Монголия битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Дәүләт
 |Башҡортса исеме= Монголия|Оригиналь исеме= {{lang-mn|Монгол Улс}}
 |Эйәлек килеш=Монголии
 |Герб=State_emblem_of_Mongolia.svg
 |Гимн исеме          = Монголияның милли гимны
 |Аудио                   =
 |lat_dir =N |lat_deg =46 |lat_min =49 |lat_sec =0 
  |lon_dir =E |lon_deg =104 |lon_min =0 |lon_sec = 0
  |region                 = MN
  |CoordScale             =10000000
 |Картала=Mongolia (orthographic projection).svg
 |Нигеҙләнгән = Б. э. т. 209 йыл — [[Һун империяһы]]<br>1206 йыл — [[Монгол империяһы]]
 |Бойондороҡһоҙлок датаһы = [[1921 йыл]]дың [[11 июль|11 июле]]  (Монголия дәүләте (1911—1921)
 |Независимость = [[Ҡытай Республикаһы]]нан
 |Рәсми тел=[[Монгол теле]]
 |Баш ҡала=[[Улан-Батор]]
 |Дәүләт дине=донъяуи дәүләт
 |Эре ҡалалар=[[Улан-Батор]], Эрдэнэт, Дархан 
 |Идара итеү төрө=[[парламент республикаһы]]<ref name="atlas">{{книга|заглавие=Атлас мира: Максимально подробная информация|ответственный=Етәкселәр проекта: А. Н. Бушнев, А. П. Притворов|место=Москва|издательство=АСТ|год=2017|страницы=54|страниц=96|isbn=978-5-17-10261-4}}</ref>
 |Етәкселәрҙең вазифалары= Монголия Президенты <br>Монголия Премьер-министры
 |Етәкселәр=Халтмаагийн Баттулга<br>Ухнаагийн Хурэлсух
 |ЭТП (ҺАМП)                = 15,275 млрд<ref name="ЭТП">[http://databank.worldbank.org/data/views/reports/tableview.aspx Международный Банк, World DataBank: World Development Indicators, версия от 27 ноября 2013 года]</ref>.
 |ЭТП (ҺАМП)-ны иҫәпләү йылы   = 2012
 |ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны      = 
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) = 5 462<ref name="ЭТП"/>
 |Йән башына ЭТП (ҺАМП) буйынса урыны = 
 |ЭТП (номинал)             = 10,271 млрд<ref name="ЭТП" />.
 |ЭТП-ны (номинал) иҫәпләү йылы = 2012
 |ЭТП (номинал) буйынса урыны    = 
 |Йән башына ЭТП (номинал) = 3 673<ref name="ЭТП" /> 
 |Территория буйынса урыны=18
 |Территория=1&nbsp;564&nbsp;116
 |% һыу өҫтө=0,6
 |Халҡы буйынса урыны=137
 |Халыҡ=3&nbsp;119&nbsp;935<ref>{{cite web|url=http://www.1212.mn/statHtml/statHtml.do?orgId=976&tblId=DT_NSO_0300_003V1&conn_path=I2 |title=МОНГОЛ УЛСЫН ХҮН АМЫН ТОО, насны бүлэг, хүйсээр|website=Статистикийн Мэдээллийн нэгдсэн сан|accessdate=2017-07-23|lang=mn}}</ref>
 |Баһа йылы=2016
 |Халыҡ тығыҙлығы={{ #expr: ( 3119935 / 1564116 round 2 ) }}
 |Тығыҙлыҡ буйынса урыны             = 195
 |Этнохороним=[[Монголы]]
 |Домендар=[[.mn]]
|КПҮИ                    = {{рост}} 0,727<ref name="HDI">{{cite web |url = http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title = 2015 Human Development Report Statistical Annex |date = 2015 |accessdate = December 14, 2015 |publisher = United Nations Development Programme |page = 9}}</ref>
 |КПҮИ-ны иҫәпләү йылы        = 2015
 |КПҮИ буйынса урыны           = 90
 |КПҮИ-ны кимәле            = <span style="color:#090;">'''юғары'''</span>
 |Валюта=[[Монгол тугригы]] ([[ISO 4217|MNT, код 496]])
 |ISO = MNG
 |МОК = MGL
 |Телефон коды=976
 |Сәғәт бүлкәтендә = +7 … +8
 }}

'''Монго́лия''' ({{lang-mn|Монгол Улс}}, иҫке [[монгол теле]]ндә [[Файл:Monggol ulus.svg|25px|alt=ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠯᠤᠰ]]) — [[Көнсығыш]] [[Азия]]лағы [[дәүләт]]. Төньяҡта [[Рәсәй Федерацияһы]], көнсығышта, көньяҡта һәм көнбайышта [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы]] менән сиктәш. Майҙаны буйынса иң ҙур дәүләттәрҙең береһе, диңгеҙгә сығыу юлы булмаған ил.

Монголия [[Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы]]ның барлыҡ тиерлек, шулай уҡ күҙәтеүсе булараҡ — [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе]]нең ҡайһы бер структураларында ҡатнаша<ref>{{cite web
 | url           = http://www.obozrevatel.com/news/2008/8/19/254266.htm
 | title         = Грузия проиграла, а СНГ будет жить вечно!
 | publisher     = Обозреватель
 | datepublished = 19.08.2008
 | accessdate    = 
 | archiveurl    = https://www.webcitation.org/616CbK2OF
 | archivedate   = 2011-08-21
}}</ref>. Рәсми тел — [[монгол теле]],  [[алфавит]]ы [[кириллица]] нигеҙендә.

== Тарихы ==

=== Монголияның боронғо тарихы ===
Тарихҡа тиклемге осорҙа Монголия биләмәләрен [[урман]]дар һәм [[күл]]дәр ҡаплап алған булған, яҫы таулыҡтарҙа болон һәм далалар йәйелеп ятҡан. Ил территорияһында табылған кешегә оҡшаш маймыл ҡалдыҡтарының йәше 850 мең йылға яҡын.

=== Хунну империяһының ойошоуы ===
Беҙҙең эраға тиклем IV быуатта [[Гоби]] сүллегенә терәлеп ятҡан далала яңы [[хунну]] халҡы формалаша. Монголия биләмәлендә көн иткән күсмә хунну халҡы б. э. т. III быуатта ҡытай дәүләттәре менән көрәш башлай. Беҙҙең эраға тиклем 202 йылда күсмә ҡәбиләләрҙең тәүге дәүләте — Хунн империяһы төҙөлә, уның башында дала күскенселәре улы булған ''Модун Шань'' тора. Күсмә хунну халҡы империяһының булғаны хаҡында төрлө дәүер ҡытай сығанаҡтарынан яҡшы билдәле. Беҙҙең эраның 93 йылына тиклем хунну халҡы монгол далаларында хакимлек итә, уларҙан һуң бер нисә монгол, төрки, уйғур һәи ҡырғыҙ ханлыҡтары барлыҡҡа килә, улар тарихта ''Сяньби'', ''Жужан'', ''Көнсығыш-Төрки'', ''Уйғыр'', ''Ҡырғыҙ'' һәм ''Кидань (Ляо)'' ҡағанлыҡтары булараҡ билдәлелек алған.

=== Монгол дәүләтенең үҫеше ===
[[XII быуат]] башында быға тиклем тарҡау булған монгол ҡәбиләләре тағы ла бер дәүләткә берләшергә маташып ҡарай. Уларҙың берләшмәһе ҡәбиләләр берлеген хәтерләтә һәм тарихҡа Хамаг Монгол исеме аҫтында инеп ҡала. Уның беренсе хакимы Хайду-хан була. Ә иһә уның ейәне ''Хабул-хан'' [[Цзинь империяһы]]ның (1115—1234) күрше райондары өҫтөнән ваҡытлыса еңеүҙәргә өлгәшә алыу юғарылығына күтәрелә, һәм унан ҙур булмаған яһаҡ биреп ҡотола барғандар. Әммә уның вариҫы Амбагай хан дошман монголдарҙың татар (был ҡәбилә исеменең артабанғы быуаттарҙа төрки халыҡтары атамаһы булараҡ ҡулланылышта нығынған «татар» һүҙенә туранан-тура бәйләнеше юҡ) ҡәбиләһе тарафынан тотоп алына һәм журчжэни (урыҫса) ҡәбиләһенә тапшырыла, бында уны ауыр язаға тарттыралар. Бер нисә йылдан татарҙар тарафынан яҡын киләсәктә [[Сыңғыҙхан]] исеме менән таныласаҡ [[Темуджин]]дың ({{lang-mn|Тэмүүжин}}) атаһы —Есүгей баатар ({{lang-mn|Есүхэй баатар}}) ҙа үлтерелә.

Темуджин власҡа аҡрынлап килә, башта уны Үҙәк Монголиялағы кәрәйеттәр {{lang-ba|гәрәй}} хакимы Ван-хан үҙ ҡулы аҫтына ала. Етәрлек һанда яҡлаусыларын йыйғас, Темуджин Монголиялағы иң көслө өс ҡәбилә берләшмәһен: көнсығышта йәшәгән татарҙарҙы (1202 йыл), Үҙәк Монголиялағы ҡасандыр үҙен ҡурсалаған кәрәйеттәрҙе (1203) һәм көнбайышта көн иткән наймандарҙы (1204) үҙенә бойһондора. Монголдарҙың юғары ҡатлам вәкилдәренең (аҡһөйәктәре) 1206 йылда йыйылған съезы — ҡоролтайҙа  [[Темуджин]] барлыҡ монголдарҙың баш [[хан]]ы итеп иғлан ителә һәм [[Сыңғыҙхан]] исемен (титулын) ала.

=== Сыңғыҙхан империяһының барлыҡҡа килеүе һәм Монгол империяһы ===
[[Файл:Mongols-map.png|thumb|260px|right|XIII быуаттағы Монгол империяһы сиктәре (ҡыҙғылт һары) һәм хәҙерге монголдарҙың таралыу биләмәләре (ҡыҙыл)]]
Монгол империяһы 1206 йылда Маньчжурия һәм [[Алтай тауҙары]] араһында йәшәгән монгол ҡәбиләләренең берләшеүе һәм Сыңғыҙханды баш хан итеп иғлан иткәндән һуң барлыҡҡа килә. Сыңғыҙхан Монголия менән 1206 йылдан 1227 йылғаса идара итә. Уның ҡанһыҙлығы һәм аяуһыҙлығы менән билдәле булған хәрби кампанияларынан һуң Монгол дәүләте иҫ китмәле булып ҙурая. Сыңғыҙхан [[Азия]]ның күп өлөшөн һәм Ҡытай биләмәләрен (Бөйөк Хан улусы), Урта [[Азия]]ны (Сағатай улусы), [[Иран]]ды (Илхандар дәүләте) һәм [[Киев Русы]]ның бер өлөшөн (Джучи улусы йәки [[Алтын Урҙа]] баҫып ала. Шулай итеп, Монгол империяһы донъя тарихында сиктәш биләмәләрҙе үҙ эсенә алған иң ҙур империя була: ул көнбайышта хәҙерге [[Польша]] ерҙәренән алып көнсығышта Кореяға тиклем, төньяҡта [[Себер]]ҙән башлап көньяҡта Оман ҡултығына һәм [[Вьетнам]]ға тиклем майҙанда йәйрәп ята.

Әммә баҫып алған биләмәләрҙең мәҙәниәте төрлөсә булғанлыҡтан, дәүләт үҙе лә бер төрлө булмай, һәм 1294 йылдан уның әкренләп тарҡалыу процесы башлана.

=== Монгол Юань империяһы (1271—1368) ===

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* Археология и этнография Монголии. — Новосибирск, 1978.
* Архивные материалы о монгольских и тюркских народах в академических собраниях России: Доклады научной конференции / Составитель  Ирина Владимировна Кульганек. Ответственный редактор Сергей Григорьевич Кляшторный. — СПб.: «Петербургское востоковедение», 2000. — 160 с.
* Баабар. История Монголии: От мирового господства до советского сателлита / Пер. с англ. Казань: Татар. кн. изд., 2010. — 543 с. — ISBN 978-5-298-01937-8 / 9785298019378
* Балдаев Р. Л. Народное образование в Монгольской Народной Республике. — М., 1971.
* Белов Е. А. Россия и Монголия (1911—1919 гг.). — М., 1999
* Бира Ш. Монгольская историография (XIII—XVII вв.). — М., 1978.
* Викторова Л. Л. Монголы. Происхождение народа и истоки культуры. — М., 1980.
* Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. — Л., 1934.
* Владимирцов Б. Я. Работы по литературе монгольских народов. — М., 2003.
* Ганжуров В. Ц. Россия-Монголия: история, проблемы, современность. — Улан-Удэ, 1997.
* Геология Монгольской Народной Республики, т. 1-3. — M., 1973-77.
* Герасимович Л. К. Литература Монгольской Народной Республики 1921—1964 годов. Л., 1965.
* Герасимович Л. К. Монгольская литература XIII- начала XX в.: Материалы к лекциям. — Элиста, 2006. — 362 с.
* Грайворонский В. В. Современное аратство Монголии. Социальные проблемы переходного периода, 1980—1995. — М., 1997.
* Гунгаадаш Б. Монголия сегодня. — М., 1969.
* Даревская Е. М. Сибирь и Монголия. Очерки русско-монгольских связей в конце ХIХ начале ХХ в. — Омск, 1994.
* {{книга|автор=Железняков А.С.|заглавие=Монгольская цивилизация: история и современность. Теоретическое обоснование атласа.|место=М.|издательство=Весь Мир|год=2016|страниц=288|isbn=978-5-7777-0665-2}}
* Жуковская Н. Л. Категории и символика традиционной культуры монголов. — М.: Наука, 1988.
* История советско-монгольских отношений. — М., 1981.
* Кара Д. Книги монгольских кочевников (семь веков монгольской письменности). — М., 1972.
* Книга Монголии. Альманах библиофила. XXIV. — М., 1988.
* Кочешков Н. В. Народное искусство монголов. — М., 1973.
* Лиштованный Е. И. Монголия в истории Восточной Сибири (XVII—XX вв.) — Иркутск: ИГУ, 2001.
* Лузянин С. Г. Россия -Монголия — Китай в первой половине ХХ в. — М., 2000.
* Майдар Д. Памятники истории и культуры Монголии. — М., 1981.
* Монголо-ойротский героический эпос. Перевод и вступление Б. Я. Владимирцова. — Пр.-М.: Госиздат, 1923. — 254 с.
* Монгольская поэзия. — М., 1957.
* MONGOLICA. К 750-летию «Сокровенного сказания». — М., 1993.
* Неклюдов С. Ю. Героический эпос монгольских народов. — М., 1984.
* Овчинников Д. Монголия сегодня // География и экология в школе XXI века. — 2015. — Номер 9. — С. 12-23.
* Овчинников Д. Монголия сегодня // География — Первое сентября. — 2016. — Номер 1. — С. 23-33.
* Пржевальский Н. М. Путешествие в Уссурийском крае. Монголия и страна тангутов. Москва, Дрофа, 2008. — ISBN 978-5-358-04759-4, 978-5-358-07823-9
* {{книга|автор=Равдангийн Болд|заглавие=Независимость и признание. Монголия в треугольнике интересов: США–Россия–Китай, 1910–1973|место=М.|издательство=Весь Мир|год=2015|страниц=400|isbn=978-5-7777-0647-8}}
* Родионов В. А. Россия и Монголия: новая модель отношений в начале XXI века. — Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 2009.
* Рона-Таш А. По следам кочевников. Монголия глазами этнографа: Пер. с венгерского. — М., 1964.
* Рощин С. К. Политическая история Монголии (1921—1940 гг.). — М., 1999.
* Симуков А. Д. Труды о Монголии и для Монголии. В 2 т. / Сост. Ю. Конагая, Б. Баяраа, И. Лхагвасурэн. Осака, 2007. Т.1-977 с.; Т. 2 — 635 с.
* Сотрудничество СССР и МНР в области науки и культуры. — Новосибирск, 1983.
* Татаро-монголы в Азии и Европе. — М., 1970.
* Уварова Г. А. Современный монгольский театр 1921—1945. — М.-Л., 1947.
* Шара Туджи. Монгольская летопись XVII века. Сводн. текст, пер., введ. и примеч. Н. П. Шастиной. — М.-Л., 1957. — 199 с.
* Эпос монгольских народов. — М.-Л., АН СССР, 1948. — 248 с.
* Изобразительное искусство Монгольской Народной Республики. — М., 1956.
* Живопись Монгольской Народной Республики.[Альбом]. — М., 1960.
* Современное искусство Монголии. [Каталог]. — М., 1968.
* Цултэм Ням-Осорын. Искусство Монголии с древнейших времен до начала XX в. — М., 1982.
* Шинкарев Л. И. Монголы: традиции, реальности, надежды. — М.: Сов. Россия, 1981.
* Юсупова Т. И. Монгольская комиссия Академии наук. История создания и деятельности (1925—1953). — СПб: Изд-во «Нестор-История», 2006. — 280 с.
* {{книга|заглавие=Рыбы Монгольской Народной Республики|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/ryby_mong_1985.djvu|место=М.|год=1983}}
* «HISTORIA MONGALORUM», Giovanni da Pian di Carpine, 1245—1247, («История Монголов» Плано Карпини), пер. с ит. на монг. Л. Нямаа. — Улан-Батор: Интерпресс, 2006.
* Ling, Elaine. Mongolia: Land of the Deer Stone. Lodima Press. 2009. — ISBN 978-1-888899-57-3, 2010. — ISBN 978-1-888899-02-6.
* {{книга|автор=Левин Исаак Осипович (Isaak Levin).|заглавие=La Mongolie historique, géographique, politique: Avec une carte|место=Paris|издательство=Payot|год=1937|allpages=252}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация
|Тема         = Монголия
|Портал       = Монголия
}}