Озан
| Озан |
Озан (әзерб. Ozan) йәки Узан — шағир-йырсы, төрки халыҡтарында сәсән. Озандар X—XI быуатта уҡ ижад иткәндәр[1]
Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Озандар (Узандар) үҙҙәренең хикәйәләүҙәрен голузда оҙатып барыусы уғыҙ йырсылары була, һәм улар уғыҙҙар араһында айырым рухи йоғонто яһауға эйә була. Озандарҙың билдәле ҡомартҡыларына уғыҙ «Книга моего деда Коркута» героик эпосы ҡарай (был эпоста бард-сәсән» «озан» тип телгә алына)[2]. Шулай уҡ озандар, гопузға ҡушылып, төрки-уғыҙҙарҙың легендар шәжәрәһе хаҡындағы эпик ҡомартҡы һәм уларҙың мифик ата-бабаһы Уғыҙ ҡаған тураһында «Уғыҙнамә»нән хикәйәттәр башҡара[3]. Тарихта Деде Ҡорҡот, Деде Ғәббәс, Деде Йәдигәр, Деде Ғасым, Деде Керем («деде» һүҙе уғыҙҙарҙа «рухи атай»тигәнде аңлата) кеүек озандар билдәле[4].
XVII быуатта ҡайһы бер сәбәптәр арҡаһында озандар тарихи аренанан тулыһынса китә. Быға исламдың һәм уның идеологияһының төрки-уғыҙ йәмғиәтендә йоғонтоһо көсәйеүе сәбәпсе булып тора. Ғәрәп телен һәм әҙәбиәтенең таралыуы, ғөмүмән ислам идеяларына йүнәлтелгән мәҙәниәт озан сәнғәте нигеҙҙәрен боҙа. XVI быуатта Гәнжәлә хөрмәтле озан Деде Йәдиғәр һәм йәш ашуғ Дирили Гурбани араһында тарихи ярыш ниндәйҙер мәғәнәлә был күсеш өсөн метафора сифатында ҡаралырға мөмкин. Боронғо озан сәнғәте мираҫы әзербайжан, төркмән, ҡаҙаҡ, уйғыр, төрөк һәм үзбәк халыҡ йырсы-сәсәндәренең дөйөм сәнғәтенең нигеҙен һала[4]. Әзербайжанда озандар (башҡа исемдәре-шуара, деде, яншаг һ. ) ашуғтарҙың элгәрҙәре була[5][6].
Этимологияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Ислам энциклопедияһына ярашлы, «озан» һүҙе «оз-» ҡылымынан килеп сыға, ул «уҙышта алға сығыу»ҙы аңлата.[7]. Был термин XI быуатта төрки ғалимы Мәхмүт әл-Ҡашғариҙың «Диуан Лөғәт әл-Төрк»тә раҫланған да инде [7]. «Озан» термины сәлжүк заманында армияны оҙатып йөрөгән йырсылар өсөн ҡулланылған. XV быуат Анатолияның төрөк шағиры үҙен Озан тип атай. Төркмән телендә был термин архаик булып тора һәм бахши (билдәле шағир) һүҙе менән алмаштырыла[7]. Төрөк фольклорын өйрәнеүсе И. Башгёз (төр.)баш.[8] башҡа ҡайһы бер тикшеренеүселәр кеүек үк, төрөк «озан» һүҙе парфян «госан» һүҙенән килеп сыҡҡан тип иҫәпләй[9]. Совет ғалим В. Горделевский иҫке ғосман «узан» формаһын анализлап, һүҙ әрмәндәрҙән үҙләштерелгән тип фаразлай[10][11][12]. Был ҡарашты төрки теле буйынса белгес, «Төрки телдәрҙең этимологик һүҙлеге» авторы Эдвард Севортян хуплай[13] Совет шәрҡиәтсеһе Владимир Минорский фекеренсә, төрөк телендәге «узан» һүҙе «йырсы» — монгол-төрки телендәге uzan һүҙенең артабанғы үҫеше генә. Шул уҡ ваҡытта Минорский, Кесе Азия йырсыларының күбеһе әрмән булыуы ихтимал, «шулай ҙа халыҡ йырсылары институты Урта азия төрөктәре араһында бик популяр» тип билдәләй[14].
Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- ↑ [{{{ссылка}}} Озан] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
- ↑ H.B. Paksoy (инг.)баш.. Dastan Genre in Central Asia (инг.) // Essays on Central Asia. — 1999. — С. 84.
- ↑ OGHUZ-NAMA (инг.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1995. — Т. VIII. — С. 163. — ISBN 9004098348.
- ↑ 4,0 4,1 Sanubar Baghirova. Anthology of Ashiq. — Maison des Cultures du Monde / Министерство культуры и туризма Азербайджанской Республики, 2008. — С. 33. — 88 с. (әзерб.) (инг.) (фр.)
- ↑ Абасова Э. Ашуг // Музыкальная энциклопедия / под ред. Ю. В. Келдыша. — М.: Советская энциклопедия, Советский композитор, 1973. — Т. 1.
- ↑ C. F. Albright. ʿĀŠEQ (инг.) // Encyclopædia Iranica. — 2011. — Т. II. — С. 741-742.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 OZAN (инг.) // The Encyclopaedia of Islam / Edited by C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs and G. Lecomte. — Лейден, 1995. — Т. VIII. — С. 232. — ISBN 9004098348.
- ↑ Basgoz, Ilhan. From Gosan to Ozan, Turcica 38, 2001. pp. 229-35
- ↑ А. Амбарцумян. К проблеме этимологии некоторых слов в древнеармянском. IX международная конференция по армянскому языкознанию. СПб, 2012
- ↑ В. А. Горделевский. Избранные сочинения. — Востояная литература, 1960. — Т. 3. — С. 265.Оригинал текст (рус.)
Гусаны украшали двор армянских царей Аршакидов; когда армянское царство — «Великая Армения» — пало, гусаны ушли к Сельджукидам, покровителям искусств, а лотом сохранились у османских беев в Анатолии. Внимательное обследование, быть может, обнаружит влияние христианско-малоазиатской (армянской?) поэзии на стеонях о Кёроглу и на Коркуд-деде.
Армения (Закавказье) и в начале XX в. представляла еще собой духовный центр ашугов, сочинявших песни одинаково легко как на армянском, так и на османском языках, т. е. и для мусульман.
Слово «гусан» — «узан» для обозначения профессионального певца было впоследствии вытеснено у армян и османцев арабским словом «ашык» (عاشيق) армянская форма слова «ашуг» сохранила характерное для юго-западных тюркских языков тяготение к удержанию «у» после слога с «а». Слово же «узан» было деградировано и означает только «болтун» - ↑ В. А. Горделевский. Избранные сочинения: исторические работы. — Востояная литература, 1960. — С. 191-192.Оригинал текст (рус.)
Поскольку героические сказания, вошедшие в «Книгу Коркуд-деде», снова записаны, частью от армянина в Бейшехри, —это тоже как будто довод, позволяющий предполагать большое значение певцов-армян в эпоху Сельджукидов. Как наблюдал в XIX в. М. Лихутин в Баязите, репертуар певцов был обширен; они распевали в кофейнях о подвигах Рустема, героя «Шахнаме», но, легко вдохновляясь моментом, воспевали также подвиги русского оружия или постыдное бегство турок. И эта «готовность служить и льстить всем властям, какие пошлет им Аллах», укрепляет предположение об иноземном происхождении певцов. Я продолжаю все-таки думать, что институт озанов заимствован Сельджукидами от армян
- ↑ В. Д. Аракин. В. А. Гордлевский — исследователь тюркских языков. // Советская тюркология. — Академия наук СССР. — Коммунист. — С. 71-73.Оригинал текст (рус.)
Знакомство со староосманским переводом хроники Ибн-Бнби натолкнуло В. А. Гордлевского на этимологический анализ встреченного там слова узан. Оказалось, что слово узан армянского происхождения и проникло в турецкий язык благодаря армянским певцам, выступавшим со своими песнями среди мусульман. Он показал также несостоятельность гипотезы Мехмет Фуада Кёпрюлюзаде, возводившего это слово к якутскому ойун "шаман"
- ↑ В.Э. Севортян О тюркских элементах "В русском этимиалогическом словаре" М.Фасмера / Лексикографический сборник т.5 Изд-во иностранных и национальных словарей, 1962 стр-ца 23
- ↑ В. А. Гордлевский. Избранные сочинения. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — Т. I. — С. 497.