Немецтар битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Халыҡ
| название      = ''Немецтар''
| изображение   = [[File:Germans collage.jpg|300px]]
| ширина        =  
| подпись       = 
'''1-се рәт:''' [[Мартин Лютер]] • [[Отто фон Бисмарк]] • [[Людвиг ван Бетховен]] • [[Иммануил Кант]] • [[Йоһанн Вольфганг фон Гёте]]

'''2-се рәт:''' [[Йоһанн Гутенберг]] • [[Вольфганг Амадей Моцарт]] • [[Йоһанн Себастьян Бах]] • [[Рихард Вагнер]] • [[Георг Вильһельм Фридрих Гегель]]

'''3-сө рәт:''' [[Фридрих Шиллер]] • [[Карл Маркс]] • [[Якоб Гримм һәм Вильгельм Гримм]] • [[Конрад Аденауэр]] • [[Альбрехт Дюрер]]

'''4-се рәт:''' [[Готфрид Лейбниц]] • [[Карл Бенц]] • [[Конрад Цузе]] • [[Марлен Дитрих]] • [[Макс Планк]]

'''5-се рәт:''' [[Клаудия Шиффер]] • [[Альберт Эйнштейн]] • [[Йоһанн Кеплер]] • [[Фридрих Ницше]] • [[Хайди Клум]]

'''6-сы рәт:''' [[Вилли Брандт]] • [[Юрген Клинсман]] • [[Вернер фон Браун]] • [[Екатерина II]] • [[Карл Фридрих Гаусс]]
| самоназвание  = ''Deutsche''
| численность =  140&nbsp;000&nbsp;000<ref>[http://en.bmi.bund.de/nn_148248/Internet/Content/Themen/Auslaender__Fluechtlinge__Asyl__Zuwanderung/DatenundFakten/Deutsche__Auslaender__mit__Migrationshintergrund__en.html Germans and foreigners with an immigrant background]</ref>
| расселение    = {{Флагификация|Германия}} 80&nbsp;586&nbsp;000<ref name=autogenerated1>[http://www.joshuaproject.net/countries.php?rog3=GM Joshuaproject. Germany]</ref><br>
{{Флагификация|США}}: 47&nbsp;901&nbsp;779 <small>(2010)</small><ref>[http://factfinder2.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_DP02&prodType=table Selected social characteristics in the United States 2010. American Community Survey 1-Year Estimates. Source: U.S. Census Bureau.]</ref><br>
{{Флагификация|Бразилия}}: 5 000 000 <br>
{{Флагификация|Канада}}: 3 179 425 <small>(2006)</small><ref>[http://www12.statcan.ca/census-recensement/2006/dp-pd/hlt/97-562/pages/page.cfm?Lang=E&Geo=PR&Code=01&Table=2&Data=Count&StartRec=1&Sort=3&Display=All&CSDFilter=5000 Statistics Canada. Ethnic origins, 2006 counts, for Canada, provinces and territories]</ref> <br>
{{Флагификация|Аргентина}}: 2 800 000 <br>
{{Флагификация|Франция}}: 1 500 000 <br>
{{Флагификация|Австралия}}: 742 212 <small>(2001)</small><ref>[http://www.ausstats.abs.gov.au/ausstats/subscriber.nsf/0/AD2222ECE5AD4396CA25712500161734/$File/29330_2001.pdf Статистическая служба Австралии]{{ref-en}}</ref><br>
{{Флагификация|Россия}}: 394 138 <small>(2010)</small><ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><br>
{{Флагификация|Казахстан}}: 178 409 <small>(2009)</small><ref name="Перепись населения Казахстана (2009)">[http://stat.kz/p_perepis/Documents/КрПН2009_161110рус.doc Перепись населения Казахстана (2009)]</ref><br>
{{Флагификация|Польша}}: 152 897 <small>(2002)</small><ref name="pln2002">[http://pop-stat.mashke.org/poland-ethnic2002.htm Национальный состав Польши 2002]</ref><br>
{{Флагификация|Чили}}: 70 000<ref name="Национальный состав Чили">[http://education.en.dmoza.net/ru/Население_Чили.html Национальный состав Чили]</ref><br>
{{Флагификация|Румыния}}: 59 764 <small>(2002)</small><ref name="rum2002">[http://pop-stat.mashke.org/romania-ethnic2002.htm Национальный состав Румынии 2002]</ref><br>
{{флагификация|Турция}}: 50 000 <br>   
{{Флагификация|Швеция}}: 47 000 <small>(2001)</small><ref name="swe2001">[http://pop-stat.mashke.org/sweden-ethnic2002.htm Национальный состав Швеции 2001]</ref><br>
{{Флагификация|Чехия}}: 39 106 <small>(2001)</small><ref name="ceh2001">[http://pop-stat.mashke.org/romania-ethnic2002.htm Национальный состав Чехии 2001]</ref><br>
{{Флагификация|Украина}}: 33 302 <small>(2001)</small><ref name="Перепись населения Украины (2001)">[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/general/nationality/ Перепись населения Украины (2001)]</ref><br>
{{Флаг|Башкортостан}} [[Башҡортостан]]: 5 909 <small>(2010)</small><ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><br>
{{Флагификация|Азербайджан}}: 700<ref name="Немцы Азербайджана">[http://www.ksam.org/index.php?mtype=news1&mid=413 Немцы Азербайджана]</ref><br>
{{Флагификация|Таджикистан}}: 446<ref>[http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf Том 3. Национальный состав и владение языками, гражданство населения Республики Таджикистан]</ref><br>
{{Флагификация|Армения}}: 300
| вымер =
| архкультура =
| язык = [[немец теле]]
| раса = [[европеоид расаһы]] 
| религия = [[протестантизм]] ([[лютеранлыҡ]], [[евангелизм]], [[кальвинизм]]), [[католицизм]]
| родственные = [[инглиздәр]], [[нидерландтар]], [[фриздар]], [[даттар]], [[норвегтар]], [[шведтар]], [[исландтар]], [[фарерҙар]]
| входит = 
| включает = [[баварҙар]], [[сакстар]], [[швабтар]]
| происхождение = [[Боронғо герман]], [[Полабтар]], [[Прустар]]
}}

'''Немецтар''', ''ниместәр'', шулай уҡ ''алмандар'' ({{lang-de|Deutsche}}) — [[Германия]]ның төп халҡы. Дөйөм һаны — 140 миллион. Милли теле — [[Германия телдәре|герман төркөмөнөң]] [[немец теле]].

== Айырыу ==
[[Файл:Census-2000-Data-Top-US-Ancestries-by-County.jpg|thumb|left|Немецтар [[АҠШ]]-та, күк төҫ]]
Немецтарҙың яртыһы тиерлек [[Германия]]нан ситтә йәшәй. Немец теле үҙ милли варианты булараҡ киң таралған [[Австрия]], [[Швейцария]], [[Лихтенштейн]] һәм [[Люксембург]] халҡының күбеһе һуңғы ваҡытта үҙҙәрен немец тип түгел, ә австриялылар, швейцарҙар һәм лихтенштейнлылар тип һанай. Немецтар [[Бельгия]]ла (яҡынса 70 мең мәҙәни-тел автономиялары бар), [[Дания]]ла, [[Франция]]ла ([[Эльзас]] һәм [[Лотарингия]]ла, йәғни Мозель департаментының төньяҡ-көнсығышында), [[Италия]]ла, [[Польша]]ла, [[Чехия]]ла, [[Словакия]]ла, [[Венгрия]]ла, [[Румыния]]ла (румын немецтары), [[Рәсәй]]ҙә (Рәсәй немецтары), [[Ҡаҙағстан]]да (сығыштарының уртаҡлығы һәм мәҙәниәте, тел яҡынлығы менән шулай уҡ Рәсәй немецтары булып иҫәпләнәләр), [[Бразилия]]ла, [[Латин Америкаһы]]ның башҡа илдәрендә, [[Намибия]]ла, [[АҠШ]]-та (халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, немец сығышлылар [[Англия]]нан сыҡҡандарҙан да күберәк) йәшәй. Дөйөм һаны — 140000 мең кеше, шул иҫәптән Германияла — 76000 мең кеше. Күп һанлы нимес төркөмдәре [[АҠШ]]-та (42000—58000 мең кеше), [[Канада]]ла (1200 мең кеше), [[Ҡаҙағстан]]да (180 832<ref name="Каз2012">[http://www.stat.kz/publishing/2012/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/%D0%90%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8C/12_2011_%D0%91-15-10-%D0%93.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на 1 января 2012 года.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121115130347/http://www.stat.kz/publishing/2012/%D0%B4%D0%B5%D0%BC%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%84%D0%B8%D1%8F/%D0%90%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%BB%D1%8C/12_2011_%D0%91-15-10-%D0%93.rar |date=2012-11-15 }}</ref> кеше), [[Рәсәй Федерацияһы]]нда (394 138 кеше), [[Бразилия]]ла (710 мең кеше), [[Европа]] һәм [[Латин Америкаһы]]ның башҡа илдәрендә, [[Австралия]]ла һәм Көньяҡ Африкала бар.

== Тарих ==
[[Файл:GermanenAD50.png|thumb|left|Боронғо герман ырыуҙары, [[50]] йыл (Христос тыуған йылдан башлана)]]
[[Файл:West Germanic Kingdoms 460.jpg|thumb|right|Европала герман короллектәре, [[500]] йыл]]
Немецтар, ({{lang-de|Deutsche}}, үҙатамаһы дойче) — Германияның төп халҡы. Немец этносының нигеҙен беҙҙең эраның беренсе быуатында романлашҡан кельт һәм Альп халҡы менән аралашып бөткән боронғо герман ырыуҙары — франктар, сакстар, баварҙар, алемандар тәшкил итә.

[[Франк империяһы]]нан айырылғандан һуң, ([[843]]) Көнсығыш Франк короллегенән герман телле халыҡ бүленеп сыға. [[Х]] быуат башында ул Тевтон тип атала башлай (был атама боронғо герман этнонимының тевтон ырыуынан килп сыҡҡан); нимессә үҙатамаһы диутистар (һуңыраҡ дойч) Х быуат уртаһынан билдәле булараҡ немецтарҙың дөйөмләшеүен раҫлай. [[X]]—[[XIV]] быуаттарҙа немецтар төп халыҡты өлөшләтә ассимиляцияһы итеп, Эльбаның көнсығыш ерҙәрендә урынлаша.

Ҡайһы бер нимес төркөмдәренең хәҙерге [[Чехия]], [[Польша]], [[Венгрия]], [[Румыния]] һәм [[Европа]]ның башҡа илдәре территорияларына күсенеү процесы ошо быуатта бара. Артабан да күп быуаттар дауамында Германияның сәйәси бүлгеләнеүҙәре ниместәрҙең берҙәм халыҡ булып үҫеүенә ҡамасаулыҡ итә.

Бер нисә быуат буйы ниместәрҙең этник тарихы ике яҡлы үҫә: Урта быуаттарҙың тәүге осоронда барлыҡҡа килгән айырым халыҡтарҙың — баварҙарҙың, саксондарҙың, швабтарҙың, франктарҙың һәм башҡаларҙың үҫеше дауам итә, шул уҡ ваҡытта бөтә ниместәр өсөн дөйөм мәҙәниәт һыҙаттары һалына.

[[XVI]] быуат башында консолидация процесы иң тәүҙә саксон (мейсен) диалекты нигеҙендә әҙәби нимес телен төҙөүҙә күренә. Әммә ниместәрҙең дин буйынса католиктарға һәм протестант-лютерандарға бүленеүе сәбәпле, халыҡтың көнкүрешендә һәм мәҙәниәтендә айырмалыҡтар килеп сыға. Иҡтисадтың насар үҫеше, нимес ерҙәрен ҡыйратҡан һуғыш һөҙөмтәһендә XVIII—XIX быуаттарҙа улар [[Америка]] һәм [[Европа]]ның төрлө илдәренә (шул иҫәптән [[Рәсәй]]гә лә) күпләп күсенә башлай.

Тик [[XVIII]] быуаттың 2-се яртыһында ғына ниместәрҙең үҙаңы ныҡлап үҫә. 1871 йылда [[Пруссия]] эгидаһы аҫтында [[Германия]] берләшә. Илдең берләшеүе, бер ни тиклем реформалар үткәреү сәнәғәттең тиҙ үҫеүенә йоғонто яһай, дөйөм герман баҙары булдырыла. Халыҡтың сәнәғәт үҙәктәрендә төпләнеүе мәҙәни, этнографик үҙенсәлектәрҙе юғалтыуға килтерә.

[[XIX]] быуат аҙағында, ҡайһы бер ерҙәрҙә халыҡтың мәҙәни-көнкүреш үҙенсәлектәре һаҡланыуына ҡарамаҫтан, нимес милләте барлыҡҡа килә. Юғары индустрия шарттарында йәмғиәттең күпселек өлөшөн ҡала халҡы тәшкил итеү сәбәпле айырым нимес төркөмдәренең этнографик үҙенсәлеге юғала башлауына ҡарамаҫтан, оҙайлы тарихи үҫеш барышында дөйөм этник һыҙаттар хасил була. Икенсе илдәрҙә йәшәгән ниместәрҙә өлкә үҙатамаһы һаҡланған — баварҙар, швабтар, саксондар, франкондар һәм башҡалар.

== Хужалығы ==
Төп [[Ауыл хужалығы|хужалыҡ]] тармағы игенселек була: [[бойҙай]], [[арыш]], [[һоло]], [[арпа]], [[тары]], [[ҡарабойҙай]], [[бәрәңге]], [[фасоль]] һәм [[борсаҡ]] сәскәндәр, техник культураларҙан етен һәм киндер үҫтереү таралған. Йәшелсә культураларынан [[һуған]], [[һарымһаҡ]], [[кәбеҫтә]], [[ҡыяр]], [[кишер]] үҫтергәндәр, шул иҫәптән [[тәмәке]] сәскәндәр. Ерҙе һөргәндә заводта эшләнгән күп төрәнле тимер [[һабан]], бер киң тимер төрәнле еңел һуҡа, төрлө типтағы һуҡа ҡулланғандар. Ҡул менән сәскәндәр, уңышты ураҡ ярҙамында йыйғандар, етеш ғаиләләрҙә ураҡ урғыс машиналар, көлтә бәйләгестәр булған. [[Һыйыр]] малы һәм ваҡ мал, [[сусҡа]], йорт ҡоштары үрсеткәндәр. [[Ҡортсолоҡ]], [[балыҡсылыҡ]] һәм һунарсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. [[Мебель]] яһау, аяҡ һәм өҫ кейеме тегеү, тире һәм күн эшкәртеү, ҡайыш әйберҙәр әҙерләү, тимерселек эше, һыра ҡайнатыу һөнәрҙәре үҫеш алған. Ҡатын-ҡыҙ бәйләү, сигеү һәм башҡа эштәр менән шөғөлләнгән.

Немецтарҙың [[торама]]лары (колониялар) өсөн бер һыҙыҡтағы планировка хас булған, ғәҙәттә, [[ауыл]] уртаһында [[мәктәп]] төҙөгәндәр, уның алдына бәләкәй [[майҙан]] эшләгәндәр. [[Күскенселәр|Күскенсе]] немецтар өйҙәрҙе далалы райондарҙа [[балсыҡ]]тан йә ҡулдан һуғылған [[саман]] кирбестән, урманлы райондарҙа бурап төҙөгән. Ҡыйығын ике йә дүрт яҡлы итеп эшләгәндәр, башлыса [[һалам]], һирәк осраҡта [[черепица]], таҡта, һуңыраҡ тимер менән яба башлағандар. Стеналарҙы балсыҡ менән һылағандар, эзбизләп ағартҡандар. Интерьер бейек арҡалы киң ағас карауаттан, күтәртеп ҡуйылмалы эскәмйә рәүешендәге [[диван]]дан (пелзнанк), һауыт-һаба [[шкаф]]ынан торған. Интерьерҙы сигелгән һәм бәйләнгән һөлгөләр, ашъяулыҡтар, шаршауҙар, таҫтамалдар, селтәр ҡаймалы япмалар менән һәм башҡа төрлө биҙәгәндәр. Йорт биләмәһендә йәйге аш өйө (икмәк мейесе менән бергә) төҙөгәндәр. [[Мунса]], ыҫлыҡ, һарайҙар һәм мал аҙбарҙары бер ҡыйыҡ аҫтында булған.

== Кейеме ==
[[Файл:Stadtgruendungsfest munich 2013 Paar in Tracht beim TAnz.JPG|thumb|Ҡатын-ҡыҙ ([[дирндл]]) һәм ирҙәр кейеме, Мюнхен 2013]]

=== Ҡатын-ҡыҙ кейеме ===
Немецта традицион [[Ҡатын|ҡатын-ҡыҙ]] [[кейем]]е аҡ туҡыма [[күлдәк]]тән (хемд), алдан уйымлы һәм баулы корсаждан (ляйбхен, мидер), сигеү, һирәгерәк сәйлән, ялтырауыҡтар менән биҙәлгән [[түшелдерек]]тән (брустшмук), [[жакет]] йә [[кофта]]нан (кофтхе, хофта), [[итәк]]тән (рок), алъяпҡыстан (шюрце) торған. Күлдәк өҫтөнән түшелдерек, уның өҫтөнән [[корсаж]], унан һуң билгә етеп торған ҡыҫҡа жакет кейгәндәр. Итәктәр күбеһенсә нәҙек аҡ һәм ҡуйы ҡыҙыл һыҙыҡтар төшкән ҡараһыу күк йә ҡара төҫтәге етен, [[киндер]], [[йөн]] туҡыманан тегелгән. Байрамдарҙа [[атлас]] һәм [[кәшемир]] итәк, [[батист]]ан, кисейәнән тегелгән, туҡылған һүрәт төшкән ҡупшы, биҙәкле оҙон аҡ алъяпҡыс кейгәндәр. Өҫ кейеме буҫтау йә [[драп]]тан тегелгән (геш, геххе, хальбпалето, шванцкофтхе) һырылған [[мамыҡ]]лы ҡыҫҡа [[пальто]]нан (фуфайка) торған. Ҡатын-ҡыҙҙың традицион баш кейеменә көләпәрә (хаубе), [[ситса]] өскөл яулыҡ (хальстух, копфтух) ингән, һалҡын ваҡытта улар өҫтөнән бәйләнгән йылы [[яулыҡ]], шәл ябынғандар. Йәйен һалам эшләпә (штроххут) кейгәндәр. Ҡатын-ҡыҙ аяғына баулы, үксәһеҙ тәпәш күн башмаҡ (нидриге шуэ) һәм туфли кейгән.

=== Ирҙәр кейеме ===
Немецтарҙың традицион [[ир]]ҙәр кейеме күлдәк (хемд, хемп; иҙеүе тура йә диагональ уйымлы, яғаһыҙ) һәм [[ыштан]]дан (хозен) торған, күлдәк өҫтөнән ҡыҫҡа йә оҙон [[жилет]] (весте), [[пинжәк]] (беншак, пидшак, рок) йә [[кафтан]], [[галстук]] (хальстух) йөрөткәндәр. Кейемде ҡара төҫтәге киндер, кизе-мамыҡ йә йөн туҡыманан теккәндәр. Ҡышын һырылған ҡыҫҡа буҫтау [[тун]] (пельце), оҙон толоп, һырылған йылы мамыҡлы ҡыҫҡа пальто (хальбпалето) кейгәндәр. Ирҙәрҙең баш кейеме фуражканан (картус), фетрҙан тегелгән тар һәм киң тирәсле һалам эшләпәләрҙән торған. Йылдың һалҡын ваҡытында буҫтау [[бүрек]], [[кейеҙ]] (филлькаппе, филльхут) йә тире ҡолаҡсын (каппе мит флигель, филгелькаппе) һәм ҡайтармалы бүрек (шафпельцкаппе) кейгәндәр. Хәллерәк немецтар аҡ тиренән тегелгән бүрек (вайсе пудделькапп) йөрөткән. Көндәлек аяҡ кейеменә күн башмаҡ (поршни), күн табанлы бәйләнгән туфли (хаусшуэ) ингән. Ҡышын ҡатын-ҡыҙ һәм ирҙәр [[быйма]] (филльштифель) һәм ҡыҫҡа кейеҙ аяҡ кейеме (филльшуэ) кейгән.

== Немец аш-һыуы ==
[[Файл:Bratwurst.jpg|thumb|right|Бәрәңге һәм кәбеҫтә менән бешерелгән сосискалар]]
Немецтарҙың төп [[аҙыҡ|аҙығын]] [[иген]]селек (бөртөклөләр, [[йәшелсә]]-[[емеш]]) һәм малсылыҡ продукттары тәшкил иткән. Икмәк бешереү өсөн ҡомалаҡтан әсетке әҙерләгәндәр. Рацион күберәк [[бәрәңге]], [[шалҡан]] һәм уларҙан әҙерләнгән төрлө ашамлыҡтар, [[арыш]] һәм [[бойҙай]] [[икмәк|икмәге]], [[ҡамыр]] аштары ([[һалма]], [[сумар]] һәм башҡа), [[бутҡа]]нан торған. Иттән [[колбаса]] һәм нәҙек колбасалар эшләгәндәр. Ҡышҡылыҡҡа тоҙланған кәбеҫтә әҙерләгәндәр, [[сусҡа]] майы, ит, [[балыҡ]] ыҫлағандар. Башлыса ҡаймаҡлы [[кофе]], [[сәй]], [[минераль һыу]] эскәндәр, иҫерткес эсемлектәрҙән һыра булған. Традицион аштары — һалмалы (нудль) йә сумарлы һурпа, сумарлы щи, [[кәбеҫтә]]гә төрөп бешерелгән [[ит]], эремсекле билмәндәр. Байрамдарҙа быҡтырылған кәбеҫтә менән сусҡа йә [[ҡаҙ]], бешкән бот ите, [[котлет]], ҡойҡа, колбаса һәм башҡа ризыҡтар әҙерләгәндәр, [[кишер]] менән сырниктар, йөҙөмлө йә сәтләүекле [[пудинг]], запеканкалар, төрлө эслек һалынған бәлеш (кухен), рулет (штрудель), печенье, перәник, торттар бешергәндәр, конфитюр һәм башҡа тәм-том эшләгәндәр.

Колониялар менән туранан-тура округ һәм ауыл приказдары идара иткән. Һәр бер колонияның колонистары йәмғиәтте тәшкил иткән, йәмғиәттә һәр хужалыҡ вәкилдәренән торған халыҡ йыйылышы төҙөлгән.

== Ғаилә ==
[[XIX быуат]]ҡа тиклем немецтар [[ғаилә]] мөнәсәбәттәрендә яҡын туғандарҙың бер нисә быуынынан торған күп балалы ҙур ғаиләләр ҡороу һаҡланған. Ғаилә башлығы булып [[атай]] йә иң өлкән ир кеше һаналған. Туғанлыҡтан тыш, ҙур ғаилә ағзалары бергә йәшәү һәм уртаҡ хужалыҡ алып барыу менән бәйле булғандар. XIX быуат аҙағында алып немецтарҙа бәләкәй [[патриархат|патриархаль]] ғаилә ҡороу өҫтөнлөк алған. Ҡайһы бер осраҡта ғаиләлә йәштәр үҙ торлаҡтарын булдырғансы, йәрәшеү менән туй араһында бер нисә йыл үтеп киткән; [[крәҫтиән]] ғаиләләрендә вариҫ һаналған улдың өйләнеүе шулай уҡ мөлкәт бүлешеү арҡаһында тотҡарланып торған. Немецтарҙың ижтимағи тормошо өсөн төрлө ферейндар (уртаҡ ҡыҙыҡһыныуҙар, яҡташлыҡ төркөмдәре һәм башҡа) хас булған.

== Байрамдар ==
Немецтарҙың традицион [[байрам]]дарына [[Уңыш байрамы]], [[Раштыуа]], [[Яңы йыл]], [[Пасха]] ингән. Уңыш байрамы, ғәҙәттә, октябрь аҙағы — ноябрь башында үткәрелгән. Был көндө сиркәү йә ғибәҙәт ҡылыу йорто яңы уңыштың иң яҡшы емештәре, иң һуңғы урылған көлтәнең бойҙай башаҡтарынан эшләнгән таждар менән биҙәлгән.

Немецтарҙың айырыуса сағыу йолалары яусылау, йәрәшеү, туй алды кисе (польтерабенд), төп туй тантанаһы менән бәйле. Традицион туй 2—3 көн дауам иткән.

== Ижады ==
[[Файл:Beethoven.jpg|thumb|right|[[Людвиг ван Бетховен]] — бөйөк немец композиторы]]
Халыҡтың ауыҙ-тел [[ижады]]нда ҡыҫҡа комик хикәйәләр (шванки), [[әкиәт]]тәр, [[сага]]лар күберәк, халыҡ бейеүҙәре һәм йырҙары бик популяр булған. Туй йолаһы йырҙары һәм бейеүҙәре киң таралған. Йырҙар үҫеп килгән быуынды тәрбиәләү сараларының береһе булараҡ мөһим урын тотҡан.

=== Музыка ===
Немец традицион музыка ҡоралдарына [[гармоника]], [[фисгармония]], [[скрипка]], [[кларнет]], [[гитара]] һәм башҡалар инә. Иң атаҡлы классик композиторҙар — [[Йоһанн Себастьян Бах]], [[Франц Петер Шуберт]], [[Вольфганг Амадей Моцарт]], [[Людвиг ван Бетховен]] һәм [[Рихард Вагнер]].

=== Философия ===
[[Немец философияһы]] ҡараштар буйынса ифрат күп төрлө була. Быуаттар буйына [[аналитик философия|аналитик]] һәм [[континенталь философия]] мәктәптәре үҙәк урынды алып тора. Немец философияһының төп вәкилдәре: [[Иммануил Кант]], [[Георг Гегель]], [[Карл Маркс]], [[Фридрих Ницше]], [[Людвиг Витгенштейн]].

== Дин ==
Диндарҙарының күбеһе — протестант (асылда лютеран) һәм [[Католицизм|католик]]. Германиянан ситтә йәшәгән ниместәр араһында, католиктар һәм лютерандарҙан башҡа, протестантизмдың бүтән йүнәлештәренә ҡараусылар — баптистар, меннониттар, адвентистар һәм башҡалар — байтаҡ.

== Теле ==
[[Файл:Legal status of German in Europe.svg|thumb|right|Европала немец теле таратыу]]
{{main|Немец теле}}
Немец теле йәки алман теле — һинд-европа телдәре ғаиләһе герман төркөмөнөң көнсығыш төркөмсәһенә ҡараған тел. 100 миллион тирәһе кеше немец телен туған теле тип белә. Хәҙерге немец теле үрге һәм түбәнге алман (платт-дойч) диалекттарына бүленә. Платт-дойч диалектының үҙ әҙәбиәте бар. Яҙмаһы [[латин алфавиты]]на нигеҙләнгән. Грамматик төрө буйынса немец теле флектив-аналитик телдәргә ҡарай. [[XX быуат]] 80-се йылдар аҙағында [[СССР]]-ҙа [[немец теле]] туған тел булараҡ уҡытылған мәктәптәр асыла башлай. 1996-97 уҡыу йылында [[Башҡортостан]]да шундай 3 мәктәп эшләгән, 2004—05 йылда — 4. Хәҙерге ваҡытта немец теле туған тел булараҡ [[Өфө]]нөң 86-сы гимназияһында, [[Благовар районы]]ның [[Пришиб (Благовар районы)|Пришиб]] һәм [[Таң (Благовар районы)|Таң]] ауылдары, [[Алексеевка (Благовар районы)|Алексеевка]], [[Яңы Никольский (Благовар районы)|Яңы Никольский]], [[Викторовка (Благовар районы)|Викторовка]] ауылдары башланғыс мәктәптәрендә уҡытыла.

== Башҡортостан немецтарының тарихы ==
Башҡортостанда немецтар йәшәгән тәүге торамалар 17 быуатта барлыҡҡа килеп, уларҙың [[Өфө]] гарнизонында хеҙмәт итеүенә бәйле була. [[Өфө губернаһы]]нда немец халҡы башлыса [[Бәләбәй өйәҙе]]ндә һәм [[Өфө өйәҙе]]ндә; [[Ырымбур губернаһы]]нда — [[Ырымбур өйәҙе]]ндә йәшәгән. Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынсаса, немецтар һаны 1897 йылда [[Өфө губернаһы]]нда — 1,1 мең кеше, [[Ырымбур губернаһы]]нда — 5,5 мең; [[БАССР]]‑ҙа 1926 йылда — 6,5 мең, 1939 йылда — 6,3 мең, 1959 йылда — 12,8 мең, 1970 йылда 12,1 мең, 1979 йылда 11,3 мең кеше тәшкил иткән. [[Бөйөк Ватан Һуғышы]] йылдарында [[БАССР]]‑ға элекке [[Волга буйы немецтары АССР‑ы]]нан күсерелгән немецтар килеп ултырған.

[[Башҡортостан]] территорияһында тәүге немец мәктәбе асылыу Рәсәйҙә тау сәнәғәте үҫеше менән бәйле. [[1811]] йылда [[Ырымбур губернаһы]] [[Троицк өйәҙе]]ндә [[Златоуст]] ҡорал фабрикаһында эшләгән [[Германия]]нан саҡырылған немец оҫталары өсөн мәктәп асылған. [[1900]] йылда [[Ырымбур губернаһы]] колонистарҙың 17 башланғыс мәктәбе иҫәпләнгән. [[1908]] йылда [[Өфө губернаһы]] Ҡаҙанғол улусының Дәүләкән ауылда үҙәк немец училищеһы (центральшуле) асылған. [[1897]] йылда Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, [[Өфө губернаһы]]ндағы немецтар араһында — яҡынса 1080 кеше (шул иҫәптән яҡынса 120 кеше юғары башланғыс белемле), [[Ырымбур губернаһы]]нда яҡынса 5450 кеше (190 тирәһе) грамоталы һаналған. [[БАССР]] барлыҡҡа килгәс, республика территорияһында [[1926]] йылда яҡынса 4 мең грамоталы немец һаналған. 1926/27 уҡыу йылында [[Өфө кантоны]]нда — дүрт, [[Бәләбәй кантоны]]нда бер 1‑се баҫҡыс немец мәктәбе эшләгән.

Рәсәй немец этносын тергеҙеүгә булышлыҡ итеү өсөн [[1989]] йылда Башҡортостан немецтарының «Видергебурт» ижтимағи-сәйәси һәм мәҙәни-ағартыу союзы ойошторола, 1998 йылдан Пришиб ауылында «Алексеевский» немец тарихи-мәҙәни үҙәге, 2005 йылдан [[Өфө]]лә «Башҡортостан—Германия» йәмғиәте, «Фолькскланг» фольклор ансамбле эшләп килә.

=== Башҡортостанда немецтарҙың һаны ===
Немецтар һаны [[1989]] йылда РСФСР‑ҙа — 842 мең, 2002 йылда [[Рәсәй|РФ]]‑та — 597,2 мең, [[2010]] йылда — 394,1 мең кеше. БАССР‑ҙа [[1989]] йылда 11 мең немец йәшәгән, [[Башҡортостан]]да [[2002]] йылда — 8,2 мең, 2010 йылда — 5,9 мең. [[Башҡортостан]]да (2010 йыл мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны) немецтар айырыуса [[Өфө]] (1638), [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]] (754), [[Стәрлетамаҡ]] (527), [[Салауат]] (291), [[Ишембай]] (245), [[Бәләбәй]] (149), [[Нефтекама (ҡала)|Нефтекама]] (136) ҡалаларында, [[Дәүләкән (ҡала)|Дәүләкән]] һәм [[Дәүләкән районы]]нда (349), [[Туймазы (ҡала)|Туймазы]] һәм [[Туймазы районы]]нда (344), [[Бәләбәй]] һәм [[Бәләбәй районы]]нда (149), [[Благовар]] (347), [[Әлшәй]] (97), [[Өфө]] (96) райондарында тупланып йәшәй. Немецтарҙың күбеһе [[урыҫ теле]]н, [[немец теле]]н, бер өлөшө [[башҡорт теле]]н, [[татар теле]]н белә. Немец диндарҙарының төп өлөшө [[католицизм]], бер өлөшө [[протестантизм]] динен тота.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Сығанаҡтар ==
* [http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/read/8-statya/10197-nemetstar/ Башҡорт энциклопедияһы. Немецтар]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* [http://stav-geo.ru/load/vse_chto_nuzhno_geografu/k_uroku_lekcii_seminaru/ehtnogeograficheskaja_kharakteristika_ehtnosa_nemcev/57-1-0-937/ Этногеографическая характеристика этноса Немцев]
* [http://hrono.ru/etnosy/etnos_n/nemcy.php/ Немецтар]

== Әҙәбиәт ==
* Кузеев Р. Г., Бабенко В. Я. Немцы в Башкирии //Этнические и этнографические группы в СССР и их роль в современных этнокультурных процессах. Уфа, 1989;
* Григорьев Д. В. Немцы Башкортостана в конце XIX—XX вв. Уфа, 2002;
* Мухаметзянова Р. М. Немецкие национальные школы в Башкирии на рубеже XIX—XX века //Археография Южного Урала: материалы IV Межрегион. науч.-практ. конф. Уфа, 2004.

[[Категория:Халыҡтар]]
[[Категория:Германия халыҡтары]]
[[Категория:Рәсәй халыҡтары]]
[[Категория:Немецтар]]