Фин-уғыр халыҡтары
| Һаны һәм йәшәгән урыны | |
|---|---|
|
Барлығы: 25 000 000 кеше | |
| Археологик культура |
Ананьино мәҙәниәте, Дьяково мәҙәниәте, Сарғат мәҙәниәте, Черкәскүл мәҙәниәте |
| Тел | |
| Дин |
католиклыҡ, лютеранлыҡ, православие, традицион инаныстар |
| Раса тибы |
урал расаһы, аҡ диңгеҙ-балтик расаһы[1] |
Фин-уғыр халыҡтары (фин-уғырҙар) — фин-уғыр телдәрендә һөйләшкән, Көнбайыш Себерҙә, Үҙәк, Төньяҡ һәм Көнсығыш Европала йәшәгән халыҡтарҙың тел берлеге.
Һаны һәм классификацияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Фин-уғыр халыҡтары ике төркөмгә бүленә: фин һәм уғыр төркөмдәре.
Фин-уғыр халыҡтарының дөйөм һаны — 25 миллион кеше. Уларҙың яҡынса 14 миллионы — венгрҙар, 5 миллионы — финдар, эстондар яҡынса 1 миллион самаһы, 843 меңе — мордвалар, удмурттар — 637 мең, мариҙар — 614 мең.
Фин-пермь төркөмө[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Балтик буйы-фин төркөмсәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Финдар (суомиҙар) — 6 000 000: Финляндияла — 4 800 000, Швецияла — 300 000, АҠШ-та — 300 000, Ҡаҙағстанда — 50 000.
- Ингерманландтар — 32 231: Рәсәйҙә — 20 300, Эстонияла — 10 639.
- Квендар Норвегияла: 10 000 — 60 000.
- Эстондар — 1 000 050: Эстонияла — 920 000 (2009), 39 763 — Финляндияла (2012), 28 113 — Рәсәйҙә (2002), 25 509 — Швецияла (2007), 25 000 — АҠШ-та (2000).
- Карелдар — 120 000: Рәсәйҙә — 93 344 (2002), 20 000 — Финляндияла.
- Вепстар — 8 240 Рәсәйҙә (2002).
- Ижоралар — 700: Рәсәйҙә — 327 (2002).
- Ливтар — 250—400 (Латвияла).
- Водтар —100: Рәсәйҙә — 73 (2002).
Саам төркөмө[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Саамдар — 30 000—70 000: Норвегияла — 40 000, Швецияла — 20 000, Финляндияла — 6 500, Рәсәйҙә — 1,8 мең (2010).
Волга-фин төркөмсәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Мордвалар Рәсәйҙә — 744 237 (2010)
- Муҡшылар Рәсәйҙә — 49 624 (2002)
- Эрзәләр Рәсәйҙә — 84 407 (2002)
- Мариҙар Рәсәйҙә — 547 605 (2010)
Пермь төркөмсәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Удмурттар Рәсәйҙә — 636 906 (2002).
- Бесермәндәр Рәсәйҙә — 3 122 (2002).
- Коми-зыряндар Рәсәйҙә — 293 406 (2002)
- Коми-ижмалар Рәсәйҙә — 15 607 (2002).
- Коми-пермяктар Рәсәйҙә — 125 235 (2002).
- Комияздар Рәсәйҙә — 5 000.
Уғыр төркөмө[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Дунай төркөмсәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Венгрҙар — 14 500 000: Венгрияла — 9 416 015 (2001), АҠШ-та — 1 563 081 (2006), Румынияла — 1 433 073 (2001), Словакияла — 520 528 (2001), Канадала — 315 510 (2006), Сербияла — 293 299 — (2002), Украинала — 156 600 (2001).
- Секейҙар
- Чангоштар
- Мадъяраптар
- Ястар (Урта быуаттарҙа венгрҙар тарафынан ассимиляцияланған алан халҡы)
Обь төркөмсәһе[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Ханттар Рәсәйҙә — 28 678 (2002).
- Мансиҙар Рәсәйҙә — 11 432 (2002).
Дәүләт-территориаль биләмәләрҙең классификацияһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Хәҙерге бойондороҡһоҙ фин-уғыр дәүләттәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Хәҙерге фин-уғыр милли автономиялары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Секей крайы (танылмаған) — яҡынса 61 % (венгрҙар)
Марий Эл Республикаһы — 43,9 %
Мордва Республикаһы — 40 % (муҡшылар һәм эрзәләр)
Удмурт Республикаһы — 28 %
Коми Республикаһы — 23,7 %
Карелия Республикаһы — 9,3 % (карелдар, финдар һәм вепстар)
Югра — 1,9 % (ханттар һәм мансиҙар)
Ямал-Ненец автономиялы округы — 1,93 % (ханттар һәм мансиҙар)
Археология[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Черкәскүл мәҙәниәте — Уралдың көньяғындағы һәм Көнбайыш Себерҙәге бронза быуаты мәҙәниәте
- Межовка мәҙәниәте — Урал аръяғындағы һәм Көнбайыш Себерҙәге бронза быуаты мәҙәниәте
- Ананьино мәҙәниәте — Урта Волга буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Пьяный Бор мәҙәниәте — Волга буйындағы һәм Урал буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Бахмут мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы һәм Кама буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Дьяково мәҙәниәте — Үҙәк Рәсәйҙәге тимер быуаты мәҙәниәте
- Городец мәҙәниәте — Көньяҡ Рәсәйҙәге һәм Волга буйындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Ҡараяҡуп мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Кушнаренко мәҙәниәте — Көньяҡ Уралдағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Мазунин мәҙәниәте — Кама буйындағы һәм Ағиҙелдең түбән ағымындағы тимер быуаты мәҙәниәте
- Сарғат мәҙәниәте — Көнбайыш Себерҙәге тимер быуаты мәҙәниәте
Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Тел ғилеме анализы һинд-иран төркөмө менән фин-уғыр тел төркөмө бәйләнеше булғанлығын күрһәтә.[2] В. Н. Чернецов Көнбайыш Себерҙәге һуң осор уғыр халҡының (ханттар һәм мансиҙар) телендә, фольклорында һәм йолаларында иран һыҙаттары булыуын билдәләй.[3]
Генетика[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Өр-яңы генетик мәғлүмәттәргә ҡарағанда, N гаплотөркөмөн таратҡан ҡәбиләләр Көньяҡ Себерҙән миграциялаған[4]. Был гаплотөркөмдөң юғары проценты, атап әйткәндә, Ляохэ[5] йылғаһы үҙәнендә неолитта йәшәгәндәргә хас, был Владимир Напольскихтың фин-уғыр халыҡтары ата-бабаларының төньяҡ-көнсығыш Азиянан сыҡҡаны тураһындағы күҙаллауҙарына тап килә.[6]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. Ижевск: УИИЯЛ УрО РАН, 1997. С. 168.
- ↑ Троицкая Т. Н., Новиков А. В. Археология Западно-Сибирской равнины: Учебное пособие. — Новосибирск, 2004.
- ↑ В.
- ↑ (2007) «Y-chromosome haplogroup N dispersals from south Siberia to Europe». Journal of Human Genetics 52 (9): 763. DOI:10.1007/s10038-007-0179-5. PMID 17703276.
- ↑ Yinqiu Cui, Hongjie Li, Chao Ning, Ye Zhang, Lu Chen, Xin Zhao, Erika Hagelberg and Hui Zhou (2013） "Y Chromosome analysis of prehistoric human populations in the West Liao River Valley, Northeast China.
- ↑ Напольских В. В. (Ижевск). Миф о нырянии за землёй (А812) в Северной Евразии и Северной Америке: двадцать лет спустя. //«Не любопытства ради, а познания для…» К 75-летию Юрия Борисовича Симченко. Ред. Н. А. Дубова, Ю. А. Квашнин. Москва, 2011 [cc. 215—272].
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Бонгард-Левин Г. М., Грантовский Э. А. От Скифии до Индии. М., 2000.
- Бернштам Т. А. Христианизация в этнокультурных процессах финно-угорских народов Европейского Севера и Поволжья (сравнительное обобщение) // Современное финно-угроведение. Опыт и проблемы. Сборник научных трудов Гос. музея этнографии народов СССР. — Л., 1990. — С. 133—140.
- Мировоззрение финно-угорских народов. М., 1990.
- Напольских В. В. Введение в историческую уралистику. Ижевск: УдмИИЯЛ, 1997.
- Народы Поволжья и Приуралья. Коми-зыряне. Коми-пермяки. Марийцы. Мордва. Удмурты. М., 2000.
- Рябинин Е. А. Финно-угорские племена в составе Древней Руси. СПб.: Изд-во СПбГУ, 1997.
- Хелимский Е. А. Компаративистика, уралистика: Лекции и статьи. М.: Языки русской культуры, 2000.
- Федянович Т. Л. Семейные обычаи и обряды финно-угорских народов Поволжья. М., 1997.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- Народы России. 2018 йылдың 9 декабрь көнөндә архивланған. Глубинка. Финно-угры 2018 йылдың 9 декабрь көнөндә архивланған.
- Финно-угорская социальная сеть «Уралистика»
- Финно-угорский культурный центр Российской Федерации
- Независимый финно-угорский портал
- Международный консультативный комитет финно-угорских народов 2012 йылдың 8 апрель көнөндә архивланған.
- «Учреждение Фенно-Угриа»
- Информационный центр финно-угорских народов 2007 йылдың 24 июнь көнөндә архивланған.
- Финно-угорский мир
- Страна Биармия. Карта расселения финно-угорских народов в настоящее время