Монотеизм битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

'''Монотеи́зм''' («бер аллалыҡ» —греч. μονος — бер, θεος — Алла<ref name="Религии мира">[http://books.google.ru/books?id=xDZXuUQrE7wC&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false Религии мира: история, культура, вероучение]/ Под ред. А. О. Чубарьяна, Г. М. Бонгард-Левина. — М.: Олма медиа групп, 2006. — С. 111. ISBN 978-5-373-00714-6</ref>) — дини тәғлимәт буйынса диндең иң юғары формаһы; берҙән бер һәм иң юғары Илаһи затҡа табыныу менән бәйләнгән<ref name="Britannica">«Monotheism, belief in the existence of one god, or in the oneness of God; as such, it is distinguished from polytheism, the belief in the existence of many gods, and from atheism, the belief that there is no god. Monotheism characterizes the traditions of Judaism, Christianity, and Islam, and elements of the belief are discernible in numerous other religions. Monotheism and polytheism are often thought of in rather simple terms—e.g., as a merely numerical contrast between the one and the many. The history of religions, however, indicates many phenomena and concepts that should warn against oversimplification in this matter.» — {{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism|title=Monotheism|publisher=Encyclopædia Britannica|accessdate=2013-04-22|lang=|deadlink=circular-redirect|archiveurl=http://web.archive.org/20110604105300/www.britannica.com/EBchecked/topic/390101/monotheism|archivedate=2011-06-04}}</ref><ref name="SlTrmIon">''Лопухов А. М.'' Словарь терминов и понятий по обществознанию</ref>.

Монотеизм индивидуум иғлан иткән бер шәхси һәм трансцендент Аллаға (политеизмдан һәм пантеизмдан айырмалы рәүештә) һәм инклюзив — бер нисә формала йәки сағылышта Аллаға ышаныу, әгәр улар барыһы ла бер үк Алла булһа, айырым булырға мөмкин<ref name="ODCC">Monotheism // ''Cross & Livingstone'' The Oxford Dictionary of the Christian Church, 1974.<br>«…belief in one personal and transcendent God»</ref><ref name="БСЭ">{{БСЭ3|Теизм|25}}</ref><ref name="ЭЕЭ">{{ЭЕЭ|12830|Монотеизм}}</ref>, инклюзив — бер нисә формала йәки сағылышта, бөтәһе лә, асылда, бер Үк Алла булыу шарты менән, Алланы йәшәй тип ҡабул итә.<ref>«''Inclusive monotheism accepts the existence of a great number of gods but holds that all gods are essentially one and the same, so that it makes little or no difference under which name or according to which rite a god or goddess is invoked. Such conceptions characterized the ancient Hellenistic religions.''» — [http://britannica.com/EBchecked/topic/1770446/inclusive-monotheism Monotheism (theology)] // [[Encyclopædia Britannica]]</ref>

Монотеизмда Аллаһ тәжрибәнән ситтә аңлатып бирә алмаҫлыҡ зат, уның ҡапма-ҡаршыһы булып [[политеизм]] тора. Политеизмда аллалар шәхес булып тора<ref name="ODCC">Monotheism // ''Cross & Livingstone'' The Oxford Dictionary of the Christian Church, 1974.<br />«…belief in one personal and transcendent God»</ref><ref name="БСЭ">{{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Теизм/|заглавие=Теизм}}</ref><ref name="ЭЕЭ">{{ЭЕЭ|12830|Монотеизм}}</ref>.

Монотеизм [[Ибраһими диндәр]]гә ([[иудаизм]], [[христианлыҡ]], [[ислам]]) генә хас<ref name="Britannica" />, шулай уҡ [[индуизм]] фәлсәфәһендә,<ref name = hop1>{{книга|заглавие=The religions of India|автор=Hopkins E. W.|url=http://books.google.com/?id=Dj33XvXqJO8C |издательство= Jr. Ginn & Co |год= 1896|isbn=9781603031431}}</ref>, [[сикхизм]] һәм башҡа диндәрҙә бар.
Ҡайһы бер тикшереүселәр монотеизм бер төрлө түгел, уның эсендә [[теизм]], [[пантеизм]], [[панентеизм]], [[деизм]] һәм башҡа ағымдар күҙәтелә тип иҫәпләй.<ref>Кривушин И. В.{{Кругосвет|http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/MONOTEIZM.html|title= Монотеизм}}</ref>.

== Төшөнсәнең килеп сығышы ==
«Монотеизм» һүҙе грекса μονος (''monos'') — «берәү(яңғыҙ)», θεος (theos) — «илаһ» һүҙҙәренән сағыштырмаса яңы осорҙа барлыҡҡа килгән<ref>[http://www.newadvent.org/cathen/10499a.htm ''Monotheism'' ], [[Catholic Encyclopedia]]</ref>. Беренсе тапҡыр ул инглиз Кембридж неоплатонигы Генри Морҙың  «Илаһилыҡ Сере» ({{lang-en|The Grand Mystery of Godliness}}, 1660) тигән хеҙмәтендә осрай <ref name="More">{{книга|заглавие=Early Jewish and Christian Monotheism/ The Origin of 'Monotheism' |автор=Nathan MacDonald. |url=https://books.google.com/books?id=TxZK1Le1DpkC |издательство= T&T Clark International|год= 2004|isbn=0-567-08363-2}}</ref>.

== Ибраһими диндәр ==
{{main|Ибраһими диндәр}}

=== Йәһүдилек===
{{main|Йәһүдилек}}
Хәҙерге заман ийәһүдилеге ҡәтғи монотеистик дин булып тора, унда Бер Илаһтан башҡа илаһтар юҡ, уға буйһонмаған бер ни ҙә юҡ тип иҫбатлана.  Әммә тарихындағы тәүге этапта  йәһүдтәрҙең динен [[Монолатрия|монолатрия]] рәүешендә булған тип һанала<ref>{{книга|автор=Linda Trinkaus Zagzebski.|часть=1.2.1 Monotheism|заглавие=Philosophy of religion: an historical introduction|ссылка=https://books.google.ru/books?id=6J8mIPT0DqAC&pg=PA16|издательство=Wiley-Blackwell|год=2007|страницы=16|страниц=254|isbn=1405118725|серия=Fundamentals of philosophy}}</ref><ref>{{книга|автор=Don Mackenzie,Ted Falcon,Jamal Rahman.|заглавие=Getting to the Heart of Interfaith|ссылка=https://books.google.ru/books?id=tL3Z85jeN9AC&pg=PA91|издательство=SkyLight Paths Publishing|год=2009|страницы=91—92|страниц=183|isbn=1594732639}}</ref>, ә монотеизм  б.э.т.  VI быуатта, йәһүдтәр Вавилон әсирлегенән ҡотолоп ҡайтҡас башланған. Монотеист йәһүдилек  артабан [[христианлыҡ|христианлыҡ]] һәм [[ислам]] диндәре барлыҡҡа килеүенә нигеҙ бирә<ref name="enc">{{книга|заглавие=Религия. Энциклопедия|ссылка=|издание=|ответственный=А. А. Грицанов, Г. В. Синило|место={{М. }}|издательство=Книжный дом|год=2007|страницы=|страниц=960|isbn=985-489-355-3}}</ref>.

Йәһүд философы һәм дин ғалимы Моше бин Маймон ({{lang-he|משה בן מימון}}, [[ғәрәп теле| ғәр. Муса бин Маймун]] (XII быуат) һәм башҡа йәһүд тикшеренеүселәре фекеренсә
<ref name="Штейнзальц">раввин [[Адин Штейнзальц]], статья [http://www.chassidus.ru/nedelnaya_glava/voschozhdeniye/katavot/avraham.htm Авраам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170505010452/http://www.chassidus.ru/nedelnaya_glava/voschozhdeniye/katavot/avraham.htm |date=2017-05-05 }}</ref>, монотеизм — баштан уҡ Юғары Көскә табыныуҙа өҫтөнлөк тотҡан. Башҡа культтар иһә бер илаһлыҡ идеяһының деградацияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Шул уҡ фекерҙе ҡайһы бер хәҙерге заман ғалимдары ла хуплай  <ref name="Штейнзальц" />.

=== Христианлыҡ ===
{{main|Христианлыҡ}}
Христианлыҡ  [[Ибраһим]]дға барып тоташҡан, донъяларҙы һәм кешене барлыҡҡа килтергән бер Илаһҡа (монотеизм) табыныуҙы ҡабул иткән. Шул уҡ ваҡытта христианлыҡтың ҡайһы бер йүнәлештәре  монотеизмға Троица идеяһын индерә : тәбиғәте менән бер үк Илаһ-Ата ({{lang-ru|Бог Отец}}), Илаһ-Ул ({{lang-ru|Бог Сын}}) һәм Илаһ-Изге-Рух ({{lang-ru|Святой Дух}}) .

'''Троица''' тәғлимәте арҡаһында башҡа ибраһими диндәрҙә ([[йәһүдилек]], [[ислам]]) христианлыҡты [[тритеизм]] йәки [[политеизм]] тип аңлау бар<ref>[http://www.judaicaru.org/steinsalz/judaism.html Беседы с раввином Штейнзальцем]</ref><ref>[[Ален Безансон]], [http://www.asmp.fr/fiches_academiciens/textacad/besancon/islam.pdf ''L’Islam''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081121194828/http://www.asmp.fr/fiches_academiciens/textacad/besancon/islam.pdf |date=2008-11-21 }}, Académie des sciences morales et politiques, p. 9.</ref>. Бындай концепция христианлыҡ тарихында ваҡыт-ваҡыт ҡалҡып сығып тора  <ref>[http://www.newadvent.org/cathen/15061b.htm ''Tritheists'', [[Catholic Encyclopedia]] ]</ref>, мәгәр был фекер Беренсе Никей соборында кире ҡағыла.

Христианлыҡ инанысының күренекле систематизаторы, абруйлы сиркәү әһеле ''Иоанн Дамаскин'' был мәсьәлә буйынса шулай яҙған:
{{начало цитаты}}
Итак, мы называем ипостаси (Св. Троицы) совершенными, чтобы не ввести сложности в Божеское естество, ибо сложение — начало раздора. И опять говорим, что три ипостаси находятся одна в другой взаимно, чтобы не ввести множества и толпы богов. Исповедуя три ипостаси, признаем несложность и неслитность (в Божестве); а исповедуя, что эти ипостаси единосущны одна другой, и признавая в них тождество воли, действия, силы, власти и, если можно сказать, движения, мы признаем их нераздельность и то, что Бог есть един; ибо Бог, Слово и Дух Его истинно один Бог.
{{конец цитаты|источник=Св. [[Дамаскин, Иоанн|Иоанн Дамаскин]]. Точное изложение православной веры. — Москва, 1992 [http://www.orthlib.ru/John_of_Damascus/vera1_08.html]}}

Шул уҡ ваҡытта христианлыҡты монотеизм тип иҫбатлаусы антитринитарийҙар Троица тәғлимәтен кире ҡаға <ref>[http://www.trinitas.ru/rus/doc/0205/002a/02050011.htm Бернард К. Дэвид. Тринитаризм: определение и историческое развитие]</ref>.

=== Ислам ===
{{main|Тәүхид}}
[[Ислам]] дине нигеҙендә ҡәтғи рәүештә Бер Аллалыҡ принцибы ята. [[тарих|Тарих]] күҙлегенән ҡарағанда ислам йәһүдилек һәм христианлыҡтан һуң барлыҡҡа килгән
<ref>{{cite encyclopedia | title=Islam | encyclopedia=Encyclopaedia Britannica Online}}</ref>. [[Ҡөрьән]] буйынса иһә барлыҡ [[Пәйғәмбәрҙәр| пәйғәмбәрҙәр]] [[мосолмандар|мосолман]] (Аллаһҡа буйһоноусылар) булған. Бөтөн килеш ислам  [[VII быуат]]та [[Мөхәммәт Пәйғәмбәр]] аша [[Ҡөрьән]] китабы иңдерелеп, бирелгән<ref>{{Cite web |url=http://www.islam-slovar.ru/books/i.html |title=А. Али-заде. Исламский энциклопедический словарь |accessdate=2010-11-20 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20101013090856/http://islam-slovar.ru/books/i.html |archivedate=2010-10-13 |deadlink=yes }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101013090856/http://islam-slovar.ru/books/i.html |date=2010-10-13 }}</ref>.  [[Исламдың биш нигеҙе]] бар<ref>{{Коран|2|4}}, {{Коран|2|285}}, {{Коран|4|136}}</ref><ref>{{cite encyclopedia | title=Столпы ислама | encyclopedia=Encyclopaedia Britannica Online}}</ref>. Беренсе һәм иң төп шарт —  [[Шәһәҙәт]], йәки Аллаһы Тәғәләнән башҡа илаһ юҡ икәненә һәм Мөхәммәт Пәйғәмбәр уның илсеһе икәнлеген таныуҙы, шаһитлыҡ итеүҙе итеүҙе белдерә. Мәғәнәһе: „Аллаһтан башҡа һис бер илаһ юҡ.  Мөхәммәт Уның ҡоло һәм Илсеһе икәнлегенә таныҡлыҡ бирәм“<ref>Шахада // Религия: Энциклопедия / Сост. и общ. ред. А. А. Грицанов, Г. В. Синило. — Мн.: Книжный Дом, 2007.— 960 с.— (Мир энциклопедий)</ref>. Был формулала исламдың төп нигеҙе  — [[Тәүхид]], йәғни монотеизм тап үҙе бәйән ителә. Һәм, ысынлап та, бөтә ислам йолалары, бөтә доғалары, йолалары һәм байрамдары [[Аллаһ]] Берәү һәм Берҙән-бер икәнен иҫбатлауға йүнәлтелгән <ref name="Tawhid">[http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2356?_hi=0&_pos=2 Tawhid in Oxford Islamic Studies Online] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101120024934/http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e2356?_hi=0&_pos=2 |date=2010-11-20 }}</ref>.

Тәүхид  тәү сиратта  политеизмды ("[[ширк]]") бөтә йәһәттән инҡар итеүҙе аңлата , ул [[шәһәҙәт|шәһәҙәт]] аша бәйән ителә{{sfn|Ислам: ЭС|1991}}.Тәухид бөтә тереклектең раббыһы - уларҙы  яралтҡан берҙән-бер Аллаһ булыуын таныу тигәнде аңлата {{sfn|Али-заде|2007}}.  Һәм Ул мәңгелек, Ул бөтә Ғаләмдәге процестарға идара итә. Улар барыһына ла кәрәк, ә Ул үҙе бер кемгә лә йәки нәмәгә лә мохтаж түгел. Тәухид [[Христианлыҡ|христианлыҡтағы]] Троица доктринаһын, йәнәһе, улы йәки ҡыҙы  бар тип раҫлауҙы, шулай уҡ [[Йәһүдилек|йәһүдилектәге]]  Аллаһ бер хенә халыҡты (йәһүдиҙәрҙе) өҫтөн күрә тигәнде кире ҡаға. Тәүхидтең мөһим доктринаһы - Бер Аллаһҡа ғына табыныу зарурлығы{{sfn|Али-заде|2007}}[[Ширк]] — Аллаһы тәғәләгә тиңдәш тотоу - [[мәжүсилек]]. Ширк - иң оло [[гонаһ]], бының өсөн кеше ғәфү ителә алмай. Ширк оло һәм кесегә бүленә. Ширк оло һәм кесегә бүленә. Оло ширк — Аллаһы тәғәләгә буйһонмау һәм Уға тиңдәш бар тип һанау. Кесе ширк — был монафиҡлыҡ (ике йөҙлөлөк), ундай кеше донъялыҡта үҙенә файҙа алыр  өсөн  динле булып ҡылана<ref name="Kamoonpuri">Kamoonpuri, S: «Basic Beliefs of Islam» pages 42-58. Tanzania Printers Limited, 2001</ref>.

[[Ислам]] тәғлимәтенә ярашлы, [[Әҙәм]]дән алып  [[Мөхәммәт Пәйғәмбәр]]гә тиклем барлыҡ пәйғәмбәрҙәр ҙә хаҡ тәүхид тотҡан. Ислам үҙе иһә, [[Ҡөрьән]]гә һәм  Пәйғәмбәр [[Сөннәт (мәғәнәләре)|Сөннәтенә]] ярашлы, [[Ибраһим]] пәйғәмбәр Тәүхиде [[Хәнәфи мәҙһәб|хәнәфилекте]] тергеҙә<ref>{{Коран|2|131—135}}</ref><ref>[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/146667/Ханифизм Ханифизм]</ref>.

=== Бәһаисылыҡ ===

Бәһаи динендә (''бәһаисылыҡ, бәһаи'', {{lang-ar|  بهاء }} — Дан)  - [[Илаһ]] концепцияһы шудай уҡ монотеистик һәм трансцендент инаныслы<ref>{{книга|автор=[[Льюис, Джеймс|James R. Lewis]]|заглавие=The encyclopedia of cults, sects, and new religions|ссылка=https://books.google.com/books?id=oVQUAQAAIAAJ|издательство=Prometheus Books|год=1998|pages=66|allpages=595|isbn=1573922226}}</ref>. Юғары Көс  «шәхсиәтле, белеп бөтөрөп булмай торған, барлыҡ яңылыҡтар  сығанағы, мәңге бар, бар нәмәне белеп тора, ҡөҙрәтле һәм һәммә ерҙә лә бар» булараҡ һүрәтләнә<ref>[http://reference.bahai.org/en/t/se/GPB/gpb-9.html#gr26 Shoghi Effendi. God Passes By], Bahá'í Publishing Trust, p. 139, ISBN 0-87743-020-9</ref>. Юғары Көс менән кешеләр араһында бары тик Уның илселәре - пәйғәмбәрҙәр генә. Бәһаиҙарҙың фарыз доғалары асыҡтан-асыҡ монотеистик рухта<ref>[http://bahai-library.com/momen_short_introduction_bahais Momen, M. A Short Introduction to the Bahá'í Faith], Oxford, UK: One World Publications. ISBN 1-85168-209-0</ref>.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|3}}

== Һылтанмалар ==
{{Навигация|Тема = Монотеизм|Викисловарь = монотеизм|Викицитатник = Монотеизм}}
* {{ЭЕЭ|12830|Монотеизм}}
* Статья «''[http://ariom.ru/wiki/Monoteizm Монотеизм] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090206012454/http://ariom.ru/wiki/Monoteizm |date=2009-02-06 }}''» в Энциклопедии современной эзотерики
* Статья «''[http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/religiya/MONOTEIZM.html Монотеизм]''» в энциклопедии Кругосвет


{{Reli-stub}}
[[Категория:Монотеизм]]
[[Категория:Дин]]
[[Категория:Дин философияһы]]