Мең дә бер кисә битенең сығанаҡ тексын ҡарарға


{{кратное изображение
 | зона             = right
 | направление      = vertical
 | заголовок        = 
 | зона_заголовка   = center
 | фон_заголовка    = 
 | подпись          = 
 | зона_подписи     = center
 | фон_подписи      = lightgreen
 | ширина           = 225
 | изобр1           = ManuscriptAbbasid.jpg
 | изобр2           = Arabian nights manuscript.jpg
 | подпись2         = <center>Ғәрәп әкиәттәре ҡульяҙмалары</center>
}}

'''«Мең дә бер кисә» китабы''' ({{lang-ar|كتاب ألف ليلة وليلة}} ''kitāb 'alf layla va-layla''; {{lang-fa|هزار و يک شب}} ''hazār va ayak šab'') — урта быуат ғәрәп һәм фарсы әҙәбиәте ҡомартҡыһы, сюжет һыҙығында Шаһрийәр батша һәм уның ҡатыны [[Шәхрезада]] хаҡында һүҙ барған әкиәттәр йыйынтығы.

== Тарих ==
«Мең дә бер кисә» китабының барлыҡҡа киеүе һәм уның үҫеше тураһында мәсьәләләр хәҙерге заманда ла әле тулыһынса асыҡланмаған. Алдағы әҫәрҙе тикшеренеүселәрҙең нәтижәләре булараҡ дат ғалимы И. Эструп менән 1891 йылда диссертация яҙыла<ref>''J. Østrup'', «Studier over Tusind og en nat», Копенгаген, 1891.</ref>. «Мең дә бер кисә» китабы хәҙерге эстәлегендә [[Мысыр]]ҙа мәмлүктәр хакимлығы осоронда барлыҡҡа килгән тип фараз итәләр. Йыйынтыҡҡа «Хезâр-эфсâне» («Каспий риүәйәте») әҫәренең сюжет һыҙығы (Шаһрийәр һәм Шәһрезадә) һәм «Балыҡсы һәм әруах», «Хәсән Басралы», «Принц Бәҙер һәм принцесса Гәүһәр Самандалы», «Ардәшир һәм Хаят-ән-Нәфисә» «Ҡәмәр-әз-заман һәм Бәҙүрә» фарсы әкиәттәре инә. Һуңынан [[Бағдад]]та ғәрәп әкиәттәре ҡатламы, шул иҫәптәң игелек күрһәтеүсе хәлифә, сәйәхәтсе Синдбад мажаралары ҡушыла. [[Ҡаһирә]]лә төбәк фантастик һәм көнкүреш әкиәттәре, шул иҫәптән бур Әхмәт әд-Дәнәфә, Аладдиндың тылсымлы лампаһы тураһында һ. б. индерелә<ref>Масперо, «Les contes pop. de l’Eg. anc.», Париж, 1889; Ф. Петри, «Eg. tales», 1898; В. Шпигельберг, «Die ägypt. Novellen», Страсбург, 1898</ref>.

== Йөкмәткеһе ==
[[Файл:One Thousand and One Nights19.jpg|thumb|XIX быуат урталарына ҡараған фарсы һүрәттәре]]
Элгәре Шәһрийәр исемле бик уҫал, мәрхәмәтһеҙ бер батша йәшәгән, ул көн һайын яңы ҡыҙға өйләнеп, ә иртә менән уны язаларға бойорған. Халыҡ үҙҙәренең ҡыҙҙарын Шәһрийәр батшанан йәшергәндәр, ә күптәре сит илдәргә бөтөнләйгә ҡасып киткән. Тиҙҙән бер генә ҡыҙ — батша вәзиренең ҡыҙы Шәһрезадә генә тороп ҡалған. Шәһрезадә зирәк ҡыҙ булып сыға, бик күп боронғо китаптар, хикәйәттәр, әкиәттәр белгән була. Үлемдән ҡотолор өсөн ул төн һайын батшаға мауыҡтырғыс әкиәт һөйләй, ә таң еткәс иң ҡыҙыҡ урында туҡтала{{sfn|Фильштинский|1986|c=5}}. Шулай итеп Шәһрезадә 1001 төн буйына әкиәттәрен һөйләп язанан ҡотолоп ҡала<ref>{{cite web|author=|datepublished=2010-11-29|url=http://bashqort.com/aethaebiaet/81-ekietter/532-men-da-ber-kisa|title=Мең дә бер кисә|lang=|publisher=|accessdate=2015-09-30}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.

Хәлифә [[Һарун әр-Рәшит]] (768—809) мәшһүр «Мең дә бер кисә» әкиәттәр йыйынтығының геройы булған. Әкиәттәрҙә Һарун ғәҙел батша булып күҙ алдына баҫа. Подданныйҙарының мохтажлыҡтарын белер өсөн, ул, кейемен алмаштырып, төндәрен Бағдад урамдарына сыға, уны бер вәзире һәм тәнһаҡсыһы ғына оҙатып йөрөй.

«Мең дә бер кисә» йыйынтығы тиҙ арала [[Азия]] һәм [[Европа]] халыҡтары араһында тарала һәм уларҙың яҙма әҙәбиәтенә, фольклорына йоғонто яһай. Күп кенә башҡорт әкиәттәре «Мең дә бер кисә» сюжеттарында нигеҙләнә, мәҫәлән, «Көтөүсе батша» әкиәте "Батша менән фәрештә тураһында хикәйә"гә, «Итексе» — «Балыҡсы тураһында әкиәт»кә, «Өс икмәк» — "Йемен солтаны һәм уның өс улының тарихы"на, «Хәтирә» — «Әли баба, ҡырҡ юлбаҫар һәм ҡол Мәржәнә тураһында хикәйә»һенә һ. б. бәйле<ref name="Хөсәйенова Г. Р." >{{Башҡорт энциклопедияһы|index.php/read/8-statya/10024-me-d-ber-kis-ki-tt-r-jyjynty-y|Мең дә бер кисә|автор=Хөсәйенова Г. Р.}}</ref>.
== Батырҙар тураһында әкиәттәр ==
Героик [[әкиәт]]тәр төркөмөнә фантастик хикәйәләр инә, улар, моғайын, «Бер мең дә бер кисәнең» иң боронғо өлөшөн үҙ эсенә ала һәм үҙенең фарсы «Хезар-Ефсана» прототибына (Хезар — мең, Эфсан — әкиәт), шулай уҡ эпик тәбиғәттең оҙайлы чирвал романдарына ҡайтып ҡалғандыр. <ref name="М. С." />Күләмле чивалир романдарына Саллиер «Батша Ғүмәр ибн әл-Нуман тураһында әкиәт» (45-145 төндәр), «Аджиб һәм Гариб тарихы» (төндәр 624-се төндәр) ингән. 680), «Кенәз һәм ете вәзир тарихы» (төнгө 578-606), «Диңгеҙсе Синбад тураһында әкиәт» (төндәр 536-566){{sfn|Салье|1959|loc=Послесловие|c=434}}. Хәҙерге заман тикшеренеүселәре тәүге ике исемде чивалр романдары иҫәбенә индерә һәм был жанрҙың үҙенсәлектәрен башҡа әкиәттәрҙә лә таба. {{sfn|Marzolph|2004|loc=Volume 2. Romances of Chivalry|p=691}}Был хикәйәттәрҙең стиле тантаналы һәм бер ни тиклем ҡурҡыныс; уларҙа, ҡағиҙә булараҡ, батшалар һәм уларҙың ярандары төп геройҙар булып торалар. Был төркөмдөң ҡайһы бер әкиәттәрендә, мәҫәлән, аҡыллы ҡыҙ Тахаддут (Таваддуд, 436-462 төндәр) хикәйәһендә дидактик тенденция асыҡ күренә.

Әҙәби йәһәттән героик романдар башҡаларға ҡарағанда ентеклерәк эшкәртелә; халыҡ телмәренең боролоштары уларҙан алып ташланыла, шиғри инештәр — күпселек осраҡта классик ғәрәп шағирҙарынан килтерелгән цитаталар — киреһенсә, мул. «Һарай» әкиәттәренә, мәҫәлән, «Ҡамар-әз-Заман һәм Будур» (170-249 төндәр), «Бадр базисы һәм Джавхар» (төндәр 738—756), «Омар батша тураһында әкиәт ибн әл-Нуман», «Аджиб һәм Ғариб» һәм башҡалар инә<ref name="М. С." />.
== Мажаралы әкиәттәр ==
Башҡа кәйефтәр «мажаралы» романдарҙа, улар, моғайын, сауҙагәрҙәр һәм һөнәрселәр мөхитендә барлыҡҡа килгәндер. Батшалар һәм солтандар уларҙа юғары тәртиптәге заттар булараҡ түгел, ә ябай кеше булып күренәләр; хакимдың яратҡан төрө — 786 йылдан алып 809 йылға тиклем хакимлыҡ иткән билдәле [[Һарун әр-Рәшит]], йәғни Шәһрезада әкиәттәрҙең һуңғы формаһын алғандан күпкә алдараҡ булған. Шуға күрә Хәлиф Һарунға һәм уның баш ҡалаһы Бағдадҡа һылтанмалар "Мең дә бер кисә"нең килеп сығыу ваҡытын дәлилләү өсөн нигеҙ була алмай. Һарун әр-Рәшит был әкиәттәге хакимға бөтөнләй тиерлек оҡшамаған, һәм ул ҡатнашҡан әкиәттәр, уларҙың теленә, стиленә һәм уларҙа табылған көндәлек деталдәренә ҡарап, [[Мысыр]]ҙа ғына үҫешә алған. Йөкмәткеһе буйынса «мажаралы» әкиәттәрҙең күпселеге типик ҡала әҙәбиәте өлгөһө булып тора. Был йышыраҡ мөхәббәт тарихы, геройҙары — бай сауҙагәрҙәр, һәр ваҡыт тиерлек һөйгәндәренең хәйләкәр пландарын пассив башҡарыусылар булалар.

Бындай әкиәттәрҙә һөйөклө ҡатын-ҡыҙ ҡағиҙә булараҡ, өҫтөнлөклө роль уйнай — «мажаралы» хикәйәләрҙе "героик"тан ҡырҡа айырып торған үҙенсәлек. Был төркөмөнә ингән әкиәттәр: «Омандан Әбү-л-Хәсән тураһында әкиәт» (төндәр 946—952), «Әбү-л-Хәсән Хөрәсән» (төндәр 959—963), «Нима һәм Нум» (237—246 төндәр), «Һөйөклө ҡыҙ һәм ғашиҡ» (112—128 төндәр), «Аладдин һәм Тылсымлы лампа».

«Ала әд-Дин тураһында әкиәт» һәм «Тылсымлы лампа» Салья тәржемәһенең 2-се баҫмаһына индерелмәй (1958—1960), әммә «Бөтә донъя әҙәбиәт китапханаһы» серияһында баҫылып сыға.{{sfn|БВЛ|1975|с=360—418}} Был популяр әкиәттең килеп сығышы тураһында фәнни бәхәстәр беҙҙең көндәргә тиклем дауам итә, сөнки ул, шулай уҡ Синбадтың сәйәхәт тарихы йыйынтығы ғәрәп ҡулъяҙмаларында ла, йыйынтыҡтың ғәрәп баҫмаларында ла юҡ.

=== Мәҙәк әкиәттәр ===
Мәҙәк әкиәттәр ҡала ярлыларының тормошон дөп-дөрөҫ һүрәтләй. Уларҙың геройҙары, ғәҙәттә, аҡыллы алдаҡсылар һәм хәйләкәрҙәр — ир-егеттәр ҙә, ҡатын-ҡыҙҙар ҙа була, мәҫәлән, ғәрәп әкиәт әҙәбиәтендәге Али Зибак һәм хәйләкәр ҡыҙ Делила. Был әкиәттәрҙә юғары синыфтарға хөрмәттең эҙе лә юҡ; киреһенсә, мәҙәк әкиәттәре власть вәкилдәрен һәм дин әһелдәрен мыҫҡыл итеү менән тулған. Мәҙәк хикәйәттәр теле ябай һөйләшкә яҡын; уларҙа әҙәбиәт менән таныш булмаған уҡыусылар өсөн аңлайышһыҙ шиғри өҙөктәр юҡ тиерлек. Мәҙәк әкиәт геройҙары батырлыҡ һәм эшһөйәрлектәре менән айырылып торалар һәм улар тормошо «мажаралы» әкиәт геройҙарының рәхәт тормошона һис оҡшамаған. Али Зибаҡ менән Делила әкиәттәренән тыш (698—719 төндәр) мәҙәк әкиәттәргә башмаҡсы Маруф (төндәр 989—100 1) тураһындағы, мәҙәк менән мажаралы әкиәттәр уртаһында торған балыҡсы Хәлиф тураһындағы әкиәт (831-845-се төндәр) инә.

== Тәржемәләр ==

[[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] «Мең дә бер кисә»ләге бер әкиәтенә 1873 йылда тәржемә яһай. Аҙаҡ был әкиәтте «Торба, балаҫ hәм алма хикәйәте» тигән исем аҫтында «Йәдкәр» китабында баҫтырып сығара<ref name="Ҡунафин Ғ. С.">{{статья
 |автор         = [[Ҡунафин Ғиниәтулла Сафиулла улы|Ҡунафин Ғ. С.]]
 |заглавие      = Ул үҙенә һәйкәл ҡуйып китте
 |ссылка        = http://www.vatandash.ru/pdf/12.2011.pdf
 |язык          = 
 |издание       = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]
 |тип           = 
 |год           = 2011
 |том           = 
 |номер         = 12
 |страницы      = 149
 |doi           = 
 |issn          = 1683-3554
}}</ref>. 1897—1899 йылдарҙа [[Ҡазан]]да 6 томда [[Төрки (тел)|төрки]] телендә «Мең дә бер кисә» йыйынтығы нәшер ителә. [[Байбурин Ғабдулла Ғиндулла улы|Ғабдулла Байбурин]] менән [[Сөләймәнов Әхмәт Мөхәмәтвәли улы|Әхмәт Сөләймәнов]] урыҫ теленән Мең дә бер кисә"нең бер нисә әкиәтен тәржемә итеп 1984 йылда баҫтырып сығаралар. 1983 йылда [[Иҫәнғолов Фәрит Әхмәҙулла улы|Фәрит Иҫәнғолов]] тәржемәһендә «Синдбад тураһында әкиәт» китабы нәшер ителә<ref name="Хөсәйенова Г. Р." />.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Һарун әр-Рәшит]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* [http://vk.com/doc704697_412443033?hash=f1103995ab130184ca&dl=29eefc6c35b0effc66 Мең дә бер кисә. Ғәрәп халыҡ әкиәттәре.]// Руссанан [[Байбурин Ғабдулла Ғиндулла улы|Ғабдулла Байбурин]] менән [[Сөләймәнов Әхмәт Мөхәмәтвәли улы|Әхмәт Сөләймәнов]] тәржемәһе. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1984. — 92 б.
* [http://vk.com/doc704697_413092061?hash=3aed97780e0ce9b7a4&dl=c8d5ddb93a0d92b6cf Сәйәхәтсе Синдбад тураһында әкиәт].// Руссанан [[Иҫәнғолов Фәрит Әхмәҙулла улы|Фәрит Иҫәнғолов]] тәржемәһе. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1983. — 160 б.

== Һылтанмалар ==
{{Викиһаҡлағыс|Category:Arabian Nights}}
* {{Башҡорт энциклопедияһы|index.php/read/8-statya/10024-me-d-ber-kis-ki-tt-r-jyjynty-y|Мең дә бер кисә|автор=Хөсәйенова Г. Р.}}
* {{cite web|author=|datepublished=2010-11-29|url=http://bashqort.com/aethaebiaet/81-ekietter/532-men-da-ber-kisa|title=Мең дә бер кисә|lang=|publisher=|accessdate=2015-09-30}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://allskazki.ru/night.html Книга «1001 ночь» с комментариями]
* {{книга
 | автор         = 
 | заглавие      = Избранные сказки, рассказы и повести из «Тысячи и одной ночи» (4 книги) 
 | оригинал      = 
 | ссылка        = http://www.ozon.ru/context/detail/id/6041962/
 | ответственный = Перевод М. А. Салье. Составление, вступительное слово и примечания И. М. Фильштинского
 | место         = {{М.}}
 | издательство  = Правда
 | год           = 1986
 | страницы      = 
 | страниц       = 2520
 | isbn          = 
 | ref           = Фильштинский
}}

[[Категория:Алфавит буйынса китаптар]]
[[Категория:Мең дә бер кисә|*]]
[[Категория:Әкиәт һәм риүәйәт йыйынтыҡтары]]