Мәхәллә битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}'''Мәхәллә''' ({{Lang-az|Məhəllə}}; {{Lang-ar|محلة}}; {{Lang-bn|মহল্লা}}; {{Lang-prs|محله}}; фар. <span lang="fa" dir="rtl" style="font-style:tahoma;font-size:1.2em">محله</span>; төр. ''<span lang="tr">Mahalle</span>''; {{Lang-ba|Мәхәллә}}; төркмән. <span lang="tk" style="font-style: italic">Mahalla</span>; {{Lang-uz|Mahalla}}; {{Lang-ug|مەھەللە}}; урд. <span lang="ar" style="font-size: 130%">محله</span>; {{Lang-hi|मोहल्ला}}) ― торлаҡ пункт (''ауыл, ҡала яны, ҡала'') сиктәрендә төҙөлгән квартал, берәй [[мәсет]] урынлашҡан территория (''ауыл, ауылдың бер өлөшө'') йәки ҡаланың мосолмандар йәшәй торған бер кварталы, мосолмандар ирекле берләшкән йәмәғәт.
[[Файл:Sərşəhər_məscidi._Ordubad_şəhəri_01.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/8/8f/S%C9%99r%C5%9F%C9%99h%C9%99r_m%C9%99scidi._Ordubad_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri_01.JPG/300px-S%C9%99r%C5%9F%C9%99h%C9%99r_m%C9%99scidi._Ordubad_%C5%9F%C9%99h%C9%99ri_01.JPG|мини|300x300пкс|[[Әзербайжан|Әзербайжандың]] Ордубад ҡалаһында Сәршәһәр ({{Lang-az|Sərşəhər}}) мәхәлләһе, [[XVIII быуат]] мәсете күренеше менән]]

== Атамаһы ==
«Мәхәллә» һүҙе [[Ғәрәп теле|ғәрәп теленән]] «сиктәш лагерь» / {{Comment|«туктау урыны»|привал}} йәки «ҡала станы», «квартал» тип тәржемә ителә.

[[Башҡорттар|Башҡорттарҙа]], Волга буйы һәм [[Себер татарҙары]]нда ― мәсет эргәһендәге мосолман йәмғиәте. Күпселек халҡы [[мосолмандар]] булған ҡайһы бер илдәрҙә, нигеҙҙә, мәхәллә ― квартал ҙурлығында ҡаланың бер өлөшө, ҡайһы бер илдәрҙә мәхәлләлә йәшәүсе халыҡ урындағы үҙидараны ғәмәлгә ашыра.

Ҡайһы бер мәхәлләләрҙә мәхәллә комитеттары төҙөлә йәки мәхәлләгә имам етәкселек итә.

== Тарихы ==
Мәхәллә, [[Ҡала|ҡаланың]] бер өлөшө булараҡ, күпселек халҡы мосолмандар булған барлыҡ илдәрҙең ҡалаларында ла тиерлек бар, ләкин «мәхәллә» исеме бөтә мосолман илдәрендә лә юҡ. «Мәхәллә» тип үҙ ҡалаһының кварталдарын [[Ғәрәптәр|Ғәрәп доньяһының]] барлыҡ илдәрендә йәшәүселәр, [[Төркиә|Төркиялә]], [[Әзербайжан|Азербайжанда]], [[Иран]]да, [[Үзбәкстан]]да йәшәүселәр (күрше [[Тажикстан]]да [[үзбәктәр]] күпселек булған райондарҙа ''мәхәллә'' тип атала, ә тажиктар араһында ''мәхәллә'' һүҙе урынына ''гузар'' һүҙе ҡулланыла), [[Афғанстан]]да йәшәүсе күп кенә халыҡтар (пуштундарҙан һәм башҡа аҙ һанлы халыҡтарҙан башҡа), [[Пакистан]]да, [[Бангладеш]]та һәм [[Һиндостан|Һиндостандың]] күпселек халҡы мосолмандар булған ҡайһы бер штаттарында йәшәүселәр атай. [[Ҡаҙағстан]][[Ҡаҙағстан|да]] һәм [[Ҡырғыҙстан]]да «мәхәллә / малла» һүҙен был илдәрҙә көн итеүсе [[үзбәктәр]] ҡуллана. [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙа]] [[Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы|Синьцзян-Уйғыр автономиялы районында]] йәшәүсе [[уйғырҙар]] һәм башҡа [[төрки халыҡтар]] тарафынан ҡулланыла, шулай уҡ [[Молдова|Молдавияның]] төп халҡы һөйләшендә шундай һүҙ бар.

Мосолман Көнсығышында урындағы үҙидараны ғәмәлгә ашарыусы институт булараҡ Мәхәллә оло тарихҡа эйә. Мәҫәлән, [[XI быуат]]та [[Ҡаһирә|Ҡаһирәлә]] мәхәллә булыуы тураһында фарсы шағиры, фәлсәфәсе, дин әһеле, сәйәхәтсе {{Тәржемәһеҙ 3|Насыйр Хөсрәү|Насыйр Хөсрәү|ru|Насир Хосров}} (1004—1088) хәбәр итә. Үҙенең 1043—1052 йылдарҙа [[Яҡын Көнсығыш]] илдәре буйлап сәйәхәте ваҡытында<ref>[https://the.ismaili/our-culture/nasir-khusraw%E2%80%99s-safar-nama-brought-life-digitally-iis-volunteers Map of Nasir Khusraw’s journey]</ref> төҙөлгән {{Тәржемәһеҙ 3|Сәфәрнамә|«Сәфәрнамә»|en|Safarnama}} (фар. سفرنامه) әҫәрендә ул «Ҡаһирә ҡалаһы 10 мәхәлләнән тора» тип хәбәр итә.

== Хәҙерге заман ==
[[Волга|Волга буйының]] мосолмандар республикаларында йәшәй торған ([[Башҡортостан|Башҡортостан,]] [[Татарстан Республикаһы|Татарстан]], [[Удмуртия]], [[Ырымбур өлкәһе]], [[Сыуашстан]] һ. б.) мәхәллә ― мәсет тирәһендә билдәле бер районда йәшәүселәрҙе түгел, ә шуларҙың мәсеткә даими йөрөүсе дини өлөшөн (''диндарҙарҙы'') берләштереүсе локаль йәмғиәт.

[[Урта Азия]]ла, шул иҫәптән [[Үзбәкстан]]да, шулай уҡ Көнсығыш Төркөстанда [[Уйғырҙар|уйғырҙарҙа]] мәхәллә, ҡағиҙә булараҡ, йәмғиәт (''община'') тибындағы традицион социаль институтты йәки йәмәғәт ойошмаһы тормошон ойошторуҙың квартал формаһын аңлата<ref> {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080303173649/http://www.dknews.kz/article.php?id=356&archid=25|date=2008-03-03}}: Вот он — город [[Ҡашғар|Кашгар]], поделённый на махалля, маленькие восточные кварталы с извилистыми переулками</ref>. Йәғни, мәхәллә комитетын<ref>үзбәксә ''мәхәллә комитеты'' «Киңәш / Кенгаш».</ref> һәм уның рәйесен һайлау юлы менән урындағы үҙидараны ғәмәлгә ашыра торған квартал йәки микрорайон, уның халҡы үҙ биҫтәһендә йәшәүселәрҙең көнкүрешен һәм ялын ойоштороу мәсьәләләрен хәл итә, шулай уҡ үҙ мәхәлләләрендә [[хоҡуҡ]] тәртибен тәьмин итеү өсөн ҡала идараһының үрге органдары алдында яуаплылыҡ тота.
Мәхәллә формаһы, халҡын иҫәбенә алыуҙы һәм юғары хакимиәттәр коллектив яуаплылыҡты тәьмин итеү функцияһы булараҡ, [[Рәсәй империяһы]][[Рәсәй империяһы|ның]] Урта Азия биләмәләрендә урыҫ администрацияһы тарафынан уны Рәсәй империяһы яулап алған осорҙа индерелгән тигән фекер бар.

== Ғөрөф-ғәҙәт ==
Мәхәллә территорияһында, ҡағиҙә булараҡ, үҙенсәлекле ижтимағи, мәҙәни һәм рухи үҙәк — [[мәсет]] төҙөлә. XIX быуат башынан башта [[Бохара]]ла, ә һуңынан бөтә ерҙә яңы күренеш — ''сәйхана'' барлыҡҡа килә, шул ваҡыттан башлап бөтә мәхәлләләрҙә сәйхана мәҙәни һәм социаль үҙәк була.

[[Октябрь революцияһы]][[Октябрь революцияһы|на]] тиклем мәсеттәрҙә мәхәллә халҡы ([[Ир|ир-аттар]]) көнгә биш тапҡыр [[намаҙ]] уҡыған. Намаҙҙар араһында малайҙар өсөн дәрестәр үткәрелгән. Мәхәллә дини ойошма булмаған, шулай ҙа традицион [[ислам]]ды таратыуҙа ярҙам иткән, был, үҙ сиратында, мәхәллә халҡының көнкүреш, ғөрөф-ғәҙәттәре, әхлаҡ һ. б. өлкәләрҙә берләшеүенә ярҙам иткән.

Мәхәллә территорияһын намаҙға саҡырған мәзин тауышы менән билдәләгәндәр, йәғни мәхәлләгә мәзин тауышы килеп еткән [[Торлаҡ|йорттар]] кергән. Әммә мәхәллә ― территориаль берәмек кенә түгел, уның халҡын [[Туғанлыҡ төшөнсәләре|туғанлыҡ]] ептәре, бер һөнәр эйәләре булыу, шәхси танышлыҡ та үҙенсәлекле бер йәмғиәткә бәйләгән. Мәхәлләлә йәшәүсе һәр кемдең бер-береһе тураһында шаҡтай ентекле һәм дөрөҫ мғлүмәттәре булған. Тап бына мәхәлләлә күп быуаттар дауамында кешеләрҙең аралашыу институты барлыҡҡа килә һәм йәшәй, барынан да элек ул яҡшы күршелек мөнәсәбәттәрен һаҡлау, өлкән йәштәге кешеләрҙе хөрмәт итеү, өлкән кешеләр, [[Ауырыу|ауырыуҙар]], [[бала]]лар тураһында хәстәрлек күреү һәм традицион үҙ-ара бер-береңә ярҙам ысулында ― бөтә мәхәллә туйҙар, ерләү, төрлө байрамдар ойоштороуҙа ҡатнаша, йорт төҙөү өсөн [[өмә]] (хашар) ойоштора, [[тәбиғәт]] бәлә-ҡазалары ваҡытында ярҙам итеүҙә күренә һ. б. Элек мәхәлләнең һәр кешеһе, иҫкә төшөрмәйсә, иртәнсәк һәм кисен үҙ йорто янында һыу һибеп, урамдарҙы таҙартҡан. Халыҡ [[Һыу объекты|һыулыҡтарҙың]], эсергә яраҡлы һәм һыу һибер өсөн ҡулланылған төп [[һыу]] сығанаҡтары — һауыз һәм арыҡтарҙың саф һәм ҡараулы булыуын хәстәрләгән. Мәхәлләнең үҙ ҡанундары булған, уларҙың һәр береһе «шафат» — «мәхәлләгә ситтәрҙе керетмәү». Әгәр мәхәллә кешеләренең береһе үҙ йортона һатырға теләсһә, ул, барынан да элек, был йортто үҙ туғандарына, артабан, улар кире ҡаҡҡан осраҡта, күршеләренә, ә һуңынан мәхәллә халҡына һатып алырға тәҡдим итә. Үрҙә күрһәтелгән субординацияны үтәмәйсә, хужаның үҙ йортона «ситтәргә» һатырға хоҡуғы булмаған. Был ҡанун сит кешеләрҙең мәхәлләгә эләгеүенә ҡамасаулаған.

== Мәхәллә — урындағы үҙидара нигеҙе ==
Мәхәллә, урындағы үҙидараның демократик принциптарына нигеҙләнгәнлектән, үҙенә генә бик һаҡсыл мөнәсәбәт талап итә торған мөһим тарихи ҡиммәткә эйә. Теләһә ниндәй уйлап еткерелмәгән эксперименттар, социаль институт булараҡ, мәхәллә өсөн төҙәтеп булмаҫлыҡ хаталарға килтерергә мөмкин. Мәхәлләнең үҙенсәлекле структураһы базаһында урындағы үҙидараның яңы принциптарын уңышлы үҫтерергә мөмкин, был ― эштәрҙе тағы ла асығыраҡ итеп алып барыу, [[Кеше|кешеләргә]] ҡарата ҙур мәрхәмәтлелек, бюрократизмдың төрлө күренештәренән баш тартыу һ. б.

Тап бына төбәктәрҙә урындағы үҙидара органы булараҡ мәхәллә сәләмәт граждандар йәмғиәтенең нигеҙе, тимәк, көслө һәм демократик [[Дәүләт|дәүләттең]] лә нигеҙе булырға мөмкин. Хәҙерге йәмғиәттә мәхәллә институтының роленә үрҙә бәйән ителгән ҡараштан айырмалы ҡараштар ҙа бар<ref>Урта Азия регионын өйрәнеүсе ҡайһы бер социологтар фекеренсә, мәҫәлән [https://centrasia.org/newsA.php4?st=1156976880 Б. Мусаев]{{Недоступная ссылка|date=August 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, мәхәллә ― «хакимиятнең беренсел ячейкаһы», әмма урындағы үҙидарә органы түгел. Бөгөн мәхәллә алға киткән демократик дәүләттәрҙә булған урындағы үҙидарә стандарттарына тура килеү өсөн модернизациялауға мохтаж".</ref>.

== Әҙәбиәт ==
* Мәхәллә. // Ислам. Белешмә―һүҙлек (''төҙөүсеһе'' Заһид Шәфиғи) ― Т.: ТКН, 1990, не бит. ISBN 5-298-00949-2.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.sanat.orexca.com/rus/archive/1-03/history_art4.shtml Шукур Аскаров. Махалля в эволюции города]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130603122921/http://www.sanat.orexca.com/rus/archive/1-03/history_art4.shtml|date=2013-06-03}}
* [https://web.archive.org/web/20130609081015/http://vokrugsveta.ru/tv/vs/cast/29/ Узбекистан. Махалля]
* [https://centrasia.org/newsA.php4?st=1156976880 Б.Мусаев: Институт махалли как генная клетка узбекского авторитаризма]{{Недоступная ссылка|date=August 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://www.neweurasia.net/ru/culture-and-history/%D0%BC%D0%B0%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D1%8F-%D0%BA%D0%B0%D0%BA-%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B2-%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5/ Махалля — как много в этом слове] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111031222114/http://www.neweurasia.net/ru/culture-and-history/%D0%BC%D0%B0%D1%85%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D1%8F-%D0%BA%D0%B0%D0%BA-%D0%BC%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE-%D0%B2-%D1%8D%D1%82%D0%BE%D0%BC-%D1%81%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5/ |date=2011-10-31 }}
* [http://sted-ats-02.livejournal.com/506179.html О ташкентских маххаля]

== Иҫкәрмәләр ==
[[Категория:Әзербайжан мәҙәниәте]]
[[Категория:Уйғыр мәҙәниәте]]
[[Категория:Ислам мәҙәниәте]]
[[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]]