларҙа (шул иҫәптән гетмандарҙың) поместьеларында өҫтөнлөк итһә, барщинаның көсәйеүе поместьеларға, тәү сиратта, монастырб биләмәләренә хас була.

XVII быуат аҙағында подданныйҙарҙың йөкләмәләренең артыуы старшиналар власына ҡаршы асыҡ сығыштарға күскән крәҫтиәндәр массаһында ҙур ҡәнәғәтһеҙлек тыуҙыра. Мазепа хөкүмәте дәүләт һәм йәмғиәт ҡоролошо мәнфәғәттәрендә, власть башындағыларҙың башбаштаҡлығын һәм посполиттарҙың эксплуатацияһын сикләп, ҡыҫылырға мәжбүр булған.

Быуат аҙағында һул ярҙағы Украинала барщинаның ғәҙәти күләме аҙнаһына ике көнгә тиклем артты. Ләкин күп кенә властар подданныйҙарҙы барщинала эшләргә мәжбүр итеп ошо норманан артыҡ эшләргә мәжбүр итә.

XVII быуат аҙағында Һул яр Украинала барщинаның ҡәҙимге күләме аҙнаһына ике көнгә тиклем артҡан. Ләкин күп кенә власть эйәләре, норманы күбәйтеп, подданныйҙарҙы барщинала байтаҡҡа артыҡ эшләргә мәжбүр иткән.

=== Мазепаның сиркәүҙәр төҙөүе һәм тергеҙеүе ===
Мазепа гетманлығын өйрәнеүселәр, тарих фәндәре докторы Юрий Мицик һәм Сергей Павленко мәғлүмәттәре буйынса, үҙ аҡсаһына Иван Мазепа 26 собор, сиркәү һәм ҡыңғыраулыҡ төҙөй<ref>{{Cite web |url=http://orthodoxy.org.ua/ru/istoriya/2008/10/16/19769.html |title=Юрій Мицик. Гетьман Іван Мазепа як покровитель Православної Церкви |accessdate=2009-04-11 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090428065414/http://orthodoxy.org.ua/ru/istoriya/2008/10/16/19769.html |archivedate=2009-04-28 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090428065414/http://orthodoxy.org.ua/ru/istoriya/2008/10/16/19769.html |date=2009-04-28 }}</ref><ref>Сергей Павленко. Иван Мазепа. Издательский дом "Альтернативы. Киев — 2003, стр.241.</ref>, шул иҫәптән Украинанан ситтә лә.

<center><gallery widths="150" heights="200">
Файл:Chernigov kollegium.jpg|<small>Чернигов коллегиумы</small>
Файл:Kiev military cathedral.jpg|<small>Николаев хәрби соборы (Киев)</small>
Файл:Вознесенский собор (Переяслав-Хмельницкий).JPG|<small>Изге Вознесенка соборы (Переяслав-Хмельницкий)</small> 
</gallery></center>

Яңы монументаль ғибәҙәтханалар төҙөү Мазепаның төҙөлөш эшмәкәрлегенең ҙур ҡаҙанышы була. Киевта, башҡа ҡалаларҙа боронғо сиркәүҙәр яңыртыла һәм яңылары төҙөлә. Киевта ул замандың иҫтәлекле урындары — Братский монастырындағы Богоявленск соборы, Пустынно-Николаевский монастырындағы Николай соборы, Печерский монастырының Экономический ҡапҡаларындағы Бөтә Изгеләр сиркәүе — оҙаҡ ваҡыт сиркәү төҙөлөшө өлгөһө булып торған<ref>[http://www.rusarch.ru/gripas1.htm Владимир Грипась. Для процветания Украины. Гетман Иван Мазепа и ренессанс национальной культуры]</ref>. Киевта София соборы ҡыңғыраулығы ла Мазепа заказы буйынса төҙөлгән.

Юғары сиркәү иерархтары үҙҙәренең хеҙмәттәрендә Украиналағы сиркәү төҙөлөшөнә ҡарата Мазепа сәйәсәтен юғары баһалай. Мазепа төҙөгән бөтә сиркәүҙәргә гетмандың гербы төшөрөлгән һәм Иван Мазепаның башланғысы буйынса, уның аҡсаһына сиркәү төҙөлгән тип яҙылған керамик пластиналар һалына. Митрополит Стефан Яворский үҙенең «Заря славная» хеҙмәтендә Иван Мазепаны «ваҡыт Мәңгелек Китаптарында яҙып ҡалдырған» юлбашсы тип һүрәтләй<ref>Павленко С. Іван Мазепа як будівничий української культури.// Панегірики на честь керманича. ВД «Києво-Могилянська академія», 2005, стр. 70-71.</ref>.

; Шулай уҡ ҡарағыҙ
* Бречицкий Андроников монастыры (Черниговщина)
* Николаев хәрби соборы (Киев)
* Изге Вознесенский соборы (Переяслав-Хмельницкий)
* Покровская сиркәүе (Дегтяревка)
* Троицкий соборы (Чернигов)

== Нәфис әҙәбиәттә Мазепа образы ==
Иван Мазепаның яҙмышы Америка, Канада, Англия, Германия, Польша, Рәсәй һәм башҡа илдәрҙән күп кенә күренекле яҙыусыларында, шағирҙарында, рәссамдар һәм композиторҙарында һ. б. ҡыҙыҡһыныу уятты.

XXI быуатта урыҫ телле Америка яҙыусыһы Рафаэль Гругмандың [https://algoritm-kniga.ru/zaveschanie-mazepy-knjazja-svjaschennoj-rimskoj-imperii-otkryvsheesja-v-odesse-prapravnuku-bonaparta.html «Завещание Мазепы, князя Священной Римской империи, открывшееся в Одессе праправнуку Бонапарта» мажаралы романы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210913132034/https://algoritm-kniga.ru/zaveschanie-mazepy-knjazja-svjaschennoj-rimskoj-imperii-otkryvsheesja-v-odesse-prapravnuku-bonaparta.html |date=2021-09-13 }}
<center><gallery widths="160" heights="160">
Изображение:Mazeppa Louis Boulanger.jpg|<small>Луи Булянже. Мазепаның ыҙалары. 1827 йыл</small>
Изображение:Horace Vernet mazepa01.jpg|<small>Орас Верне. Атҡа бәйләнгән Мазепа. 1820-се йылдар</small>
Изображение:Théodore Chassériau 005.jpg|<small>Теодор Шассерио. Атҡа бәйләнгән Мазепаның кәүҙәһе янында бер казак ҡатыны. 1851 йыл</small>
Изображение:Jensen-Mazepa-053-Porträtt av Mazepa.png|<small>Билдәһеҙ рәссам. Киев-Печера Лавраһының Успение соборында Иван Мазепаның портреты. ХVІІІ быуат башы</small>
</gallery></center>

== Мазепа тураһында хәтер ==
* Иван Мазепа Тәреһе — Украинаның дәүләт наградаһы Иван Мазепа исемен йөрөтә.
* Украинала Мазепа хөрмәтенә торама пункттар, урамдар аталған, һәйкәлдәр ҡуйылған, уларҙың береһе — Полтавала<ref>[http://www.pravda.com.ua/rus/news/2016/05/7/7107793/ В Полтаве открыли памятник гетману Мазепе] «[[Украинская Правда]]», 07.05.2016</ref>.
* Мазепа хөрмәтенә Румыниялағы Галац ҡалаһының ике кварталы — Мазепа-І һәм Мазепа-ІІ, аталған; элек унда Иван Мазепа исемендәге урам булған, ә урындағы Пречистая Дева сиркәүе әлегәсә «Мазепинская» тип атала<ref>[http://www.rri.ro/art.shtml?lang=12&sec=438&art=23136 ІІІ. Перепоховання тіла І. Мазепи у м. Галац та збереження в Румунії історичної пам’яті про українського гетьмана.]{{Недоступная ссылка|date=Октябрь 2018 |bot=InternetArchiveBot }} — Всесвітня служба Радіо Румунія</ref>.
* Курск өлкәһендә (Рәсәй) И. Мазепаның элекке имениеһы — Мазеповка ауылы бар<ref>[http://www.mazepa.name/biograph/mazepa8.html Сергей Павленко. Иван Степанович Мазепа (укр.)]</ref>.
* Украина ҡораллы көстәренең 54-се айырым механизацияланған бригадаһы Мазепаның исемен йөрөтә.
* Румынияла, Америка Ҡушма Штаттарында һәм Украинаның Австрия илселегендә Мазепа һәйкәлдәре бар. 2009 йылдың 21 сентябрендә Черниговта Коллегиум эргәһендә гетман-меценатҡа һәйкәл (мәрмәр колоннала герб төшөрөлгән бронза бюст, скульпторы Геннадий Ершов) ҡуйыла.
* Уның портреты купюрала, 10 гривна тәңкәлә һәм почта маркаһында һүрәтләнгән.

<center><gallery perrow="5" widths="180" heights="140">
Файл:10 hryvnia 1992 front.jpg|<small>Мазепа төшөрөлгән 1992 йылғы 10 украин гривна купюраһы</small>
Файл:10 hryvnia 1994 front.jpg|<small>1994 йылда Мазепа төшөрөлгән 10 украин гривна купюраһы</small>
Файл:10 hryvnia 2006 front.jpg|<small>2006 йылда Мазепа төшөрөлгән 10 украин гривна купюраһы</small>
Файл:Stamp of Ukraine s85.jpg|<small>Иван Мазепеға арналған Украина почта маркаһы</small>
Файл:Iwan Mazepa. Brąz, marmur. 2009 Czernihów, Ukraina.jpg|<small>Черниговтағы һәйкәл</small>
Файл:Ivan Mazepa Poltava.jpg|<small>Полтавала һәйкәл</small>
Файл:Бюст Мазепы музей Битва за Киев.jpg|<small>Яңы Петровцыҙа «1943 йылда Киев өсөн һуғыш» дәүләт музей-ҡурсаулығынан Мазепа бюсы</small>
</gallery></center>

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* Йәһүҙә ордены
* Мазепа палаталары (Мәскәү)

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* [[Николай Костомаров|Н. Костомаров]], «[[Руина (история Украины)|Руина]]» и «Мазепа и мазепинцы»;
* [[Маркевич, Николай Андреевич|Николай Маркевич]]. История Малой России, в 2-х томах. Москва. В типографии Августа Семена, при Императорской Медико-Хирургической Академии. 1842 год.
* Статьи и заметки о Мазепе в «[[Киевская старина|Киев. стар.]]» ([[1882]], № 4; [[1883]], № 7; 18 8 4, № 12; [[1885]], № 7 и 12; [[1886]], № 12; [[1887]], № 1 и 2; [[1888]], № 5);
* «Liste alphab é tique des portraits russes», par A. Wassiltschikoff ([[1875]], I, 497, с портретом);
* Статья А. М. Лазаревского в «[[Русский архив|Русск. арх.]]» ([[1876]], № 12);
* Статья А. Е. Д-ого, в «[[Киевский телеграф|Киевск. телегр.]]» ([[1866]], № 1, 2, 3 и 4);
* А. Терещенко в «[[Русский архив|Русск. арх.]]» ([[1865]], № 9),
* О Мазепе и Палии в «[[Черниговский листок|Черниг. лист.]]» ([[1862]], № 4, 5, 6 и 8),
* О Мазепе и Горленках в «[[Вестник Европы (1866—1918)|Вест. Европы]]» ([[1872]], т. III, ст. [[де Пуле]]).
* ''Павленко С.'' Іван Мазепа як будівничий української культури. — К. : Вид. дім «КМ Академія», 2005. — 304 с.
* ''Павленко С.'' Іван Мазепа. — К. : Вид. дім «Альтернативи», 2003. — 416 с.: іл.
* ''Павленко С.'' Оточення гетьмана Мазепи: соратники та прибічники. — К. : Вид. дім «КМ Академія», 2004. — 602 с.
* ''Павленко С.'' Військо Карла XII на півночі України. — К.: Видавничий дім «Києво-Могилянська академія», 2017. — 512 с.
* ''Павленко С.'' Іван Мазепа. Прижиттєві зображення гетьмана та його наближених. — К.: Мистецтво, 2018. — 208 с.
* ''Павленко С.'' Іван Мазепа. Догетьманський період. Київ : Мистецтво, 2020. 263 с. : іл. <nowiki>ISBN 978-966-577-289-7</nowiki>
* Україна доби Івана Мазепи. 1708—1709 роки в документальних джерелах / Упоряд. ''Сергій Павленко''. К. : Мистецтво, 2019. 496 с. : іл. <nowiki>ISBN 978-966-577-273-6</nowiki>
* Мазепина Атлантида. Творча спадщина доби 1687—1709 рр. / Упоряд. ''Сергій Павленко''. Київ : Мистецтво, 2021. 503 с.: іл. <nowiki>ISBN 978-966-577-302-3</nowiki>
* {{книга
|автор          = Чухлиб Т.
|часть          = 
|заглавие       = Путь к Полтаве. Украина и Россия во время гетманства Мазепы
|оригинал       = 
|ссылка         = 
|ответственный  = 
|издание        = 
|место          = Киев
|издательство   = Наш час
|год            = 2008
|том            = 
|страницы       = 
|страниц        = 289 с.
|серия          = 
|isbn           = 
|тираж          = 5000
}}
* {{книга
|автор          = Север А.
|часть          = 
|заглавие       = Русско-украинские войны
|оригинал       = 
|ссылка         = https://archive.org/details/isbn_9785995500339
|ответственный  = 
|издание        = 
|место          = М.
|издательство   = Яуза-пресс
|год            = 2009
|том            = 
|страницы       = [https://archive.org/details/isbn_9785995500339/page/n80 81]—95
|страниц        = 384
|серия          = 
|isbn           = 978-5-9955-0033-9
|тираж          = 4000
}}
* {{книга
 |автор         = [[Таирова-Яковлева, Татьяна Геннадьевна|Таирова-Яковлева Т. Г.]]
 |заглавие      = Мазепа
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = [[Молодая гвардия (издательство)|Молодая гвардия]]
 |год           = 2007
 |том           = 
 |страниц       = 271[1]
 |страницы      = 
 |серия         = [[Жизнь замечательных людей|Жизнь замечат. людей]]: Сер. биогр.; Вып. 1041
 |isbn          = 978-5-235-02966-8
 |тираж         = 5000
}}

* {{книга
 |автор         = [[Таирова-Яковлева, Татьяна Геннадьевна|Таирова-Яковлева Т. Г.]]
 |заглавие      = Иван Мазепа и Российская империя: история «предательства»
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |место         = М.
 |издательство  = [[Центрполиграф]]
 |год           = 2011
 |том           = 
 |страниц       = 525
 |страницы      = 
 |isbn          = 978-5-227-02578-4
 |тираж         = 2500
}}
* {{книга
 |автор         = [[Артамонов, Виктор Александрович|Артамонов В. А.]], [[Кочегаров, Кирилл Александрович|Кочегаров К. А.]], [[Курукин, Игорь Владимирович|Курукин И. В.]]
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Вторжение шведской армии на Гетманщину в 1708 г.: Образы и трагедия гетмана Мазепы
 |ссылка        = 
 |ответственный = В. А. Артамонов, К. А. Кочегаров, И. В. Курукин; [[ИРИ РАН|Институт Российской истории РАН]]
 |издание       = 
 |место         = СПб.
 |издательство  = Общество памяти игумении Таисии
 |год           = 2008
 |страницы      = 
 |страниц       = 208
 |серия         = 
 |isbn          = 978-5-91041-033-0
 |тираж         = 780
}} (обл.)

* {{книга
 |автор         = [[Задонский, Николай Алексеевич|Задонский Н. А.]]
 |часть         = 
 |ссылка часть  = 
 |заглавие      = Смутная пора. Историческая хроника
 |ссылка        = 
 |ответственный = 
 |издание       = 
 |место         = М.
 |издательство  = Советская Россия
 |год           = 1959
 |страницы      = 
 |страниц       = 224
 |серия         = 
 |isbn          = 
 |тираж         = 
}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация}}
* [http://nasledie.russportal.ru/index.php?id=histrus.javorsky01 «Трость ветром колеблема». Слово пред проклятием Мазепы, произнесенное митр. Стефаном Яворским в Московском Успенском соборе, 12 Ноября 1708 г.] (Труды Киевской Духовной Академии. Киев, 1865. Том 3). На сайте ''Наследие Святой Руси''
* [http://www.rulex.ru/01130020.htm Мазела Иван Степанович] РБС
* [http://www.hrono.ru/biograf/bio_m/mazepa.html Мазела Иван Степанович] На сайте ''Хронос''
* [https://www.youtube.com/watch?v=c9s5kOGVFrY Иван Мазепа] Передача из цикла «Час истины» канала [[365 дней ТВ]]
* [http://www.library.kr.ua/elib/markevich/tom4/malor_6.html Переписка Мазепы]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190416195059/http://www.library.kr.ua/elib/markevich/tom4/malor_6.html |date=2019-04-16 }}
* [http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/MAZEPA.HTM МАЗЕПА — ГЕТМАН: В ПОИСКАХ ИСТОРИЧЕСКОЙ ОБЪЕКТИВНОСТИ]
* MirKnig. Online. C. О. Павленко о гетьмане Мазепе (6 книг)
* [https://web.archive.org/web/20150628021624/http://www.edrus.org/content/view/10451/56/ Житие «святого» Иуды]{{мертвая ссылка}}
* [https://web.archive.org/web/20081201202107/http://www.edrus.org/content/view/7784/70/ Почему не может быть снята анафема с гетмана Мазепы ]{{мертвая ссылка}}
* [https://web.archive.org/web/20081201194417/http://www.edrus.org/content/view/82/68/ «В снегах чужбины дальней» (Мазепа: взгляд из Сибири)]{{мертвая ссылка}}
* [http://www.mazepa.name/ «Имя Ивана Мазепы»]{{ref-uk}}
* Сайт «Библиотека Якова Кротова». ''С. Павленко.'' «Мазепа»
* [https://web.archive.org/web/20100123221246/http://orthodoxy.org.ua/uk/node/23912 Существуют ли канонические основания для анафемы Ивану Мазепе?]{{мертвая ссылка}}
* [http://www.religion.in.ua/main/daycomment/1679-cerkovnaya-anafema-sluchaj-ivana-mazepy.html Церковная анафема: случай Ивана Мазепы]
* [http://naub.org.ua/?p=1341 Страсті за Мазепою, або невідома спроба скасувати анафему на гетьмана в роки Другої світової війни | Науковий блог] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220322173129/https://naub.org.ua/?p=1341 |date=2022-03-22 }}
* [https://web.archive.org/web/20140530113732/http://klio.org.ua/ru/Volodimir-Kravchenko.-Ukrayina-Imperiya-Rosiya/Ivan-Mazepa-v-ukrayinskiy-istorichniy-literaturi-XVIII-ta-pershoyi-chverti-XIX-st.html Кравченко В. В. Україна, Імперія, Росія (вибрані статті з модерної історії та історіографії). — К., 2011. — 544 с. Іван Мазепа в українській історичній літературі XVIII та першої чверти XIX ст.]

{{Тышҡы һылтанмалар}}
{{Гетманы Войска Запорожского}}

[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Төньяҡ һуғышында ҡатнашыусылар]]
[[Категория:Аҡ бөркөт ордены кавалерҙары (Речь Посполитая)]]
[[Категория:Изге апостол Андрей Первозванный ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Иван Мазепа]]
[[Категория:Киев-Могилян академияһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Анафемаға бирелгәндәр]]
[[Категория:Румынияла ерләнгәндәр]]
[[Категория:Һатлыҡтар]]
[[Категория:Войско Запорожское гетмандары]]
[[Категория:1709 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:21 сентябрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:20 мартта тыуғандар]]