Озан битенең сығанаҡ тексын ҡарарға

{{Ук}}
[[Файл:Ozan.jpg|мини]]
'''Озан''' ({{Lang-az|Ozan}}) йәки '''Узан''' — шағир-йырсы, төрки халыҡтарында сәсән. Озандар [[X быуат|X]]—[[XI быуат]]та уҡ ижад иткәндәр<ref>{{Из|БСЭ}}</ref>

== Тарихы ==
Озандар (Узандар) үҙҙәренең хикәйәләүҙәрен голузда оҙатып барыусы [[Уғыҙҙар|уғыҙ]] йырсылары була,  һәм улар уғыҙҙар араһында айырым рухи йоғонто яһауға эйә була. Озандарҙың билдәле ҡомартҡыларына уғыҙ  «[[:ru:Книга_моего_деда_Коркута|Книга моего деда Коркута]]<nowiki/>» героик эпосы ҡарай (был эпоста бард-сәсән» «озан»  тип телгә алына)<ref>{{Мәҡәлә|автор={{не переведено 3|Паксой, Гасан Бюлент|H.B. Paksoy|en|Hasan Bülent Paksoy}}.|заглавие=Dastan Genre in Central Asia|язык=en|издание=Essays on Central Asia|год=1999|страницы=84}} </ref>. Шулай уҡ озандар, гопузға ҡушылып,  төрки-уғыҙҙарҙың легендар шәжәрәһе хаҡындағы эпик ҡомартҡы һәм уларҙың мифик ата-бабаһы Уғыҙ ҡаған тураһында «[[Проект:АХБ төҙәтеү/Уғыҙнамә|Уғыҙнамә]]»нән хикәйәттәр башҡара<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=OGHUZ-NAMA|ответственный=Edited by C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs and G. Lecomte|язык=en|издание=[[Энциклопедия ислама|The Encyclopaedia of Islam]]|место=[[Лейден]]|год=1995|том=VIII|страницы=163|isbn=9004098348}} </ref>. Тарихта Деде Ҡорҡот, Деде Ғәббәс, Деде Йәдигәр, Деде Ғасым, Деде Керем («деде» һүҙе уғыҙҙарҙа «рухи атай»тигәнде аңлата) кеүек озандар билдәле<ref name="ashiq">{{Китап|автор=Sanubar Baghirova.|заглавие=Anthology of Ashiq|издательство=Maison des Cultures du Monde / Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики|год=2008|страницы=33|страниц=88}} {{Ref-az}} {{Ref-en}} {{Fr icon}} </ref>.

[[XVII быуат]]та ҡайһы бер сәбәптәр арҡаһында озандар тарихи аренанан тулыһынса китә. Быға исламдың һәм уның идеологияһының төрки-уғыҙ йәмғиәтендә йоғонтоһо көсәйеүе сәбәпсе булып тора. Ғәрәп телен һәм әҙәбиәтенең таралыуы, ғөмүмән ислам идеяларына йүнәлтелгән мәҙәниәт озан сәнғәте нигеҙҙәрен боҙа.  XVI быуатта [[Гәнжә]]лә  хөрмәтле озан Деде Йәдиғәр һәм йәш ашуғ Дирили Гурбани араһында тарихи ярыш  ниндәйҙер мәғәнәлә был күсеш өсөн метафора сифатында ҡаралырға мөмкин. Боронғо озан сәнғәте мираҫы әзербайжан, төркмән, ҡаҙаҡ, уйғыр, төрөк һәм үзбәк халыҡ йырсы-сәсәндәренең дөйөм сәнғәтенең нигеҙен һала<ref name="ashiq">{{Китап|автор=Sanubar Baghirova.|заглавие=Anthology of Ashiq|издательство=Maison des Cultures du Monde / Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики|год=2008|страницы=33|страниц=88}} {{Ref-az}} {{Ref-en}} {{Fr icon}} </ref>. [[Әзербайжан]]да озандар (башҡа исемдәре-шуара, деде, яншаг һ. ) [[Ашуғ|ашуғтарҙың]] элгәрҙәре була<ref>{{Китап|автор=Абасова Э.|часть=Ашуг|заглавие=[[Музыкальная энциклопедия]]|ответственный=под ред. [[Келдыш, Юрий Всеволодович|Ю. В. Келдыша]]|место=М.|издательство=Советская энциклопедия, Советский композитор|год=1973|том=1|ref=Абасова}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=C. F. Albright.|заглавие=ʿĀŠEQ|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/aseq|язык=en|издание=[[Encyclopædia Iranica]]|год=2011|том=II|страницы=741-742}}</ref>.

== Этимологияһы ==
[[Ислам энциклопедияһы]]<nowiki/>на ярашлы, «озан» һүҙе «оз-» ҡылымынан килеп сыға, ул «уҙышта алға сығыу»ҙы аңлата.<ref name="Islam" />. Был термин [[XI быуат]]<nowiki/>та [[Төрки халыҡтар|төрки]] ғалимы [[Мәхмүт Ҡашғари|Мәхмүт әл-Ҡашғари]]<nowiki/>ҙың «Диуан Лөғәт әл-Төрк»тә раҫланған да инде <ref name="Islam">{{Мәҡәлә|заглавие=OZAN|ответственный=Edited by C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs and G. Lecomte|язык=en|издание=[[Энциклопедия ислама|The Encyclopaedia of Islam]]|место=[[Лейден]]|год=1995|том=VIII|страницы=232|isbn=9004098348}} </ref>.  «Озан» термины сәлжүк заманында армияны оҙатып йөрөгән йырсылар өсөн ҡулланылған. [[XV быуат]] [[Кесе Азия|Анатолия]]<nowiki/>ның төрөк шағиры үҙен Озан тип атай. Т[[Төркмән теле|өркмән]] телендә был термин [[Архаизмдар|архаик]] булып тора һәм  ''бахши'' (билдәле шағир) һүҙе менән алмаштырыла<ref name="Islam" />. Төрөк фольклорын өйрәнеүсе {{Тәржемәһеҙ 3|Ильхан Башгёз|И. Башгёз|tr|İlhan Başgöz}}<ref>Basgoz, Ilhan. From Gosan to Ozan, Turcica 38, 2001. pp. 229-35</ref> башҡа ҡайһы бер тикшеренеүселәр кеүек үк, төрөк «озан» һүҙе парфян «госан» һүҙенән килеп сыҡҡан тип иҫәпләй<ref>А. Амбарцумян. К проблеме этимологии некоторых слов в древнеармянском. ''IX международная конференция по армянскому языкознанию.'' СПб, 2012</ref>. [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|Совет]] ғалим В. Горделевский иҫке ғосман «узан» формаһын анализлап, һүҙ әрмәндәрҙән үҙләштерелгән тип фаразлай<ref name="Гордлевский">{{Китап|автор=[[Гордлевский, Владимир Александрович|В. А. Горделевский]]|часть=|заглавие=Избранные сочинения|оригинал=|ссылка=|издание=|ответственный=|место=|издательство=Востояная литература|год=1960|том=3|страницы=265|страниц=|isbn=}}{{Oq|ru|Гусаны украшали двор армянских царей Аршакидов; когда армянское царство — «Великая Армения» — пало, гусаны ушли к Сельджукидам, покровителям искусств, а лотом сохранились у османских беев в Анатолии. Внимательное обследование, быть может, обнаружит влияние христианско-малоазиатской (армянской?) поэзии на стеонях о Кёроглу и на Коркуд-деде.<br>
Армения (Закавказье) и в начале XX в. представляла еще собой духовный центр ашугов, сочинявших песни одинаково легко как на армянском, так и на османском языках, т. е. и для мусульман.<br>
Слово «гусан» — «узан» для обозначения профессионального певца было впоследствии вытеснено у армян и османцев арабским словом «ашык» (عاشيق) армянская форма слова «ашуг» сохранила характерное для юго-западных тюркских языков тяготение к удержанию «у» после слога с «а». Слово же «узан» было деградировано и означает только «болтун»}}</ref><ref name="труды">{{Китап|автор=[[Гордлевский, Владимир Александрович|В. А. Горделевский]]|часть=|заглавие=Избранные сочинения: исторические работы|оригинал=|ссылка=|издание=|ответственный=|место=|издательство=Востояная литература|год=1960|том=|страницы=191-192|страниц=|isbn=}}{{Oq|ru|Поскольку героические сказания, вошедшие в «Книгу Коркуд-деде», снова записаны, частью от армянина в Бейшехри, —это тоже как будто довод, позволяющий предполагать большое значение певцов-армян в эпоху Сельджукидов.
Как наблюдал в XIX в. М. Лихутин в Баязите, репертуар певцов был обширен; они распевали в кофейнях о подвигах Рустема, героя «Шахнаме», но, легко вдохновляясь моментом, воспевали также подвиги русского оружия или постыдное бегство турок. И эта «готовность служить и льстить всем властям, какие пошлет им Аллах», укрепляет предположение об иноземном происхождении певцов. Я продолжаю все-таки думать, что институт озанов заимствован Сельджукидами от армян}}</ref><ref name="аракин">{{Китап|автор=[[Аракин, Владимир Дмитриевич|В. Д. Аракин]]|часть=В. А. Гордлевский — исследователь тюркских языков.|заглавие=Советская тюркология|оригинал=|ссылка=|издание=Академия наук СССР|ответственный=|место=|издательство=Коммунист|год=|том=|страницы=71-73|страниц=|isbn=}}{{Oq|ru|Знакомство со староосманским переводом хроники Ибн-Бнби натолкнуло В. А. Гордлевского на этимологический анализ встреченного там слова узан. Оказалось, что слово узан армянского происхождения и проникло в турецкий язык благодаря армянским певцам, выступавшим со своими песнями среди мусульман. Он показал также несостоятельность гипотезы Мехмет Фуада Кёпрюлюзаде, возводившего это слово к якутскому ойун "шаман"}}</ref>. Был ҡарашты төрки теле буйынса белгес, «Төрки телдәрҙең этимологик һүҙлеге» авторы Эдвард Севортян хуплай<ref>В.Э. Севортян О тюркских элементах "В русском этимиалогическом словаре" М.Фасмера / Лексикографический сборник т.5 Изд-во иностранных и национальных словарей, 1962 стр-ца 23</ref> Совет шәрҡиәтсеһе Владимир Минорский фекеренсә, төрөк телендәге «узан» һүҙе «йырсы» — монгол-төрки телендәге uzan һүҙенең артабанғы үҫеше генә. Шул уҡ ваҡытта Минорский, Кесе Азия йырсыларының күбеһе әрмән булыуы ихтимал, «шулай ҙа халыҡ йырсылары институты Урта азия төрөктәре араһында бик популяр» тип билдәләй<ref>{{Китап|автор=[[Гордлевский, Владимир Александрович|В. А. Гордлевский]].|заглавие=Избранные сочинения|место=М.|издательство=Издательство восточной литературы|год=1960|том=I|страницы=497}}</ref>.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* [[Ашуғ|Ашуг]]
* [[Әзербайжан ашуғтары сәнғәте|Искусство азербайджанских ашугов]]
* [[Сәсән]]
* [[Әзербайжан музыкаһы]]

== Иҫкәрмәләр ==
<references group="" responsive="1"></references>
[[Категория:Төркиә музыкаһы]]
[[Категория:Сәсәндәр]]
[[Категория:Әзербайжан музыкаһы]]
[[Категория:Төркмәнстан фольклоры]]