Мариҙар
  Йыван Кырла • Чавайн Сергей | |
| Үҙ атамаһы |
мар. Марий, Мары, Маре, Мӓрӹ |
|---|---|
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
|
Барлығы: 675 000
| |
| Археологик культура |
Ананьин мәҙәниәте, Городецк мәҙәниәте, Боронғо мари мәҙәниәте |
| Тел | |
| Дин |
Mажоритар: |
| Раса тибы | |
| Халыҡ | |
| Туғандаш халыҡтар | |
Мариҙар (мар. марий, мары, маре, мӓрӹ; элегерәк: рус. черемисы, төрки тел. чирмыш[8][9][комм. 1])) — Рәсәйҙә фин-уғыр халҡы, Марий Эл Республикаһының төп халҡы. Рәсәйҙә 643 мең кеше, шул иҫәптән Марий Элда 324 мең кеше, Башҡортостанда 106 мең кеше иҫәпләнә.
Мариҙарҙың дүрт төркөмөн бүлеп йөрөтәләр: тау (Марий Элдең көнбайышында һәм күрше райондарҙа, Волганың уң һәм өлөшләтә һул ярында йәшәй), төньяҡ-көнбайышта (Киров өлкәһенең көньяҡ-көнбайышында һәм Түбәнге Новгород өлкәһенән төньяҡ-көнсығышта), болон (мари халҡының күпселеген тәшкил итә, Волга-Вятка йылғалары араһын биләй) һәм көнсығыш (Волганан Башҡортостанға һәм Уралға иммигранттарҙан барлыҡҡа килгән). Һуңғы ике төркөм тарихи һәм лингвистик яҡтан яҡын.
Мари халҡы вәкилдәре Башҡортостанда башлыса Балтас, Бөрө, Дүртөйлө, Краснокама, Ҡалтасы, Мишкә, Нуриман, Шаран, Яңауыл райондарында йәшәй. Дөйөм алғанда, республикала 240-тан ашыу мари ауылы иҫәпләнә.
Мари халҡының күпселеге бөгөн ике телле — урыҫ телендә лә һөйләшәләр.
Мариҙарҙың күпселеге мәжүси, бер өлөшө христиан, ҡалғандары ислам динен тота.
Атамаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Мари исеме прото-һинд-иран тамырынан *márya-, «кеше» тигәнде аңлата, һүҙмә-һүҙ «хоҙай бәндәһе». Ул фин-уғыр һәм һинд-иран телдәрендә һөйләшеүселәр араһындағы иртә бәйләнештәрҙе күрһәтә[11].
Этногенез[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Беҙҙең эраның беренсе мең йыллығында мари ҡәбиләләре Унжи, Ветлуга йылғаларының бассейны һәм Сура һәм Цивил тамағы араһында (Волганың уң ярында) барлыҡҡа килә. Мариҙарҙың нигеҙен көнсығыш дьяковтар, ананьиндар вариҫтары һәм һуңғы городецтар ҡәбиләләре тәшкил иткән[12].
Иҫәбе һәм урынлашыуы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Мариҙарҙың төп өлөшө Марий Эл Республикаһында йәшәй (290 мең кеше). Байтаҡ өлөшө Киров һәм Түбәнге Новгород өлкәләрендә. Иң ҙур мари диаспораһы Башҡортостан Республикаһында урынлашҡан (103 мең кеше). Мариҙар Татарстанда (18,8 мең кеше), Удмуртияла (8 мең кеше), Свердловск өлкәһе (23,8 мең кеше) һәм Пермь крайында (4,1 мең кеше), Ханты-Манси автономиялы округы, Силәбе һәм Томск өлкәләрендә тығыҙ йәшәй[1]. Шулай уҡ Ҡаҙағстанда (4 мең, 2009 йыл һәм 12 мең, 1989 йыл), Украинала (4 мең, 2001 йыл һәм 7 мең, 1989 йыл), Үзбәкстанда (3 мең, 1989 йыл) йәшәйҙәр.
Халыҡтың иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса мариҙар һаны (кеше):
| 1897[13][14] | 1926[15] | 1939[16] | 1959[17] | 1970[18] | 1979[19] | 1989[20] | 2002[21] | 2010[22] | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| СССР | — | 428192 | ▲ 481587 | ▲ 504205 | ▲ 598628 | ▲ 621961 | ▲ 670868 | — | — |
| Рәсәй Федерацияһы (Рәсәй империяһы, РСФСР) | 375439[23] | ▲ 428001 | ▲ 476382 | ▲ 498006 | ▲ 581082 | ▲ 599637 | ▲ 643698 | ▼ 604298 | ▼ 547605 |
| Марий Эл Республикаһы (Мари автономлы өлкәһе, Мари АССР-ы) | — | 247979 | ▲ 273332 | ▲ 279450 | ▲ 299179 | ▲ 306627 | ▲ 324349 | ▼ 312178 | ▼ 290863 |
| Киров өлкәһе (Вятка губернаһы) | 144918[24] | ▼59741 | ▼57008 | ▼52570 | ▼51682 | ▼47910 | ▼44496 | ▼38930 | ▼29598 |
| Башҡортостан (Өфө губернаһы, Башҡорт АССР-ы) | 80608[25] | ▼79298 | ▲ 90163 | ▲ 93902 | ▲ 109638 | ▼ 106793 | ▼ 105768 | ▬105829 | ▼103658 |
- Киров өлкәһе
2002 йыл: район, иҫәп, районда өлөшө:
- Кильмез, 2 мең, 8 %;
- Кикнур, 4 мең, 20 %;
- Лебяж, 1,5 мең, 9 %;
- Малмыж, 5 мең, 24 %;
- Пижан, 4,5 мең, 23 %;
- Санчур, 1,8 мең, 10 %;
- Тужин, 1,4 мең, 9 %;
- Уржум, 7,5 мең, 26 %.
Иҫәбе (Киров өлкәһе): 2002 йыл — 38 390, 2010 год — 29 598.
Теле[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Мари теле Урал телдәренең фин-уғыр тармағы фин-Волга төркөмөнә ҡарай.
1938/1939 уҡыу йылынан мари мәктәптәрендә урыҫ алфавиты нигеҙендә берҙәм алфавит индерелә[26].
1958 йылғы СССР-ҙың мәғариф тураһындағы законы урыҫ милләтле булмаған балаларҙың ата-әсәләренә балалар өсөн туған телде һайлау хоҡуғы бирә, был мари телендә уҡытҡан мәктәптәрҙең бер өлөшөн ҡыҫҡарта. 1988/1989 уҡыу йылында Мари АССР-ында 255 милли мәктәп эшләй. Мари телен күпселек осраҡта айырым предмет булараҡ өйрәнәләр. Башланғыс мәктәптә туған тел булараҡ Мари АССР-ында һәм күрше төбәктәрҙә 12 000 бала өйрәнә[27].
Мари Эл Республикаһында 2000 йылдар уртаһында мари теле туған тел итеп 163 мәктәптә, айырым предмет булараҡ 125 мәктәптә өйрәнелә[28].
Рәсәйҙә 2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса мари телендә 487 855 кеше һөйләшә. Рәсәйҙә 604 298 мари кешеһе араһында 464 341 кеше (76,8 %) мари телендә һөйләшә, 587 452 кеше (97,2 %) рус телендә һөйләшә, йәғни мари-рус ике теллелеге киң таралған[29][30]. Марий Элдағы 312 195 мари кешеһе араһында мари телендә 262 976 кеше (84,2 %) һөйләшә, шул иҫәптән болон-мари телендә — 245 151 кеше (93,2 %) һәм тау-мари телендә — 17 825 кеше (6,8 %); урыҫ телендә — 302 719 кеше (97,0 %)[31][32].
Диндәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Православиенан тыш мариҙарҙың үҙ традицион дине бар, ул хәҙерге ваҡытта ла үҙҙәренең рухи мәҙәниәтендә билдәле бер роль уйнай. Мариҙарҙың үҙ традицион диненә тоғролоғо Европа һәм Рәсәй журналистарында ҙур ҡыҙыҡһыныу уята. Мариҙарҙы хатта «Европаның һуңғы мәжүсиҙәре» тип тә атайҙар[33].
XIX быуатта мариҙарҙың традицион дине ҡыҫырыҡлауҙарға дусар була. Мәҫәлән, 1830 йылда Эске эштәр министры күрһәтмәһе буйынса (уға Изге Синодтан мөрәжәғәт килә) ғибәҙәт ҡылыу өсөн урынын — Чумбылат курыкты шартлаталар. Шуға ҡарамаҫтан, Чумбылат ташын юҡҡа сығарыу көтөлгән һөҙөмтә бирмәй, сөнки мариҙар ташҡа түгел, ә ундағы аллаға табына[34].
Исемдәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Элек-электән мариҙарҙың милли исемдәре булған. Уларҙың исем формалашыуының үҙ формаһы бар, патроним һәм үҙ исемендәге йыйылмаһынан тора. Ул күп йәһәттән исланд теленә оҡшаған. Мәҫәлән, Абай Имансар (Имансар Абаевич), Яҥграват Токтар (Токтар Яҥграватович), Темрай Саркандай (Саркандай Темраевич). Ҡатын-ҡыҙ исемдәре: Лари Салима (Салима Лариевна), Кыркылай Лыставий (Лыставий Кыркылаевна), Гельсий Агави (Агави Гельсиевна) һ. б.
Белем кимәле[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Рәсәй мариҙарының белем кимәле Рәсәй Федерацияһы халҡына ҡарағанда күпкә түбәнерәк. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, мариҙар араһында 11,7 % ғына юғары йәки юғары уҡыу йортонан һуң белемле булған (15 йәштән өлкән 470 834 кешенән 55 277 кеше белем кимәлен күрһәтә)[35]. Рәсәй халҡы араһында 2010 йылда юғары йәки аспирантурала белем алған кешеләрҙең өлөшө 23,4 % тәшкил итә (15 йәштән өлкәнерәк 117 639 476 кешенән 27 540 707 кеше белем кимәлен күрһәтә)[36].
Башҡортостан мариҙары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Башҡортостан — Мари Элданн һуң Рәсәйҙә йәшәүсе мариҙар һаны буйынса икенсе урында. Башҡортостанда 105 829 мари йәшәй (2002)[37][38], Башҡортостан мариҙарының өстән бер өлөшө ҡалаларҙа йәшәй.
Мариҙарҙың Уралға күсеүе XV—XIX быуаттарҙа бара һәм уларҙы Урта Волгала көсләп христианлаштырыу менән аңлатыла. Башҡортостандың мари халҡы күпселек осраҡта традицион инаныуҙарын һаҡлап ҡалған.
Мари телендә белем алыу милли мәктәптәрҙә, Бөрө һәм Благовещен урта махсус һәм юғары уҡыу йорттарында бар. Өфөлә «Марий ушем» Мари йәмәғәт берекмәһе эшләй.
Билдәле мариҙар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Арбан) Николай Михайлович — прозаик, драматург, музыкант, рәссам, Мари АССР-ының беренсе атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Мари Элдың халыҡ яҙыусыһы[39].
- Айзенворт Анатолий Карпович — яҙыусы, әҙәбиәт белгесе [40].
- Борисов Иосиф Алексеевич — яҙыусы, тикшеренеүсе, педагог, СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы[41].
- Васикова Лидия Петровна — профессор, мариҙар араһында беренсе ҡатын-ҡыҙ филология фәндәре докторы,[42].
- Васильев Валериан Михайлович — тел белгесе, этнограф, фольклорсы, әҙәбиәтсе[39].
- Васин Ким Кириллович — яҙыусы[43].
- Вишневский Семён Алексеевич — шағир, тәржемәсе, журналист[44].
- Герасимов Михаил Степанович — шағир[45].
- Григорьев Александр Владимирович — рәссам[46].
- Данилова Раисия Михайловна — Мари Эл Республикаһының атҡаҙанған артисы, мөхәррир, йырсы[47].
- Евсеев Тимофей Евсеевич — этнограф, крайҙы өйрәнеүсе, педагог, Мари Эл Республикаһының Милли музейына нигеҙ һалыусы[48].
- Ефимов Измаил Варсонофьевич — рәссам, герольдмейстер[39].
- Ефруш Георгий Захарович — яҙыусы[49].
- Ефремов Тихон Ефремович — мәғрифәтсе[50].
- Зотин Владислав Максимович — Марий Эл беренсе президенты[51][52][53].
- Игнатьев Никон Васильевич — яҙыусы[39].
- Йыван Кырла — шағир, кино актёры[54].
- Искандаров Алексей Искандарович — композитор, хормейстер[55].
- Казаков Николай Иванович — шағир[39].
- Кириллова Сарра Степановна — режиссёр, Мари АССР-ының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Мари Эл Республикаһының халыҡ артисы, МАССР Дәүләт премияһы лауреаты[56][57].
- Колумб Валентин Христофорович — шағир[39].
- Конаков Александр Фёдорович — драматург[41].
- Коршунов Константин Максимович — актёр, драматург, режиссёр, Мари АССР-ының атҡаҙанған артисы, МАССР-ҙың Дәүләт премияһы лауреаты[58][39].
- Лашманов Пётр Ильич — шағир, прозаик, тәржемәсе, этнограф, крайҙы өйрәнеүсе, педагог[59].
- Лекайн Никандр Сергеевич — яҙыусы[43].
- Луппов Анатолий Борисович — композитор[39].
- Макс Майн — шағир, тәржемәсе, журналист, мөхәррир[44].
- Матвеев Иван Сергеевич — актёр.
- Матюковский Геннадий Иванович — шағир, прозаик, тәржемәсе, журналист[44].
- Мосолов Василий Петрович — агроном, мариҙарҙан беренсе академикref>Ҡалып:Книга:Мари-Турекский район</ref>.
- Мухин Николай Семёнович — шағир, тәржемәсе[39].
- Николаев Сергей Николаевич — драматург[39].
- Олык Ипай — шағир[39].
- Орай Дмитрий Фёдорович — яҙыусы[43].
- Осмин Йыван — шағир, прозаик, журналист, мөхәррир, педагог[60].
- Петров Иван Петрович — дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, Мари ОБИК-ының беренсе рәйесе[61].
- Палантай Иван Степанович — композитор, фольклорсы, педагог[62].
- Першуткин Пётр Григорьевич — шағир[43].
- Прохоров Зинон Филиппович — гвардия лейтенанты, Советтар Союзы Геройы[63].
- Рыбаков Николай Фёдорович — драматург, яҙыусы, журналист, артист[39].
- Сави Владимир Алексеевич — яҙыусы[45].
- Савинов Эчан — яҙыусы-драматург, тәржемәсе, журналист, актёр[64].
- Сануков Ксенофонт Никанорович — тарих фәндәре докторы, журналист[65].
- Сапаев Эрик Никитич — композитор[39].
- Суворов Сергей Романович — мари халҡының беренсе Советтар Союзы Геройы из народа[66].
- Тактаров Олег Николаевич — спорсы, актёр, телетапшырыуҙар алып барыусы, кинопродюсер, режиссёр, йәмәғәт эшмәкәре[67].
- Тойдемар Павел Степанович — музыкант[41].
- Чавайн Сергей Григорьевич —шағир һәм драматург[39].
- Чалай Васлий — шағир, прозаик[68].
- Четкарёв Ксенофонт Архипович[69] — этнограф, фольклорсы, яҙыусы, фән эшмәкәре.
- Шабдар Осып — яҙыусы[45].
- Шадт Булат — шағир[70].
- Шакиров Станислав Алексеевич — йырсы, композитор, Марий Эл Республикаһының атҡаҙанған артисы (1997), народный артист Республики Марий Эл (2000), Башҡортостандың халыҡ артисы (2012).
- Шкетан Яков Павлович — яҙыусы[45].
- Элексейн Яков — прозаик, журналист, педагог[71].
- Эшкинин Андрей Карпович — яҙыусы[49].
- Эшпай Андрей Яковлевич — советский композитор[55].
- Эшпай Яков Андреевич — этнограф и композитор[72].
- Юзыкайн Александр Михайлович — яҙыусы[39].
- Юзыкайн Алеко — яҙыусы, журналист[39].
- Юксерн Василий Степанович — яҙыусы[39].
- Ялкайн Яныш Ялкаевич — яҙыусы, тәнҡитсе, этнограф[73].
- Ямбердов Иван Михайлович — рәссам[39].
- Мамич-Бердей — кенәз.
- Чоткар патыр.
- Полтыш — Малмыж кенәзе
- Чумбылат — XII быуаттағы легендар мари кенәзе.
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Всероссийская перепись населения 2002 года
- ↑ Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009. (Национальный состав населения.rar)
- ↑ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.
- ↑ Национальный состав населения Белоруссии, её областей и районов. Перепись 2009
- ↑ Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.07.2009. (латыш.)
- ↑ Статкомитет Эстонии Национальный состав населения Перепись 2000 г. ([1])
- ↑ Марийцы, 2005, с. 5
- ↑ Энциклопедия Республики Марий Эл, 2009, с. 519
- ↑ «Мари», а не «черемисы». Что произошло 100 лет назад Архивная копия от 7 октябрь 2022 на Wayback Machine, Дмитрий Любимов, Idel.Реалии.
- ↑ The cultural counterparts to Proto-Indo-European, Proto-Uralic and Proto-Aryan: Matching the dispersal and contact patterns in the linguistic and archaeological record // The Indo-Aryan controversy: Evidence and inference in Indian history. — Routledge, 2005. — P. 119. — ISBN 9780700714636.
- ↑ Финно-угорские народы России: генезис и развитие. — Саранск: НИИ гуманитарных наук при Правительстве Республики Мордовия, 2011. — С. 187. — 220 с.
- ↑ Данные по переписи 1897 г. приведены по территории Российской империи, Вятской и Уфимской губерниям
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 4 февраль 2012 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 22 май 2011 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 23 август 2011 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 16 март 2010 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 3 декабрь 2009 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 24 март 2010 года.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения по республикам СССР. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 16 март 2010 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 22 июнь 2011 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 г. Население по национальности, полу и субъектам Российской Федерации. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 28 декабрь 2014 года.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. По империи. Черемисское. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 20 декабрь 2014 года.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. Вятская. Черемисское. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 20 декабрь 2014 года.
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям. Уфимская. Черемисское. Дата обращения: 15 ғинуар 2015. Архивировано 20 декабрь 2014 года.
- ↑ Финно-угорские народы России: диалектика жизненных ценностей. Учебное пособие / Под ред. П.Н. Тултаева. — Саранск: НИИ Гуманитарных наук при Правительстве Республики Мордовия, 2013. — С. 128. — 195 с.
- ↑ Финно-угорские народы: диалектика жизненных ценностей / Под ред. П.Н. Тултаева. — Саранск: НИИ Гуманитарных наук при Правительстве Республики Мордовия, 2013. — С. 131—133. — 195 с.
- ↑ Финно-угорские народы России: диалектика жизненных ценностей / под ред. Тултаева. — Саранск, 2013. — С. 134—135. — 195 с.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.04. Распространенность владения языками в России (2002 г.). Дата обращения: 17 июль 2011. Архивировано 3 сентябрь 2011 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.05. Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей. Дата обращения: 17 июль 2011. Архивировано 9 июнь 2011 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.06. Владение языками (кроме русского) населением отдельных национальностей по республикам, автономной области и автономным округам Российской Федерации. Дата обращения: 17 июль 2011. Архивировано 4 ноябрь 2006 года.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002. Т.04.03. Население по национальности и владению русским языком по субъектам Российской Федерации. Дата обращения: 26 февраль 2010. Архивировано 4 ноябрь 2006 года.
- ↑ Последние язычники Европы. Дата обращения: 6 ноябрь 2013. Архивировано из оригинала 12 май 2014 года.
- ↑ Кузнецов С. К. Поездка к древней черемисской святыне, известной со времён Олеария // Этнографическое обозрение. 1905. № 1. С. 129—157.
- ↑ Население наиболее многочисленных национальностей по возрастным группам, полу и уровню образования (c. 868). Дата обращения: 25 февраль 2016. Архивировано 30 март 2016 года.
- ↑ Население по возрастным группам, полу и уровню образования по субъектам Российской Федерации (c. 6). Дата обращения: 25 февраль 2016. Архивировано 13 декабрь 2016 года.
- ↑ >. Число марийских деревень — более 240. Дата обращения: 26 февраль 2010. Архивировано 4 ноябрь 2006 года.
- ↑ статья «Марийцы» в Энциклопедии Башкортостан(недоступная ссылка)
- ↑ 39,00 39,01 39,02 39,03 39,04 39,05 39,06 39,07 39,08 39,09 39,10 39,11 39,12 39,13 39,14 39,15 39,16 39,17 Марийцы, 2005, с. 252
- ↑ История марийской литературы, 1989, с. 122
- ↑ 41,0 41,1 41,2 Марийцы, 2005, с. 269
- ↑ Ҡалып:Книга:Кто есть кто в Марий Эл
- ↑ 43,0 43,1 43,2 43,3 Марийцы, 2005, с. 267
- ↑ 44,0 44,1 44,2 История марийской литературы, 1989, с. 249—259
- ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 Марийцы, 2005, с. 266
- ↑ Марийцы, 2005, с. 279
- ↑ Мочаев, 2017, с. 120
- ↑ История марийской литературы, 1989, с. 106
- ↑ 49,0 49,1 История марийской литературы, 1989, с. 100
- ↑ История марийской литературы, 1989, с. 41
- ↑ Зотин Владислав Максимович 2018 йылдың 12 июль көнөндә архивланған..
- ↑ Выборы президента Республики Марий Эл 2018 йылдың 17 сентябрь көнөндә архивланған..
- ↑ Зотин Владислав Максимович 2018 йылдың 25 июль көнөндә архивланған..
- ↑ Марийцы, 2005, с. 270
- ↑ 55,0 55,1 Марийцы, 2005, с. 276
- ↑ Кириллова Сарра Степановна. Марийский национальный театр драмы им. Шкетана. Дата обращения: 3 июнь 2019. Архивировано 25 июль 2018 года.
- ↑ Марийцы, 2005, с. 271
- ↑ Коршунов Константин Максимович 2019 йылдың 27 май көнөндә архивланған..
- ↑ Мочаев, 2017, с. 249
- ↑ Мочаев, 2017, с. 321—322
- ↑ Мочаев, 2017, с. 335—336
- ↑ Марийцы, 2005, с. 275
- ↑ Прохоров Зинон Филиппович. «Герои страны» сайты.
- ↑ История марийской литературы, 1989, с. 99
- ↑ История марийской литературы, 1989, с. 353
- ↑ Кошкина Д. В Марий Эл открыли парк в честь первого Героя Советского Союза по национальности мари. Марийская правда. Новости Республики Марий Эл (30 июль 2015). Дата обращения: 25 июль 2018. Архивировано 25 июль 2018 года.
- ↑ Олег Тактаров: «Я - мариец» (билдәһеҙ). Дата обращения: 21 октябрь 2021. Архивировано 15 декабрь 2022 года.
- ↑ История марийской литературы, 1989, с. 277
- ↑ Четкарёв Ксенофонт Архипович — краткая биография на сайте «Марийская история в лицах». Дата обращения: 1 ғинуар 2012. Архивировано 19 октябрь 2013 года.
- ↑ Ҡалып:Книга:Писатели Марий Эл
- ↑ История марийской литературы, 1989, с. 61
- ↑ Марийцы, 2005, с. 277
- ↑ Марийцы, 2005, с. 268
Комментарийҙар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Знаменский П. Горные черемисы Казанского края (Из наблюдений очевидцев)./ Хартахай. Историческая судьба крымских татар / Хартахай. — [Б. м.], [1867]
- Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 161
- Ҡалып:Книга:История марийской литературы
- Марийцы. Историко-этнографические очерки. — Йошкар-Ола: МарНИИЯЛИ, 2005. — 336 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94950-027-X.
- Ҡалып:Книга:Марийская биографическая энциклопедия
- Марийцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноябрь 2014 на Wayback Machine
- Ҡалып:Книга:Энциклопедия РМЭ
- М. В. Пенькова, Д. Ю. Ефремова, А. П. Конкка. Материалы по духовной культуре марийцев // Сборник статей памяти Юго Юльевича Сурхаско. — Петрозаводск: КарНЦ РАН, 2009. C. 376—415.
- С. В. Стариков. Марийцы (черемисы) Среднего Поволжья и Приуралья на рубеже XIX—XX веков. — Филокартия, 2009, № 4(14) — с. 2—6.
- Ҡалып:Книга:Марийский край в XIII—XVI веках
- Ҡалып:Книга:Марийская биографическая энциклопедия-2
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Ибулаев Г. И. Мариҙар // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» ғилми-нәшриәт комплексы, 2015—2020. — ISBN 978-5-88185-143-9.
- Интернет-журнал «Кидшер» («На пульсе»)
- MariUver — Независимый портал о марийцах, Марий Эл на четырёх языках: марийском, русском, эстонском и английском
- Марийцы 2016 йылдың 6 март көнөндә архивланған.
- История марийского этноса
- Этническая карта марийцев в ПФО на уровне сельского поселения
- О марийцах (Русский) // Национальный акцент.
Ҡалып:Фин-уғырҙар Ҡалып:Народы России с численностью более 100 тысяч человек Ҡалып:Мариҙар