Мариҙар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Халыҡ
|название = Мариҙар
|изображение = [[Рәсем:Yvan Kyrlya.jpg|91px]][[Рәсем:Palantai.jpg|87px]]
|ширина        = 
|подпись       = [[Йыван Кырла]] • [[Чавайн, Сергей Григорьевич|Чавайн Сергей]] 
|самоназвание = {{lang-chm|Марий, Мары, Маре, Мӓрӹ}}
|численность = 675 000
|расселение = {{Флагификация|Россия}} <br> &nbsp;&nbsp;547&nbsp;605 (2010 г.)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref>, 604&nbsp;298 (перепись 2002)<ref name="perepis2002.ru">[http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 Всероссийская перепись населения 2002 года]</ref><br>
* {{флагификация|Марий Эл}}:<br> &nbsp;&nbsp;290&nbsp;863 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 312&nbsp;178 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{флагификация|Башҡортостан}}:<br> &nbsp;&nbsp;103&nbsp;658 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 105&nbsp;829 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{флагификация|Кировская область}}:<br> &nbsp;&nbsp;29&nbsp;598 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 38&nbsp;390 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{флагификация|Свердловская область}}:<br> &nbsp;&nbsp;23&nbsp;801 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 27&nbsp;863 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{флагификация|Татарстан}}:<br>  &nbsp;&nbsp;18&nbsp;848 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 18&nbsp;787 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{флагификация|Удмуртия}}:<br> &nbsp;&nbsp;8&nbsp;067 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 8&nbsp;985 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ}}:<br> &nbsp;&nbsp;7&nbsp;289 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 7&nbsp;309 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
* {{флагификация|Нижегородская область}}:<br> &nbsp;&nbsp;6&nbsp;415 (2010 г.)<ref name="пер.2010"/>, 7&nbsp;757 (2002)<ref name="perepis2002.ru"/>
{{флагификация|Казахстан}}:<br> &nbsp;&nbsp; &nbsp;4&nbsp;416 (перепись 2009)<ref name=autogenerated2>[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar Национальный состав населения].rar)</ref><br>
{{флагификация|Украина}}:<br> &nbsp;&nbsp; &nbsp;4&nbsp;130 (2001)<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.]</ref><br>
{{Флагификация|Белоруссия}}: <br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 416 (2009)<ref>[http://pop-stat.mashke.org/belarus-ethnic2009.htm Национальный состав населения Белоруссии, её областей и районов. Перепись 2009]</ref> <br>
{{Флагификация|Латвия}}: <br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 277 (2009)<ref name="pmlp1">[http://www.pmlp.gov.lv/lv/statistika/dokuments/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2009.]{{ref-lv}}</ref> <br>
{{Флагификация|Эстония}}: <br>&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp; 245 (перепись 2000)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages.asp Статкомитет Эстонии Национальный состав населения Перепись 2000 г.] ([http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PC225&ti=POPULATION+BY+ETHNIC+NATIONALITY%2C+MOTHER+TONGUE+AND+CITIZENSHIP&path=../I_Databas/Population_census/08Ethnic_nationality._Mother_tongue._Command_of_foreign_languages/&lang=1]) </ref>
| архкультура = [[Ананьин мәҙәниәте]], [[Городецк мәҙәниәте]], [[Боронғо мари мәҙәниәте]]
|религия= '''Mажоритар:''' <br> [[File:OrthodoxCrossblack.svg|15px]] [[Рус православиеһы сиркәүе — православие]]<br>  '''Mиноритар:''' <br> [[File:Mari Native Faith symbol.png|15px]] [[Мари традицион дине]]
|related = Other [[Finnic peoples]]
| раса          = [[Европеоид расаһы]], [[Субурал тибы]]
|язык=
|входит=[[фин-уғыр телдәре]]
|родственные=[[әрзә]], [[Мокша (халыҡ)|муҡшы]], [[меря]], [[мурома]]
}}

'''Мариҙар''' ({{lang-chm|марий, мары, маре, мӓрӹ}}; элегерәк: {{lang-ru|черемисы}}, төрки тел. ''чирмыш''{{Sfn|Марийцы|2005|с=5}}{{Sfn|Энциклопедия Республики Марий Эл|2009|с=519}}{{ref+|Историки утверждают, что данный термин не является родным для марийцев — по отношению к мари его использовали другие народы. Сами марийцы воспринимали термин «черемисы», как правило, с отторжением и негативом<ref>[https://www.idelreal.org/a/mariy-el-cheremisy-1918-god/28997506.html?s=09 «Мари», а не «черемисы». Что произошло 100 лет назад] {{Wayback|url=https://www.idelreal.org/a/mariy-el-cheremisy-1918-god/28997506.html?s=09 |date=20221007071533 }}, Дмитрий Любимов, Idel.Реалии.</ref>|комм.}})) — Рәсәйҙә [[Фин-уғыр халыҡтары|фин-уғыр]] халҡы, [[Марий Эл Республикаһы]]ның төп халҡы. [[Рәсәй]]ҙә 643 мең кеше, шул иҫәптән Марий Элда 324 мең кеше, [[Башҡортостан]]да 106 мең кеше иҫәпләнә.

Мариҙарҙың дүрт төркөмөн бүлеп йөрөтәләр: тау (Марий Элдең көнбайышында һәм күрше райондарҙа, Волганың уң һәм өлөшләтә һул ярында йәшәй), төньяҡ-көнбайышта (Киров өлкәһенең көньяҡ-көнбайышында һәм Түбәнге Новгород өлкәһенән төньяҡ-көнсығышта), болон (мари халҡының күпселеген тәшкил итә, Волга-Вятка йылғалары араһын биләй) һәм көнсығыш (Волганан Башҡортостанға һәм Уралға иммигранттарҙан барлыҡҡа килгән). Һуңғы ике төркөм тарихи һәм лингвистик яҡтан яҡын.

Мари халҡы вәкилдәре [[Башҡортостан]]да башлыса [[Балтас районы|Балтас]], [[Бөрө районы|Бөрө]], [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]], [[Краснокама районы|Краснокама]], [[Ҡалтасы районы|Ҡалтасы]], [[Мишкә районы|Мишкә]], [[Нуриман районы|Нуриман]], [[Шаран районы|Шаран]], [[Яңауыл районы|Яңауыл]] райондарында йәшәй. Дөйөм алғанда, республикала 240-тан ашыу мари ауылы иҫәпләнә.

Мари халҡының күпселеге бөгөн ике телле — [[урыҫ теле]]ндә лә һөйләшәләр.

Мариҙарҙың күпселеге [[Мәжүсилек|мәжүси]], бер өлөшө [[Христианлыҡ|христиан]], ҡалғандары [[ислам]] динен тота.

== Атамаһы ==
Мари исеме прото-һинд-иран тамырынан *márya-, «кеше» тигәнде аңлата, һүҙмә-һүҙ «хоҙай бәндәһе». Ул фин-уғыр һәм һинд-иран телдәрендә һөйләшеүселәр араһындағы иртә бәйләнештәрҙе күрһәтә<ref>{{Cite book|last1=Parpola|first1=A.|title=The Indo-Aryan controversy: Evidence and inference in Indian history|last2=Carpelan|first2=C.|publisher=Routledge|year=2005|isbn=9780700714636|editor-last=Bryant|editor-first=E. F.|pages=119|chapter=The cultural counterparts to Proto-Indo-European, Proto-Uralic and Proto-Aryan: Matching the dispersal and contact patterns in the linguistic and archaeological record}}</ref>.

== Этногенез ==
Беҙҙең эраның беренсе мең йыллығында мари ҡәбиләләре Унжи, Ветлуга йылғаларының бассейны һәм Сура һәм Цивил тамағы араһында (Волганың уң ярында) барлыҡҡа килә. Мариҙарҙың нигеҙен көнсығыш дьяковтар, ананьиндар вариҫтары һәм һуңғы городецтар ҡәбиләләре тәшкил иткән<ref name=":0">{{Книга|заглавие=Финно-угорские народы России: генезис и развитие|год=2011|место=Саранск|издательство=НИИ гуманитарных наук при Правительстве Республики Мордовия|страницы=187|страниц=220}}</ref>.

== Иҫәбе һәм урынлашыуы ==
[[Файл:Ареал расселения марийцев в Волго-Уральском регионе. По данным Всероссийской переписи населения 2010 года..png|thumb|right|Мариҙарҙың Волга-Урал өлкәһендә урынлашҡан майҙаны. 2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса.]]
Мариҙарҙың төп өлөшө Марий Эл Республикаһында йәшәй (290 мең кеше). Байтаҡ өлөшө [[Киров өлкәһе|Киров]] һәм [[Түбәнге Новгород өлкәһе|Түбәнге Новгород]] өлкәләрендә. Иң ҙур мари диаспораһы Башҡортостан Республикаһында урынлашҡан (103 мең кеше). Мариҙар Татарстанда (18,8 мең кеше), Удмуртияла (8 мең кеше), Свердловск өлкәһе (23,8 мең кеше) һәм Пермь крайында (4,1 мең кеше), Ханты-Манси автономиялы округы, Силәбе һәм Томск өлкәләрендә тығыҙ йәшәй<ref name="пер.2010"/>. Шулай уҡ [[Ҡаҙағстан]]да (4 мең, 2009 йыл һәм 12 мең, 1989 йыл), [[Украина]]ла (4 мең, 2001 йыл һәм 7 мең, 1989 йыл), [[Үзбәкстан]]да (3 мең, 1989 йыл) йәшәйҙәр.

Халыҡтың иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса мариҙар һаны (кеше):

{|class="standard"
!
!1897<ref>Данные по переписи 1897 г. приведены по территории [[Российская империя|Российской империи]], [[Вятская губерния|Вятской]] и [[Уфимская губерния|Уфимской губерниям]]</ref><ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php |title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2012-02-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120204034344/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php |deadlink=no }}</ref>
!1926<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php |title=Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2011-05-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110522151210/http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php |deadlink=no }}</ref>
!1939<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php |title=Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2011-08-23 |archive-url=https://www.webcitation.org/619jgqzIO?url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php |deadlink=no }}</ref>
!1959<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php |title=Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2010-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100316172652/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_59.php |deadlink=no }}</ref>
!1970<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php |title=Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2009-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20091203151519/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_70.php |deadlink=no }}</ref>
!1979<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php |title=Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2010-03-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100324145212/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_79.php |deadlink=no }}</ref>
!1989<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php |title=Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2010-03-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100316172713/http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php |deadlink=no }}</ref>
!2002<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php |title=Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2011-06-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110622084055/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php |deadlink=no }}</ref>
!2010<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_etn_10.php |title=Всероссийская перепись населения 2010 г. Население по национальности, полу и субъектам Российской Федерации. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2014-12-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141228031909/http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_etn_10.php |deadlink=no }}</ref>
|-
|[[СССР]]
|align=right| —
|align=right| 428192
|align=right| {{увеличение}} 481587
|align=right| {{увеличение}} 504205
|align=right| {{увеличение}} 598628
|align=right| {{увеличение}} 621961
|align=right| {{увеличение}} 670868
|align=right| —
|align=right| —
|-
|[[Рәсәй Федерацияһы]] ([[Рәсәй империяһы]], [[РСФСР]])
|align=right| 375439<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 |title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. По империи. Черемисское. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2014-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141220214825/http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 |deadlink=no }}</ref>
|align=right| {{увеличение}} 428001
|align=right| {{увеличение}} 476382
|align=right| {{увеличение}} 498006
|align=right| {{увеличение}} 581082
|align=right| {{увеличение}} 599637
|align=right| {{увеличение}} 643698
|align=right| {{уменьшение}} 604298
|align=right| {{уменьшение}} 547605
|-
|[[Марий Эл Республикаһы]] ([[Мари автономлы өлкәһе]], [[Мари АССР-ы]])
|align=right| —
|align=right| 247979
|align=right| {{увеличение}} 273332
|align=right| {{увеличение}} 279450
|align=right| {{увеличение}} 299179
|align=right| {{увеличение}} 306627
|align=right| {{увеличение}} 324349
|align=right| {{уменьшение}} 312178
|align=right| {{уменьшение}} 290863
|-
|[[Киров өлкәһе]] ([[Вятка губернаһы]])
|align=right| 144918<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 |title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. Вятская. Черемисское. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2014-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141220214825/http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 |deadlink=no }}</ref>
|align=right| {{уменьшение}}59741
|align=right| {{уменьшение}}57008
|align=right| {{уменьшение}}52570
|align=right| {{уменьшение}}51682
|align=right| {{уменьшение}}47910
|align=right| {{уменьшение}}44496
|align=right| {{уменьшение}}38930
|align=right| {{уменьшение}}29598
|-
|[[Башҡортостан]] ([[Өфө губернаһы]], [[Башҡорт АССР-ы]])
|align=right| 80608<ref>{{Cite web |url=http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 |title=Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. Уфимская. Черемисское. |access-date=2015-01-15 |archive-date=2014-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141220214825/http://demoscope.ru/weekly/ssp/census.php?cy=0 |deadlink=no }}</ref>
|align=right| {{уменьшение}}79298
|align=right| {{увеличение}} 90163
|align=right| {{увеличение}} 93902
|align=right| {{увеличение}} 109638
|align=right| {{уменьшение}} 106793
|align=right| {{уменьшение}} 105768
|align=right| {{нет изменений}}105829
|align=right| {{уменьшение}}103658
|}
[[Файл:Meadow mari Tsarevokokshaysk.jpg|мини|370x370пкс|Ҡазан губернаһының Царевокшай өйәҙе мариҙары ғаиләһе. Рәсәй империяһы, XX быуат башы]]
;Киров өлкәһе
2002 йыл: район, иҫәп, районда өлөшө:
* Кильмез, 2 мең, 8 %;
* Кикнур, 4 мең, 20 %;
* Лебяж, 1,5 мең, 9 %;
* Малмыж, 5 мең, 24 %;
* Пижан, 4,5 мең, 23 %;
* Санчур, 1,8 мең, 10 %;
* Тужин, 1,4 мең, 9 %;
* Уржум, 7,5 мең, 26 %.

Иҫәбе (Киров өлкәһе): 2002 йыл — 38 390, 2010 год — 29 598.
[[Файл:Расселение марийцев в ПФО по городским и сельским поселениям в %.png|thumb|right|300px|2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа ҡала һәм ауыл биләмәләре буйынса Волга буйы федераль округында мари халҡының күсенеүе]]

== Теле ==
Мари теле [[Урал телдәре]]нең [[Фин-уғыр телдәре|фин-уғыр]] тармағы фин-Волга төркөмөнә ҡарай.

1938/1939 уҡыу йылынан мари мәктәптәрендә [[кириллица|урыҫ алфавиты]] нигеҙендә берҙәм [[алфавит]] индерелә<ref>{{Книга|заглавие=Финно-угорские народы России: диалектика жизненных ценностей. Учебное пособие|ответственный=Под ред. П.Н. Тултаева|год=2013|место=Саранск|издательство=НИИ Гуманитарных наук при Правительстве Республики Мордовия|страницы=128|страниц=195}}</ref>.

1958 йылғы СССР-ҙың мәғариф тураһындағы законы урыҫ милләтле булмаған балаларҙың ата-әсәләренә балалар өсөн туған телде һайлау хоҡуғы бирә, был мари телендә уҡытҡан мәктәптәрҙең бер өлөшөн ҡыҫҡарта. 1988/1989 уҡыу йылында [[Марий Эл|Мари АССР-ында]] 255 милли мәктәп эшләй. Мари телен күпселек осраҡта айырым предмет булараҡ өйрәнәләр. Башланғыс мәктәптә туған тел булараҡ Мари АССР-ында һәм күрше төбәктәрҙә 12 000 бала өйрәнә<ref>{{Книга|заглавие=Финно-угорские народы: диалектика жизненных ценностей|ответственный=Под ред. П.Н. Тултаева|год=2013|место=Саранск|издательство=НИИ Гуманитарных наук при Правительстве Республики Мордовия|страницы=131—133|страниц=195}}</ref>.

Мари Эл Республикаһында 2000 йылдар уртаһында мари теле туған тел итеп 163 мәктәптә, айырым предмет булараҡ 125 мәктәптә өйрәнелә<ref>{{Книга|заглавие=Финно-угорские народы России: диалектика жизненных ценностей|ответственный=под ред. Тултаева|год=2013|место=Саранск|страницы=134—135|страниц=195}}</ref>.

Рәсәйҙә [[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)|2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса мари телендә 487 855 кеше һөйләшә. Рәсәйҙә 604 298 мари кешеһе араһында 464 341 кеше (76,8 %) мари телендә һөйләшә, 587 452 кеше (97,2 %) [[Урыҫ теле|рус теле]]ндә һөйләшә, йәғни мари-рус ике теллелеге киң таралған<ref>{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_04.xls |title=Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.04. Распространенность владения языками в России (2002 г.) |access-date=2011-07-17 |archive-date=2011-09-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110903080155/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_04.xls |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_05.xls |title=Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.05. Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей. |access-date=2011-07-17 |archive-date=2011-06-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110609204027/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_05.xls |deadlink=no }}</ref>. Марий Элдағы 312 195 мари кешеһе араһында мари телендә 262 976 кеше (84,2 %) һөйләшә, шул иҫәптән болон-мари телендә — 245 151 кеше (93,2 %) һәм тау-мари телендә — 17 825 кеше (6,8 %); урыҫ телендә — 302 719 кеше (97,0 %)<ref>{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_06.xls |title=Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.06. Владение языками (кроме русского) населением отдельных национальностей по республикам, автономной области и автономным округам Российской Федерации. |access-date=2011-07-17 |archive-date=2006-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061104083616/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_06.xls |deadlink=no }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls |title=Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.03. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации. |access-date=2010-02-26 |archive-date=2006-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061104083455/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls |deadlink=no }}</ref>.

== Диндәре ==
[[Православие дине|Православиенан]] тыш мариҙарҙың үҙ традицион дине бар, ул хәҙерге ваҡытта ла үҙҙәренең рухи мәҙәниәтендә билдәле бер роль уйнай. Мариҙарҙың үҙ традицион диненә тоғролоғо Европа һәм Рәсәй журналистарында ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. Мариҙарҙы хатта «Европаның һуңғы мәжүсиҙәре» тип тә атайҙар<ref>{{Cite web |url=http://www.geo.ru/puteshestviya/poslednie-yazychniki-evropy |title=Последние язычники Европы |accessdate=2013-11-06 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140512214459/http://www.geo.ru/puteshestviya/poslednie-yazychniki-evropy |archivedate=2014-05-12 |deadlink=yes }}</ref>.

XIX быуатта мариҙарҙың традицион дине ҡыҫырыҡлауҙарға дусар була. Мәҫәлән, 1830 йылда Эске эштәр министры күрһәтмәһе буйынса (уға Изге Синодтан мөрәжәғәт килә) ғибәҙәт ҡылыу өсөн урынын — Чумбылат курыкты шартлаталар. Шуға ҡарамаҫтан, Чумбылат ташын юҡҡа сығарыу көтөлгән һөҙөмтә бирмәй, сөнки мариҙар ташҡа түгел, ә ундағы аллаға табына<ref>Кузнецов С. К. Поездка к древней черемисской святыне, известной со времён Олеария // [[Этнографическое обозрение]]. 1905. № 1. С. 129—157.</ref>.

== Исемдәре ==
Элек-электән мариҙарҙың милли исемдәре булған. Уларҙың исем формалашыуының үҙ формаһы бар, патроним һәм үҙ исемендәге йыйылмаһынан тора. Ул күп йәһәттән исланд теленә оҡшаған. Мәҫәлән, Абай Имансар (Имансар Абаевич), Яҥграват Токтар (Токтар Яҥграватович), Темрай Саркандай (Саркандай Темраевич). Ҡатын-ҡыҙ исемдәре: Лари Салима (Салима Лариевна), Кыркылай Лыставий (Лыставий Кыркылаевна), Гельсий Агави (Агави Гельсиевна) һ. б.

== Белем кимәле ==
Рәсәй мариҙарының белем кимәле Рәсәй Федерацияһы халҡына ҡарағанда күпкә түбәнерәк. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, мариҙар араһында 11,7 % ғына юғары йәки юғары уҡыу йортонан һуң белемле булған (15 йәштән өлкән 470 834 кешенән 55 277 кеше белем кимәлен күрһәтә)<ref>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-13.pdf |title=Население наиболее многочисленных национальностей по возрастным группам, полу и уровню образования (c. 868). |access-date=2016-02-25 |archive-date=2016-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160330110748/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-13.pdf |deadlink=no }}</ref>. Рәсәй халҡы араһында 2010 йылда юғары йәки аспирантурала белем алған кешеләрҙең өлөшө 23,4 % тәшкил итә (15 йәштән өлкәнерәк 117 639 476 кешенән 27 540 707 кеше белем кимәлен күрһәтә)<ref>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol3/pub-03-01.pdf |title=Население по возрастным группам, полу и уровню образования по субъектам Российской Федерации (c. 6). |access-date=2016-02-25 |archive-date=2016-12-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161213132009/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol3/pub-03-01.pdf |deadlink=no }}</ref>.

== Башҡортостан мариҙары ==
Башҡортостан — Мари Элданн һуң Рәсәйҙә йәшәүсе мариҙар һаны буйынса икенсе урында. Башҡортостанда 105 829 мари йәшәй (2002)<ref>{{Cite web |url=http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls |title=>. Число марийских деревень — более 240 |access-date=2010-02-26 |archive-date=2006-11-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061104083455/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/TOM_04_03.xls |deadlink=no }}</ref><ref>[http://encycl.bash-portal.ru/marijcy.htm статья «Марийцы» в Энциклопедии Башкортостан]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2018 |bot=InternetArchiveBot }}</ref>, Башҡортостан мариҙарының өстән бер өлөшө ҡалаларҙа йәшәй.

Мариҙарҙың Уралға күсеүе XV—XIX быуаттарҙа бара һәм уларҙы Урта Волгала көсләп христианлаштырыу менән аңлатыла. Башҡортостандың мари халҡы күпселек осраҡта традицион инаныуҙарын һаҡлап ҡалған.

[[Мари теле]]ндә белем алыу милли мәктәптәрҙә, [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]] һәм [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]] урта махсус һәм юғары уҡыу йорттарында бар. [[Өфө]]лә «Марий ушем» Мари йәмәғәт берекмәһе эшләй.

== Билдәле мариҙар ==
* [[Арбан) Николай Михайлович]] — прозаик, драматург, музыкант, рәссам, Мари АССР-ының беренсе атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Мари Элдың халыҡ яҙыусыһы{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Айзенворт Анатолий Карпович]] — яҙыусы, әҙәбиәт белгесе {{Sfn|История марийской литературы|1989|с=122}}.
* [[Борисов Иосиф Алексеевич]] — яҙыусы, тикшеренеүсе, педагог, СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы{{Sfn|Марийцы|2005|с=269}}.
* [[Васикова Лидия Петровна]] — профессор, мариҙар араһында беренсе ҡатын-ҡыҙ филология фәндәре докторы,<ref>{{Книга:Кто есть кто в Марий Эл|85—86|Васикова Лидия Петровна}}</ref>.
* [[Васильев Валериан Михайлович]] — тел белгесе, этнограф, фольклорсы, әҙәбиәтсе{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Васин Ким Кириллович]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=267}}.
* [[Вишневский Семён Алексеевич]] — шағир, тәржемәсе, журналист{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=249—259}}.
* [[Герасимов Михаил Степанович]] — шағир{{Sfn|Марийцы|2005|с=266}}.
* [[Григорьев Александр Владимирович]] — рәссам{{Sfn|Марийцы|2005|с=279}}.
* [[Данилова Раисия Михайловна]] — Мари Эл Республикаһының атҡаҙанған артисы, мөхәррир, йырсы{{Sfn|Мочаев|2017|с=120}}.
* [[Евсеев Тимофей Евсеевич]] — этнограф, крайҙы өйрәнеүсе, педагог, Мари Эл Республикаһының Милли музейына нигеҙ һалыусы{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=106}}.
* [[Ефимов Измаил Варсонофьевич]] — рәссам, герольдмейстер{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Ефруш Георгий Захарович]] — яҙыусы{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=100}}.
* [[Ефремов Тихон Ефремович]] — мәғрифәтсе{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=41}}.
* [[Зотин Владислав Максимович]] — [[Марий Эл]] беренсе президенты<ref>[http://www.panorama.ru/bio/zotin.shtml Зотин Владислав Максимович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180712072744/http://www.panorama.ru/bio/zotin.shtml |date=2018-07-12 }}.</ref><ref>[http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1996/1296/12.html Выборы президента Республики Марий Эл] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180917022041/http://www.igpi.ru/monitoring/1047645476/1996/1296/12.html |date=2018-09-17 }}.</ref><ref>[http://www.labyrinth.ru/content/card.asp?cardid=11716 Зотин Владислав Максимович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180725092628/http://www.labyrinth.ru/content/card.asp?cardid=11716 |date=2018-07-25 }}.</ref>.
* [[Игнатьев Никон Васильевич]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Йыван Кырла]] — шағир, кино актёры{{Sfn|Марийцы|2005|с=270}}.
* [[Искандаров Алексей Искандарович]] — композитор, хормейстер{{Sfn|Марийцы|2005|с=276}}.
* [[Казаков Николай Иванович]] — шағир{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Кириллова Сарра Степановна]] — режиссёр, Мари АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Мари Эл Республикаһының халыҡ артисы, МАССР Дәүләт премияһы лауреаты<ref>{{Cite web |url=http://shketan.ru/ru/theatrepeople/veteran/150-kirillova |title=Кириллова Сарра Степановна |date= |publisher=Марийский национальный театр драмы им. Шкетана |accessdate=2019-06-03 |lang=ru |archive-date=2018-07-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180725003050/http://shketan.ru/ru/theatrepeople/veteran/150-kirillova |deadlink=no }}</ref>{{Sfn|Марийцы|2005|с=271}}.
* [[Колумб Валентин Христофорович]] — шағир{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Конаков Александр Фёдорович]] — драматург{{Sfn|Марийцы|2005|с=269}}.
* [[Коршунов Константин Максимович]] — актёр, драматург, режиссёр, Мари АССР-ының атҡаҙанған артисы, МАССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты<ref>[http://aboutmari.com/wiki/Коршунов,_Константин_Максимович Коршунов Константин Максимович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190527035201/http://aboutmari.com/wiki/%D0%9A%D0%BE%D1%80%D1%88%D1%83%D0%BD%D0%BE%D0%B2%2C_%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D1%81%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 |date=2019-05-27 }}.</ref>{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Лашманов Пётр Ильич]] — шағир, прозаик, тәржемәсе, этнограф, крайҙы өйрәнеүсе, педагог{{Sfn|Мочаев|2017|с=249}}.
* Л[[екайн Никандр Сергеевич]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=267}}.
* [[Луппов Анатолий Борисович]] — композитор{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Макс Майн]] — шағир, тәржемәсе, журналист, мөхәррир{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=249—259}}.
* [[Матвеев Иван Сергеевич]] — актёр.
* [[Матюковский Геннадий Иванович]] — шағир, прозаик, тәржемәсе, журналист{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=249—259}}.
* [[Мосолов Василий Петрович]] — агроном, мариҙарҙан беренсе академикref>{{Книга:Мари-Турекский район|176—186|Посёлок Мари-Турек|http://www.12rus.ru/List/26/1193/}}</ref>.
* [[Мухин Николай Семёнович]] — шағир, тәржемәсе{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Николаев Сергей Николаевич]] — драматург{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Олык Ипай]] — шағир{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Орай Дмитрий Фёдорович]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=267}}.
* [[Осмин Йыван]] — шағир, прозаик, журналист, мөхәррир, педагог{{Sfn|Мочаев|2017|с=321—322}}.
* [[Петров Иван Петрович]] — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, Мари ОБИК-ының беренсе рәйесе{{Sfn|Мочаев|2017|с=335—336}}.
* [[Палантай Иван Степанович]] — композитор, фольклорсы, педагог{{Sfn|Марийцы|2005|с=275}}.
* [[Першуткин Пётр Григорьевич]] — шағир{{Sfn|Марийцы|2005|с=267}}.
* [[Прохоров Зинон Филиппович]] — гвардия лейтенанты, [[Советтар Союзы Геройы]]<ref>{{Warheroes|name=Прохоров Зинон Филиппович|id=11000|acessdate = 2018-07-25}}</ref>.
* Рыбаков Николай Фёдорович — драматург, яҙыусы, журналист, артист{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Сави Владимир Алексеевич]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=266}}.
* [[Савинов Эчан]] — яҙыусы-драматург, тәржемәсе, журналист, актёр{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=99}}.
* [[Сануков Ксенофонт Никанорович]] — тарих фәндәре докторы, журналист{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=353}}.
* [[Сапаев Эрик Никитич]] — композитор{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Суворов Сергей Романович]] — мари халҡының беренсе [[Советтар  Союзы Геройы]] из народа<ref>{{Cite web|url=http://www.marpravda.ru/news/religiya/v-mariy-el-otkryli-park-v-chest-pervogo-geroya-sovetskogo-soyuza-po-natsionalnosti-mari/|title=В Марий Эл открыли парк в честь первого Героя Советского Союза по национальности мари|author=Кошкина Д.|website=Марийская правда. Новости Республики Марий Эл|date=2015-07-30|publisher=|accessdate=2018-07-25|lang=ru|archive-date=2018-07-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20180725183923/https://www.marpravda.ru/news/religiya/v-mariy-el-otkryli-park-v-chest-pervogo-geroya-sovetskogo-soyuza-po-natsionalnosti-mari/|deadlink=no}}</ref>.
* [[Тактаров Олег Николаевич]] — спорсы, актёр, телетапшырыуҙар алып барыусы, кинопродюсер, режиссёр, йәмәғәт эшмәкәре<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.youtube.com/watch?v=yfMSWg_OYnI|title=Олег Тактаров: «Я - мариец»|access-date=2021-10-21|archive-date=2022-12-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20211021062225/https://www.youtube.com/watch?v=yfMSWg_OYnI|deadlink=no}}</ref>.
* [[Тойдемар Павел Степанович]] — музыкант{{Sfn|Марийцы|2005|с=269}}.
* [[Чавайн Сергей Григорьевич]] —шағир һәм драматург{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Чалай Васлий]] — шағир, прозаик{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=277}}.
* [[Четкарёв Ксенофонт Архипович]]<ref>{{Cite web |url=http://www.marihistory.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=928:2011-08-08-18-32-20&catid=48:2011-01-01-15-41-23&Itemid=156 |title=Четкарёв Ксенофонт Архипович — краткая биография на сайте «Марийская история в лицах» |access-date=2012-01-01 |archive-date=2013-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131019125316/http://www.marihistory.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=928:2011-08-08-18-32-20&catid=48:2011-01-01-15-41-23&Itemid=156 |deadlink=no }}</ref> — этнограф, фольклорсы, яҙыусы, фән эшмәкәре.
* [[Шабдар Осып]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=266}}.
* [[Шадт Булат]] — шағир<ref>{{Книга:Писатели Марий Эл|122—124|Шадт Булат}}</ref>.
* [[Шакиров Станислав Алексеевич]] — йырсы, композитор, Марий Эл Республикаһының атҡаҙанған артисы (1997), народный артист Республики Марий Эл (2000), Башҡортостандың халыҡ артисы (2012).
* [[Шкетан Яков Павлович]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=266}}.
* [[Элексейн Яков]] — прозаик, журналист, педагог{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=61}}.
* [[Эшкинин Андрей Карпович]] — яҙыусы{{Sfn|История марийской литературы|1989|с=100}}.
* [[Эшпай Андрей Яковлевич]] — советский композитор{{Sfn|Марийцы|2005|с=276}}.
* [[Эшпай Яков Андреевич]] — этнограф и композитор{{Sfn|Марийцы|2005|с=277}}.
* [[Юзыкайн Александр Михайлович]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Юзыкайн Алеко]] — яҙыусы, журналист{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Юксерн Василий Степанович]] — яҙыусы{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Ялкайн Яныш Ялкаевич]] — яҙыусы, тәнҡитсе, этнограф{{Sfn|Марийцы|2005|с=268}}.
* [[Ямбердов Иван Михайлович]] — рәссам{{Sfn|Марийцы|2005|с=252}}.
* [[Мамич-Бердей]] — кенәз.
* [[Чоткар]] патыр.
* [[Полтыш]] — Малмыж кенәзе
* [[Чумбылат]] — XII быуаттағы легендар мари кенәзе.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Комментарийҙар ==
{{Иҫкәрмәләр|group="комм."}}

== Әҙәбиәт ==
* Знаменский П. [http://books.omsklib.ru/Knigi/NEW/Gornye_cheremisy/index.html Горные черемисы Казанского края] (Из наблюдений очевидцев)./ Хартахай. Историческая судьба крымских татар / Хартахай. — [Б. м.], [1867]
* Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 161
* {{Книга:История марийской литературы}}
* {{Книга|заглавие=Марийцы. Историко-этнографические очерки|часть=|место=Йошкар-Ола|издательство=[[Марийский институт языка, литературы и истории|МарНИИЯЛИ]]|год=2005|страницы=|страниц=336|тираж=2000|isbn=5-94950-027-X|ref=Марийцы}}
* {{Книга:Марийская биографическая энциклопедия}}
* {{книга |автор= |часть=Марийцы |ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/22 |заглавие=Этноатлас Красноярского края |оригинал= |ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |викитека= |ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]] ; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев |издание=2-е изд., перераб. и доп |место=Красноярск |издательство=Платина (PLATINA) |год=2008 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=224 |серия= |isbn=978-5-98624-092-3 |тираж= |ref=Этноатлас Красноярского края |архив=https://web.archive.org/web/20141129041312/http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |архив дата=2014-11-29 |deadlink=yes }} {{Wayback|url=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas |date=20141129041312 }}
* {{Книга:Энциклопедия РМЭ|519—524|Марийцы / Марийцы восточные / Марийцы горные / Марийцы луговые / Марийцы северо-западные}}
* [http://illhportal.krc.karelia.ru/publ.php?id=5087&plang=r М. В. Пенькова, Д. Ю. Ефремова, А. П. Конкка. Материалы по духовной культуре марийцев // Сборник статей памяти Юго Юльевича Сурхаско. — Петрозаводск: КарНЦ РАН, 2009. C. 376—415. ]
* С. В. Стариков. Марийцы (черемисы) Среднего Поволжья и Приуралья на рубеже XIX—XX веков. — Филокартия, 2009, № 4(14) — с. 2—6.
* {{Книга:Марийский край в XIII—XVI веках}}
* {{Книга:Марийская биографическая энциклопедия-2}}

== Һылтанмалар ==
* {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/10174-mari-ar|автор=Ибулаев Г. И.}}
* [http://kidsher.ru/ Интернет-журнал «Кидшер» («На пульсе»)]
* [http://mariuver.wordpress.com/ MariUver — Независимый портал о марийцах, Марий Эл на четырёх языках: марийском, русском, эстонском и английском]
* [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803790106&idParentObject= Марийцы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306201110/http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803790106&idParentObject= |date=2016-03-06 }}
* [http://soviet-life.narod.ru/History_of_ethnic_groups/The_history_ethnic_of_Mari.html История марийского этноса]
* [https://acer120.livejournal.com/118816.html#cutid1 Этническая карта марийцев в ПФО на уровне сельского поселения]
* {{Статья|ссылка=https://nazaccent.ru/nations/mari/|заглавие=О марийцах|язык=Русский|издание=Национальный акцент}}

{{Фин-уғырҙар}}
{{Народы России с численностью более 100 тысяч человек}}
{{Мариҙар}}

[[Категория:Мариҙар]]
[[Категория:Рәсәй халыҡтары]]
[[Категория:Ҡаҙағстан халыҡтары]]
[[Категория:Украина халыҡтары]]
[[Категория:Башҡортостан халыҡтары]]